معبد بودائی تپه مرنجان

ونتایجی که از کاوش آن حاصل شد

درشمال وشرق وجنوب شرق کابل تپه هائی وجوددارد؛ بنام تپه (بی بی مهرو)تپه(مرنجان)تپه(خاک بلخ). تپه مرنجان ازنظر ساحه ووسعت ازهمه مهمتراست وفرازچمن حضوری ودرامتداد راه کابل_جلال آباد تاحوالی سیاه سنگ ساحه وسیعی را اشغال کرده.پرواضح است که مرکز ثقل آبادی های شهرکابل اگرامروز درحوزه رودی بنام کابل افتاده دردوره های پیش ازاسلام این مرکزیت ثقل بیشتر درحوزه رود لوگر قرارداشت وبقایای آبدات بودائی که دردامنه های کوه شاخ برنتی وزنبورک شاه در خضروحوالی چشمه شمروجان باز وپنجه شاه وساکها و شیوه کی وکمری و چکری افتاده این مفکوره راتقویت میکند.بدین ترتیب تپه مرنجان هم درحوزه آب حوزه درلوگر قرار دارد وآبی که از زیر پل مستان ازجناح شرقی خرابه های بالاحصارمیگذرد؛ هنوزهم درایام جشن استقلال کول مصنوعی دامنه های غربی تپه مرنجان رامملو میسازد.

تپه مرنجان مانند بسیاری ازتپه ها و کوههای کابل وسائر نقاط افغانستان داستان فولکوری دارد وازخلال آن چنین معلوم میشود که (مرنجان)اصلأ نام جادوگری بود که دارای ثروت سرشاری بود و پول ودارائی خود را در دل تپه مخفی کرده بود تاروزی که طلسم او میشکند وتمام خزائین اومبدل به خاک وخاکستر میشود.

باستان شناسی که یگانه کلید حل این گونه معماهای فولکلوری است دراطراف این تپه وخاطره های مربوط آن موفق به کشف یک سلسله حقایقی شده که دانستن آن برای روشن کردن تاریخجه شهرکابل خالی ازمفاد ودلچسپی نیست.

دربهارسال1933مسیحی به مسویوژان کرل مهندس هئیت حفریات فرانسوی که درغیاب پروفیسرهاکن ازهیئت مذکورنمایندگی میکرد؛ اطلاع دادم که قراریک راپوری که به موزه کابل رسیده درتپه مرنجان مجسمه پیداشده است بیادم می آید که با باستان شناس فرانسوی درنقطه مورد نظر رفته وفورأ کاوش های علمی آغازشد.سپس موسیوهاکن که درین وقت موقتأ سمت مدیری"خانه فرهنگی"فرانسوی را درتوکیو بعهده داشت وارد کابل شدواز 15 جون تا 27 جون سال 1933 دامنه کاوش ها تحت نظرخاورشناس مذکور ادامه یافت.

محل کاوش ها درحصص غربی تپه مرنجان قراردارد وبعد ازعملیات حفاری واضح شد که درین نقطه آبادی های ذیل قرارداشت:

اول یک آبادی مستطیل شکل 860 مترضرب 30/12 متر.این عمارت ازخشت های خام بزرگ مربع که هرضلع آن 50 سانتیمتر بود؛ساخته شده بود وشامل سه اطاق بود و سقف های آنهابشکل کمان تعمیرشده بود.

دوم درکنج های این عمارت مستطیل شکل برج های به ملاحظه رسید که ازسنگ های دریائی ساخته شده بود ومنظور اساسی ازآن استحکام مزید بنابود؛ درصفحه غربی دیواراین بنا طاقی یا کمانی مشاهده شده به عرض 25/1 متر.

سوم درمقابل این دیوارغربی استوپه ئی کوجک از سنگ شیست ویاسنگ ورق به ملاحظه پیوست.

ازروی ملاحظات باستان شناسی که روی اسناد مکشوفه:مجسمه ها،کسوکات ظرئف گلی و غیره بعمل آمد چنین نتیجه گرفته شد که اصلأ درعهد کوشانی های بزرگ قرن(طی قرنهای 2و3)مسیحی دراینجا معبد بودائی مستطیل شکل بناءشده بودواین معبدمانند هرمعبد دیگرازخوددرجناح غربی استوپه کوچکی داشت.سپس محتملأ طی قرن 5مسیحی دراثربعضی شکست وریخت هائی که دربرخی ازدیوارهای معبد بمیان آمده بود؛برج هائی درزاویه های بنای قدیمه ساخته بوبند.این شکست درضلع غربی معبد بیشتر محوس بود؛ چنانچه درامتداد دیوارغربی ومتصل آن یک دیوار ضخیم دیگر علاوه شده بود.

قدیم تزین سکه که از معبد بودائی تپه مرنجان بدست آمده یک سکه مسی کجولاکدفیزس اولین پادشاه کوشانی است که معمولأ وی را در 50 سال ق م ودرآغاز عهد مسیح قرار میدهند.

علاوه برین ازین معبد دودسته مسکوکات دیگرهم بدست آمده که برتحولات تاریخی این نقطه روشنی زیادی می اندازد.

یک مجموعه این مسکوکات مرکب از12 عدد مسکوکات طلائی است محدب و مقعر بشکل نعلبکی مربوط به یک عده شهزادگان وامرای کوشانی که تحت قیومیت شاهنشاهان ساسانی بودند.بدین مناسب این سکه هارا به صفت کوشانو ساسانی یادمیکنند.دریکی ازین سکه ها نام(بهرام)خوانده میشود وبه صفت بهرام بزرگ شاهنشاه کوشان یادشده. یازده عددسکه های دیگر متعلق به فیروز وهرمزد وبهرام وشاهپور می باشد.

دسته دیگرمسکوکات مکشوفه ازاینجا نقره ئی به تعداد 373 عددسکه تشکیل میدهد.ازین جمله 338 عدد آن مربوط به شاهپور دوم(379_310 مسیحی)24عددآن مربوط به ارشیردوم(383_379 م)و11عدد آن متعلق به شاهپورسوم(388_383 م)میباشد.

بدین ترتیب قراریکه ملاحظه میشود تاریخ مسکوکات منقوشه درمعبد بودائی تپه مرنجان مارا به اواخر قرن چهارم مسیحی میرساند.

ازنظرهیکل تراشی ازمعبد بودائی تپه مرنجان مجسمه های مختلف بودا یودیس اتواواعانه دهندگان کشف شده مهمترین این مجسمه،مجسمه بزرگ ومنقوش یودیس اتوااست که ازمین دودیوارقدیمه وجدید معبد ازین طاقی کشف شدوبه موزه کابل انتقال داده شدومجسمه اعانه دهندگان با لباس چسپیده درحالی که به زانو نشسته بودند کشف گردید.دردست راست یکی ازین مجسمه هاتاج گل کوچکی دیده میشود.

درامتداد دیوارمعبد رخ بطرف جنوب یک عده مجسمه های خورد وبزرگ دیگروجود داشت که چون ازگل ساخته شده بود؛ اکثر حصص آنها فروریخته بودوازروی یک جفت پای بزرگ معلوم میشد که مجسمه هائی بزرگتر ازاندازه قامت طبیعی دراینجا وجودداشت.

ظروف گلی مکشوفه ازمعبد تپه مرنجان برای مطالعه سفال سازی عصرکوشانی اهمیت بسیار دارد.این کوزه ها اکثرأ باتاپه تزئینات مدوری داشت که روی آن گل های شش برگ یا شیریاقوچ کوهی مشاهده میشود.یکی ازین تاپه ها گلی را دروسط درمیان گلدان بادوپرنده مقابل هم نشان میدهد و واضح جز تزئینات ساسانی میباشد.هکذا کوزه ئی با دیاره های منقوش رنگه بدست آمده است.

ازروی مجموعه مسکوکات و ظروف گلی ومنقوش آن وازروی سبک عمارت ومرمت کاری هائی که درآن بعمل آمده چنین استنباط میشود که معبد بودائی تپه مرنجان درآغازعهد مسیح درقرن های اول میلادی(ازقرن یک تاسوم)درعهد سلاسه کوشانی های بزرگ بناشده بود.وتااواخر قرن چهارم مسیحی دوام کرد؛ سپس دراواخر قرن چهارم یا درجریان قرن پنجم میلادی دراثرریخت و شکست مرمت کاری هائی درآن بعمل آمد وبرج های که شایدتا ارتفاع 10 مترمیرسید؛به معبد مذکورشکل یکنوع قلعه داد.این معبد قلعه نمارخ بطرف بالاحصارشهرکابل قرارداشت ومحتملأ تا آغازنشردیانت اسلامی یا اقلأ تاپایان قرن هفتم مسیحی پابرجابود وراهبان بودائی درآن مسکن داشتند.

 11/4/41