مقاله حصار ( اورتاکانا ) درهرات درمقابل سپاه اسکندر و چنگیز

از کتاب: افغانستان در پرتو تاریخ

مقاومت در مقابل هجوم آوران بیگانه یکی از ممیزات عنعنوی تاریخ این سرزمین است، شواهد تاریخی خود نشان میدهد که هر قدرهجوم شدن وحدت داشته به همان تناسب مقاومت در مقابل آن شدید تر بممل آمده است . 

روح مقابله و مقاومت در مقابل تعرض و تجاوز درمیان همه باشند گان کشور بدون تمیز محل و مکان و زمان یکسان بوده و ازمنه افسانوی تاروزگاران معاصرهمه جا مشهور است  . 

شرح مختصر مقاومت اهالی حوزه هری رود وشهر تاریخی هرات در مقابل اسکندر مقدونی و فرزندان چنگیز در فاصله ۱۵۰۰ سال مثالی است از مثال مختلف و متنوع تاریخی که شاخص ممیزه برای همه باشند گان این مملکت شده میتواند . 

حینی که سپاه اسنکدر مقدونی درسال ۳۳۰ ق م درحوزه شاداب هری رود رسید مردم هری به قیادت رئیس خود (برزآن) به مدافعه پرداختند شهر آبادانی که درین وقت مرکز حوزه هری رود بود درمنابع یونانی بنام (اورتاکانا) یاد شد و حصاری بود سخت استوار و محکم که آنرا به صفت (آریامتروپولیس) یا مرکز ولایت (آریا) شم یاد کرده اند.

شبه ئی نیست که خاک افغانستان درین وقت جزامپراطوری هخامنشی بود وحکمرانان ایالات بزرگ بلخ وسیستان وخراسان که ‌پیش از رسیدن اسکندرعلیه دارای سوم قیام کرده ودر قتل اودست داشتندعندالمراجعه از نواحی طوس به اوطان خودشان هریک بفکر مقاومت علیه یونانیان برآمدند.

(برزان) بااینکه حصاری مستحکم درهرات داشت و مردم هری به دوراوجمع شده بودند طبق نقشه نظامی در برخورد اول باسپاه یونانی حاضر به تسلیم شد واسکندر مشاور نظامی خود (اناکزیپوس) را به حراست قلعه هرات گذاشت وخود بطرف جنوب بحرکت آمده تازه اسکندربه فراه نزدیک شده بود که (برزان) یا اهالی حوزه هری رود قیام نموده و مشارو نظامی اسکندر را بقتل رسانیدند اسکندر فوری ناچار به مراجعت شد و (برزان) و اتباع اوچه درحصار(اورتا کانا) وچه خارج آن به مقاومت پرداختند. چون خارج آن به مقاومت پرداختند چون قلعه درمعاصره افتاد سردار هراتی از قلعه برآمده ودریکی ازکوههای مجاور که درآن وقت از جنگل غلوپوشیده بود طرح مقاومت ریخت واسکندر را سخت ناراحت کرد ووقتی مجبور به تسلیم شد که یونیان جنگل مذکور را آتش زدند.

(۱۵۵۰) سال بعد ازهجوم اسکندرمقارن سال ۶۱۸ هجری (۱۲۲۱م) موج طوفان دهشت خیزچنگیزی به حوزه هری رود نزدیک شد؛ولی یکی از پسران خان تاتاربه امرپدرماموریت داشت که بعد از فتح نیشاپورعازم هرات شود؛ درین فرصت ملک شمس الدین محمد جوزجانی از طرف خوارزم شاه سلطان جلال الدین منکبرتی برهرات حکومت می کرد وبه اساس نوشته های تاریخ نامه هرات وروضة الصفا در حدود بین ۹۰ – و۱۰۰ هزار جنگی برای دفاع شهرومقابله با پسر چنگیز آماده مصاف بود.

چنگیز و پسران اواز بس درقلاع مشید افغانستان مقاومت دیده وخساره کشیده بودند ترجیح میدادند که حتی المقدور پیش از آغاز حمله به ارسال ایچی شوند؛ ملک شمس الدین سر ازتسلیم باز زد وحتی ایلچیان تولی خان رابکشت.

نبرد شدید میان تولی و ملک شمس الدین درپیرامون حصار هرات درگرفت و هراتیان وملک جوزجانی یک هفته به شدت هرچه تمام ترمقابله کردند تا اینکه روز هشتم ملک شمس الدین به زخم تیردشمن هلاک شد ومقاومت شهر درهم شکست و در اثر وعده ووعید شهزاده تا تاری ابواب شهرباز شد وسپاه تاتاری درحدود ۱۲ هزار کس را که بیشتر جنگ آوران و کار گذران و ارباب حل عقد بودند بقتل رسانیدند.

همانطوری که درهجوم اسکندر مردم از روی اجبارتسلیم شده وبعد سرطغیان بلند کرد و (اناکرزیپوس) حکمران ومشاور نظامی اسکندررا به قبل رسانیدند؛ درسال ۶۱۸هجری بعد ازینکه به عنف، تن به تسلیم دادند بلاتامل سراز اطاعت حکمران و کوتوال فعلی کشیده ملک ابوبکر منکتای حاکم وشحنه شهرخودرا کشتند ویکی از ملکان فیروزکوه راکه اصلأ سبزواری بود ودرهرات می زیست به حیث ملک خویش ایستاده کردند و مجددأ به فکر استحکام شهر و مقابله در مقابل سپاهیان چنگیزی افتادند.


همانطوری که ۱۵۵۰ سال پیش اسکندر از حوالی سبزوار یا فراه برگشت وحصار (اورتاکانا) را درمعاصر گرفت وجنگ های بسیار شدیدی میان هرویان ویونانیان بوقوع پیوست.چنگیزهمین که ازطغیان وسرکشی اهل هرات خبرشد مانند اسکندر به غیظ وغضب آمده سپاه عظیم مرکب ازهشتاد هزار نفر به سرکردگی ایلچکدای نویان پسر دوم خود بدان صوب اعزام نمود تا مقاومت مقابل رادرهم شکند.

همانطور که مقاومت دوم هراتیان در مقابل اسکندر شدت داشت وطول کشید مقابله دوم اهل هری در مقابل (ایلچکدای نویان) هم به مراتب ازایستادگی اول آنها شدید وپایدارتر بود نزدیک هفت ماه کار محاصره شهر به طول انجامید تا اینکه باردیگربه حکم اجبار درجمادی الاول سال ۶۱۹ هجری قمری شهر هرات تسلیم شد وسپاه خون خوار تاتار تا توانستند کشتند وسوختند وبه یغما بردند این ضربت شدید حکم هلاکت قطعی داشت زیرا بنابر بعضی روایات بیش ازچهل تن در هرات کسی زنده نماید؛ لیکن همانطوری که بعد از اسکندر شهر هری مجددأ آباد ومعمور شد بعد از مرگ چنگیز در دوره سلطنت سومین پسر او (اوکتای قا آن) شهر هرات بعد از سال ۶۴۰ هجری مجددأ روبه آبادی گداشت.

۲۵/۲/۴۰