ایریاناویجه یا ایریانم ویجو

با تذکار مبحث جغرافیائی اوستا ارائه نمودیم که خاک کشور ما خاک اوستائی و خاک اوستا قلمرو "ویدی" و مهد و پرورش و نشو و نمای کتله آریائی باختریی است که بطرف شرق و غرب مهاجرت نمودند ولی مقصد اساسی تری که تذکار آنرا برای آخر ماندیم، موضوع "ایریانا ویجه" یا اولین قطعه خاک اوستائی است که در رأس قطعات ۱۶ گانه قرار داشت. و به بعضی تعبیرات از آنجا آریاها تدریجاً به قطعات دیگر منتشر شده رفته اند.

قرار فرگاد اول "وندیداد" اولین قطعه زمین اوستائی "ایریانا ویجه" یا "ایریانم ویجو" یاد شده و معنی تحت الفظی آن "مسکن آریا" است.

علما در باب تعین قلمرو "ایریانا ویجه" تحقیقات زیاد نموده و نظریات مختلف پیش کرده اند. لیکن از روی ترتیب خاک ۱۶ گانه و بعضی اشاراتی که در "بنداهش" شده است چنین معلوم میشود که "ایریانا ویجه" قطعه زمین بلند و چشمه خانه بعضی رودخانه ها بود که موقعیت آنرا با اکثر احتمالات میتوان در جوار سر چشمه اکسوس معین کرد.

اوستا سرزمین ایریانا ویجه را کنار رودخانه "وانگوهی دیتیا" قرار میدهد. این اسم کمی تفصیل میخواهد و از آن پایان ذکر میکنم.

"بنداهش" نام های بعضی کوهها مثل کوه "کوندراس Kondras" و بعضی رودخانه هائی را که از "ایریانا ویجه" میگذشت از قبیل "دائی تیک Daitik" و "دراگا Draga" اسم میبرد.

در میان این رودخانه ها رودخانه "وانگوهی دیتیا" که در خود اوستا ذکر شده مهمتر است. تعین محل جریان آن تعین عین خاک "ایریانا ویجه" است. اسم "وانگوهی دیتیا" مرکب از دو کلمه است یکی "دیتیا" که اصل نام رودخانه است، چنانچه در بنداهش هم بنام "دائی تیک" ذکر شده است، دیگر و "وانگوهی" که قانون معنی دارد و بصورت اصطلاحی از آن این معنی کشیده میشود که در جوار آن آئین و قوانینی بمیان آمده که عبارت از آئین "زرتشتر سپنتمان" باشد.

پیشتر متذکر شدیم که بنداهش دو رودخانه "دائی تیک" و "دراگا" را در "آریانا ویجو" قرار میدهد. در باب "دراگا" این نکته را تزئید میکند که در سواحل آن "پوروچسپ Posushasp" پدر "زوراتشتر" (زردهشت) اقامت داشت. این مفکوره نظریة فوق الذکر را که آئین اوستائی در کنار رودخانه "وانگوهی دیتیا" یا در جوار قطعه "آریانا ویجه" بمیان آمده است، تائید میکند.

سر "پرسی سایکس Sir Percy Sykes" در "تاریخ افغانستان  Afghanistan History of" (۲۴) تحت عنوان خانه آریائی مینویسد راجع به "خانه اصلی آریائی" جر و بحث زیادی شده حال آنکه روایات آنها واضح از "اران وج Eranvej" صحبت .میکند این قطعه زمین بین رودخانهٔ "واهی داتیا-Vahi Datya" و "ارانگ Arang" واقع بود و این ها نام های قدیم رودخانه "اکسوس" و "ایگزارت" میباشند."

پس با تذکار مراتب فوق هیچ جای شبهه و تردید نیست که "آریانا ویجه" عبارت از قطعه زمین مرتفعه و خوش آب و هوائی است قریب سر چشمه اکسوس یا آمو دریا که بدخشان را در بر میگیرد و دامنۀ آن در سواحل اکسوس تا نزدیکی های بلخ ادامه داشت هم زمین بلند است، هم چشمه خانه رودخانه ها است، هم آب و هوای گوارا دارد هم زیبا و قشنگ است، هم آئینی در مجاورت آن بمیان آمده، هم قوانین عدل داد و و درس انصاف به عالم داده است، هم متصل و پیوست با ۱۵ قطعه زمین دیگر آریائی است ]در آثار دیگر و بعدی خود استاد کهزاد اینجا را فرغانه نیز مینامد].

بیائیم به ترکیب نام و معانی کلمات آن پیشتر نام ویدی "آریا ورته" و صورت ترکیب و معانی کلمات و مفهوم مرکب آنرا دیدیم "آریانا ویجه" عیناً به همین ترکیب و به همین آهنگ ساخته شده هر دو اصلاً و اساساً نام یک قطعه و یک خاک بود، چنانچه اکثر مؤلفین که از "مهد آریا" صحبت میکنند، به شهادت "وید" و "اوستا" این هر دو اسم را میآرند. پیشتر گفتیم که جغرافیه "وید" و "اوستا" یکی متمم دیگر است چون هر دو چراغ یک محفل اند، هر دو اول یکجا را روشن کرده و از تابش نور آنها قطعات مجاور هم از تاریکی برآمده است. چقدر اسمای "ویدی" است که با مختصر تغیرات صوتی شکل "اوستائی" بخود میگیرند و چون روح و عنعنات آریائی تغیر نکرده مفهوم اصطلاحات قدیم در تمام زمینه ها پا بر جا مانده است از این گذشته چون در دوره اوستائی به بلند بردن روحیات قومی و ملی و تشئید مبانی آن احتیاجات بیشتری حس میشد و حتی بیک تعبیر "رفورم اوستائی" عبارت از تجدید روحیات قدیم آریائی بود، بنا بران به جرئت میتوان گفت که "ایریانا ویجه" به وزن و ترکیب "آریا ورته" برای تعین "مسکن آریا" بمیان آمده و معنی آن هم همین است.

"ایریانا ویجه" هم مرکب از دو کلمه است یکی "ایریا" و دیگر "ویجه". "ایریا" قراریکه پیشتر شرح دادیم همان کلمۀ "آریا" است که در مفهوم و معنی هیچ فرق ندارد و در اثر لهجه عصر اوستائی و زبان زند این دیار "ایریا" شده است. "ویجه" کلمه ایست که در عوض "ورته" یا "ورشه" آمده و معنی آن همان "مسکن" و "جای" یا "مهد" است که معنی مرکبۀ "ایریانا ویجه" هما مانند "آریا ورته" ، "مسکن آریا" یا "مبدأ آریا" میشود.

تنها چیزی که در ترکیب "ایریانا ویجه" و "ایریانم ویجو" دیده میشود، ظهور حرف "ن" یا پسوندهای "نا" و "نم" است که حتی در عصر اوستائی هم در خود کلمه اسم خاص ایریا هم نیست و در ترکیب "ایریان ویجه" و "ایریانا ویجو" ظهور کرده است که در زبان اوستائی باختر یا زند معنی نسبتی دارد و "مسکن آریا" را "مسکن آریائی" ساخته است. بهر حال ظهور آنرا خاطر نشان نمودیم تا زیر نظر باشد زیرا پسانتر در نامی که مطالعه میکنم، رول مهمی بازی میکند.