نورجهان بیگم
نام او مهر النسا و دختر غیاث الدین تهرانی بود (۴) پدرش در زمان سلطه ازبکان از ایران بهند مهاجرت نمود . و مهرالنسا در قندهار تولد یافت بعد از چندی در سنه ۱۰۰۰
هجری قمری (۱) غیاث الدین با عائله خود وارد هندوستان شده به دربار امیر اکبرپادشاه بار یافت و بزودی در صف ملا زمان شاهی قرار گرفت . مهرالنساء که علاوخ بر حسن وجمال خدا داد صاحب ذکاو وهوش نیز بود و تعلیم و تربیه خوبی اخذ کرده بود جلب توجه شهزاد سلیم را که بعد ها ملقب به جهانگیر گشت نمود . و شهزاد طلب گار او شد .
گویند روزی مهر النساء در باغ شاهی گردش میکرد شهزاده او را از دور دیده خواست با او داخل صبحت گردد لذا دو کبونر را در دست گرفته پیش آمد و از او خواهش کرد تا چند دقیقه آنها را برای او نگاه دارد مهرالنساء کبوتران را گرفت و منتظر مراجعت شهزادشد .وقتی که سلیم بازگشت دید در دست او فقط یک کبوتر است و پرسید : ( دیگری چه شد؟) مهرالنساء گفت : ( پرواز کرد) شهزاد تعجب نموده گفت :( چطور پرواز کرد؟) مهرالنساء با تبسم ملیح کبوتر دومی را رها نموده جواب داد: ( اینطور )(۲)
خلاصه شهزاد سلیم عاشق دلباخته او گردید و غیاث الدین پدروی خواستار دخترش شد ولی غیاث الدین از ترس غضب اکبر پادشاه به این امر راستی نشده مهرالنساء را به علی قلی خان که از روی شجاعت .و جوانمردی وی او را شیر افگن میگفتند بزوجیت داد و چون اکبر پادشاه شیر افگن را حاکم حٔگله مقرر نمود هر دو رهبار آن دیار شدند .
چندی گفت و در سنه (۱۰۱۴) اکبر پادشاه وفات کرد و شهزاده سلیم به نام نورالدین جهانگیر بر تخت سلطنت جلوس نمود . چون عشق مهرالنساء هنوز از دل او نرفته بود خواست او را از شوهر گرفته زن خود سازد لذا قاصدی نزد شیر افگن فرستاده از او در خواست نمود تا زن خود را طلاق نماید.
ولی شیر افگن به این کار حاضر نشد نا چار جهانگیر از زورکار گرفته به بهانهٔ اینکخ شیر افگن در صدد ( فتنه جوئی) است به برادر خود قطب الدین خان امر داد تا او را بدربار روان کند اما شیر افگن حاضر رفتن نشد و بر قطب الدین خان حمله نموده او را مقتول ساخت چون نوکران قطب الدین خان را دیدند که بادارشان زخمی شده بر شیر افگن هجوم آورده او را کشتند خود جهانگیر ماجرای کشته شدن او را در توزک خود چنین حکایت مینماید :
(۰۰۰ از آنجا ( از بنگاله ) اخبار رسید که امثال این فتنه جویان را درین ولایت گذاشتن لایق نیست بر قطب الدین خان حکم رفت که او را بدربار بفرستند و اگر خیال باطل کند به سزا رساند خان مشارالیه او را بواجیبی میشناخت با مردمیکه حاضر بودند بمجرد رسیدن حکم به ( پرودان) که جاگیر او بود القار نمود و او ( شیر افگن ) چون رسید قطب الدین خان خبر دار میشود تنها بادو جلودار به استقبال متوجه میگردد بعد از رسیدن و در آمدن بمیان فوج خان مشار الیه مردم او را فرومیگیرند او چون فی الجمله
(۱)sinth & the history ofI India 1923
(۲)مقاله بنام نور جهان بیگم شاعره شیرین زبان ایرانی و ملکه هندوستان شعارة
۲۳ مجله بانو Famous Love affairs the world by Massoud –ul-Hassau
«۳۹»
ازاین روش قطب الدین خان بد منطق شده بود از روی فریب می گوید که این چه روش تو برگشت؟ خان مذکور مردم خود را منع کرده تنها به او همراه می شود که مضمون حکم را خاطر نشان سازد درین وقت فر صت جمعه فی الفور شمشیر کشید دوسه زخم کاری به او میرساند . چون انبه خان کشمیری که از حاکم زادبای کشمیر بخان مشار الیه نسبت و جهت تمام داشته از روی حلال نمکی و مردانگی خود را رسانیده زخم کاری بر سر علی قلی میزند و این متفنی شمیشر سیخکی به انبه خان زده زخمش کاری می افتد چون قطب الدین خان را به حالت دیدند مردم هجوم آورده او را یاد پاره ساختند و به جهنم فرستادند امیدکه همیشه در جهنم جای ان بدبخت رو سیاه بوده باشد .)
باین قسم جهانگیر از شر رقیب آسوده شد ولی هنوز هم به مقصد یعنی بوصل مهرالنساء نرسید چه این زن او را قاتل شوهر خود دانسته نخواست با او ازدواج نماید چهار سال دیگر گذشت و بالاخره بعد ازالتماس وزاری زیاد مهرالنساء به این وصلت تن در داده در سنه ۱۰۲۰ با جهانگیر عروسی نمود و بصفت بسیار کوتاه شوهر را کاملاً تحت نفوذ و تاثیر خود درآوردد طوریکه دیری نذگشت تمام اقتدار و سلطه حکومت در دست این زن باهوش و جاه طلب قرارگرفت او هم از این اقتدار برای ترقی خاندان خوداستفاده نموده زمام اداره را بدست پدر و برادر سپرد و پدر را صدراعظم مقرر کرد جهانگی بکار سلطنت مداخاه نمی نمودو مشغول عیاشی بود هرکه میخواست عریضه او پذیرفته شود به نور جهان مراجعه مینمود و کار بجایی رسید که روزها در بار نورجهان در صدر نشسته عرایض مردم را گوش وبازرسی میکرد و درزمان جهانگیر در اثر نفوذ نور جهان حجاب زنان تقریباً از رواج افتاد و اکثراً خودش با چند تن از زنان درباری بر اسپ ها سوار شده به شکار و گردش میرفتند .
در اوایل مهر النساء لقب (نور محل) گذاشتند ولی بعد ها به ( نورجهان بیگم ) شهرت یافته در تاریخ باین نام ثبت است .
اقتدار نور جهان از این معلوم میشود که بر یکطرف مسکوکات تصویر جهانگیر و نور جهان بود و بر طرف دیگر این بیت نوشته شده بود :
بحکم شاه جهانگیر یافت صد زبور بنام نورجهان پادشاه بیگم زر
همچنان بر مهر فرامین چنین نوشته بود :
نور جهان گشت بحکم الله همدم و همراز جهانگیر شاه
بعد از مرگ پدر خود بحکم جهانگیر نورجهان جانشین او شده تمام امور مملکت تحت اداره او آمده ( ۰۰۰ جا گیر وحشم و اسباب ریاست و امارت اعتماد الدولخ ( لقب پدر نورجهان ) به نور جهان بیگم ارزانی داشتم و حکم فرمودم که نقاره و نوبت او را بعد ازنوبت پادشاهی مینواخته باشند )(۱) .
نورجهان از شاه جهان پسر بزرگ جهانگیر و داماد آصف خان برادر نور جهان که تا آنوقت نزد پدر خیلی عزیز بود ودر روزهای دربار نزدیک به تخت شاهی بر چوکی زرین
(۱)توزک جهانگیر صفحه ۱۰۱
«۴۰»
می نشست (۱)در هراس بود لذا در صدد آن برآمد که او را نظیر پدر اندازد و دیری نگذشت شاه جهان از تغیر وضعیت پدر رنجیده بر او بلوا نمود ولی لشکر پدرش تحت فرماندهی مهابت خان او را شکست داده مجبور بفرار ساخت چون مهایت خان بعد ازاین فتح نزد جهانگیر صاحب نفوذ و اعتبار گردید نورجهان از او بد برده بکمک برادر خود به آزار او شروع کرد و او را نیز یاغی ساخت اما مهابت خان یک شخص دلیر و صاحی عزم بوده تصمیم گرفت اقتدار را از دست نورجهان برون کشد در آن سال جهانگیر یا تمام در بار خود روانه کابل گشت و بکت درکنار دریای جهلم توقف نمود فردا صبح تمام ملا زمان و همراهان او به استثنای چند نفر نوکر و خادم خاص از جهلم عبور نمودند طوریکه جهانگیر تقریباً تنها ماند مهابت خان که یایکدسته را چیوتان در تعقیب جهانگیر بود از موقع استفاده نموده بر او حمله برد و او رادستگیر ساخت ولی نور جهان از دست او فرار نموده از آب جلهم گذشت و آصف خان را با چند صد سوار به کمک جهانگیر آورد آما آنها نیز محبوس شدند وقتیکه نور جهان دید که شوهر را بزور شمشیر نجات داده نتوانست باو پیوست و بعد از یک سال حبس به مکر و حیله موفق به فرار شد چون مهابت خان دید که در نقشه خود ناکام شده آصف خان را نیز رها نمود (۲) .
بدیهی است که بعدازا این فداکاری نفوذ نور جهان سه چند گردید . هیچ قدرت دنیا نمیتوانست زمام اداره را از او بگیرد .
در سنه ۱۰۳۷ جهانگیر وفات کرد چون شاه جهان در هنگام مرگ پدر درد کن بود نور جهان خواست شهزاده شهریار پسرکوچک جهانگیر و داماد خود را بر تخت سلطنت نشاند ، به این قسم اقتدار بدست خود نگاه دارد ولی آصف خانم از داماد خود طرفداری نموده خواهر را زیر مراقبت گرفت و شهزاده شهریار حبس و کور ساخت ، چند روز بعد صددانتقام بر نیامد وحتی معاشی برای او مقرر کرد .
نورجهان در سنه ۱۰۵۵ قمری هجری (۳)در لاهور برحمت ایزدی پیوست و د رکنار جهانگیر دفن گردید .
علاوه بر فضایل و کمالات دیگر نورجهان ذوق لطیف و طبع شاعری داشته بسیار چیزها را مانند ساختن عطر گلاب ، پخت چند قسم خوراک ترتیب میز غذا و اصلاح لباس زنان هند مروج ساخت (۴) درسرودن اشعار نیز مهارت داشت و ( مخفی) تخلص می نمود (۵) ولی صاحب مشاهیر نسوان در مبحث زیب النساء بیگم تخلص نور جهان را ( نور ) مینویسد : نور جهان در بدیهه خیلی ماهر بود و اکثراً با جهانگیر که گاه گاه شعر میگفت مشاعره مینمود . روزی جهانگیر بچشمان مخمور نور جهان اشاره نموده گفت :-
(۱)توزک جهانگیری صفحه ۵۳
(۲) Pringle kennrdy shistory o the great Moghuls .p.25.
(۳)Smith oxforg student is shistory of india . 1931.p . 193 .
(۴) تذکره حسینی و ( زن د رجامعه) بقلم آقای حسیب الله آموزگار .
(۵) تذکزه حسینی صفحه ۳۲۴ در ریاض الفردوس صفحه ۱۲۰ .
«۴۱»
تو مست باده حسنی بفرما این دو نرگس را که برخیزند از خواب و نگه دارند مجلس را
نورجهان فوراً جواب داد:
مکن بیداری ساقی ز خواب ناز نرگس را که بدمستند و برهم میزنند الحال مجلس را
روز دیگر جهانگیر این شعر را سرود :
بلبل نیم که نعره کنم درد سر دهم پروانه ام که سوزم ودم برنیاورم
نور جهان به جواب آن بیت ذیل را خواند :
پروانه من نیم که یک بیک شعله جان دهم شمعم که شب بسوزم ودم بر نیاورم
در آخر ماه رمضان جهانگیر هلال ماه را در آسمان دیده مصرعهٔ ذیل را گفت :
هلال عید بر اوج فلک هویدا شد ...نورجهان فوراً مصرعه دومرا رسانیده خواند :
کلید مکیده گم گشته بود پیدا شد
اینک چند بیت دیگر یکه از طبع سخن سنج و نکته پرداز وی تراوش نموده :-
دل بصورت ندهم ناشده سیرت معلوم بنده عشقم هفتاده دو ملت معلوم
زاهد هول قیامت مفگن در دل من هول هجران گذرا ندیم قیامت معلوم
ای آبشار نوحه گر از بهر چیستی ؟ چین بر چین فگنده زا اندوه کیستی ؟
در دت چه درد بود که چون من تمام شب سر را بسنگ میزدی و میگریستی ؟
چو بردارم ز رخ بر قعه ز گز فریاد بر خیزد زنم بر زلف اگر شانه ز سنبل داد برخیزد
به این حسن و کمال خود چو د رگلشن گذر سازم زجان بلبلان شور مبارکباد برخیزد
کشاد غنچه اگر از نسیم گلزار است کلید قفل دل ما تبسم یار است
نه سل شناسد و نه رنگ و بو نه عارض و زلف دل کسیکه بحسن او گرفتار است
نورم ، تارم، حدیقه ام گلزارم دیوه ، صنمم، برهمنم ، زنارم
نی نی غلطم هر آنچه گفتم نیم بوی گلم و طبیعت گلزارم
ترانه تکمه اهل است بر لباس حریر شده است قطره خون مشت گریبان گیر
بقتل چون منی گر خاطرت خوشنود میگردد بجان منت ولی تیغ تو خون آلود میگردد
نام تو بردم و زدم آتش بجان خویش در آتشم چوشمع ز دست زبان خویش .
زنار عشق گر ظاهر سازم گل درچمن سوزد اگر نالم بخلوت خانه شمع انجمن سوزد
بینی و چشم و دوا بروی تو ایگل اندام شاخ بادارم و دو ادام دو برگ بادام
گشت وقت خزان موسم بهار آمد هزار نخل گشته ام ببار آمد
نورجهان خیلی شوخ و ظریف و ظرافت او از دو مثال ذیل بخوبی ظاهر میگردد .
نور جهان همیشه بر اشعار کلیم شاعر معروف عصر جانگیر انتقاد و نکته گیری میکرد روزی کلیم شعر ذیل را سروده نزد او فرستاد :-
«۴۲»
ز شرم آب شدم آب را شکستیی نیست به حیرتم که مرا روز گار چون بشکست
مشار الیها در جواب او چنان نوشت : ( اول یخ بست بعد از آن بشکست )
و اینک نقل رقعه ایکه عبدالمومن خان ازبک به مهرالنسا بیگم نوشت و مهر النساء در زیر هر سطر آن جواب قلمی تحریر داشتع (۱) تاریخ نوشتن آن معلوم نیست ولی بدیهی است که قبل از ازدواج او با جهانگیر و حتی با شیر افگن یعنی در زمانیکه در خانه پدر بود تحریر یافته اینک نقل آن رقعه با جواب های مهر النساء :-
عبدالمؤمن : شب ها من و خیال تو و چشم خون فشان
مهرالنساء :- خدا بفریاد رسید
عبدالمؤمن : - فارغ توئی که هیچ کست در خیال نیست .
مهرالنساء :- حقا که خوب یافتید .
عبدالمؤمن :- ملاذا برای ما مالی مخفی تماشاع که تا حقیر را نظر بر جمال افتاده نه شب خواب دارم و نه روز آرام
مهرالنساء :- ماچه کنیم ؟
عبدالمؤمن :- امیدوار چنان است که به تصدق فرق مبارک رحمی کنی .
مهرالنساء :- خدا الرحم و الرحمین و
عبدالمؤمن :- فقیر در خدمت یاران اظهار محبت نمیتوان نمود .
مهرالنساء:- دندان بر جگر نه .
عبدالمؤمن :- بخدا و رسول خدا قسم که شب و روز در عیش نروم حرام شد .
مهرالنساء:- ترا که قسم داده ؟ عیشت فراغت بکن !
عبدالمؤمن :- شد بکام عالم و یکدم بکام ما شد .
مهرالنساء :- روزی بقدر همت هرکس مقرر است .
عبدالمؤمن :- التماس اینکه رقعه به یاران نه نمایید .
مهرالنساء :- ترس نمیباید !
عبدالمؤمن :- نام محله خود را بزودی برقعه طاهر سازید .
مهرالنساء :- محبت حضر را ه خود باشد !
عبدالمؤمن :- والدعا .
مهرالنساء :- دعا مکن نفرین کن !