چیستی وچگونگی ترکیب

فیل مرغ ، آسیا سنگ ، روزنامه ، لاله رخسار ، سلسله مو ، نور افگن ، ذره بين ، کمربند ، دست مال ، کاغذگير ، دور بين ، گلفروش ، بوت دوز ، قلم تراش ، قالين باف ، گپ شنو .

دست نویس ، پیاده رو ، دست آموز، دل شکسته ، دل باخته ، رنگ پريده ، خواب آلوده ، وحشت زده ، دست پخت ، پای بست ( = تهداب ) ، زر خريد ، سرگذشت ،

چهارراه ، دوروی ، چهل پای و خود کار، خود آموز، خود رنگ ، خود نما

شيرين زبان ، پاک دامن ، سياه بخت ، ريش سفيد ،

این همنشینی دو دو کلمه را که گاهی سه وچهار هم می تواند باشد ، درزبان دستور ترکیب می گویند. چنان که پیداست ترکیب می شود از اسم واسم ، اسم و صفت ، اسم وبن یا ریشة فعل ، عددواسم ، ضمیرمشترک واسم ساخته شود.

چه ویژگی در این ساختارهای زبانی هست ؟

۱ـ معنای تمام یا همه غیر از معنای هرواژه است.

۲ـ هنگام جمع بستن همنشینی واژه ها نمی شکند.

۳ـ هیچ واژة دیگری دربین این جفتها جا گرفته نمی تواند.

این ترکیبها را ترکیبهای امتزاجی می نامند. در این نوع ترکیب معنای همهء کلمه معنای هریکی از اجزای کلمه نیست ، بل که غیر از آن هاست و واژگان اهمیت برابر ندارند.

بدون ازاین ترکیب امتزاجی ، نوع دیگر ترکیب داریم که ترکیب تکراری نامیده می شود. ترکیب تکراری ازتکرار دوکلمه با کلمه های اضافت یا بدون آنها و یا با میا نگینی ( آ ) ساخته میشود ، مانند : بگیربگیر ، بدوبدو ، نق نقی ، سرسری ، دست به دست ، روبه رو ، سرتاسر، روز به روز ، پی درپی ، لبالب ، سراسر ، برابر ، رویاروی ، دمادم . دراین گونة ترکیب واژگان اهمیت برابر دارند.

ترکیب امتزاجی و ترکیب تکراری را شناختید ، اکنون ترکیب دیگری را می شناسانیم وآن

ترکیب عطفی نامیده می شود ، زیرا که دوکلمه با واو عطف باهم می پیوندند.

مانند : آب وهوا، دست و گربیان ، کارو بار ،سروصدا ، نشست و برخاست، برد و باخت ، گفت و گو، شست و شو ، رفت و رو ، لنگ و لاش، کاروبار.

اکنون ترکیب دیگری را معرفی می کنم وان ترکیب پیوسته است . ترکیب پیوسته از همنشینی دو اسم ساخته می شود ، مانند : پپیرهن تنبان ، پدر مادر ، کله پاچه ، خانه داماد ، دامن جاکت

در نگارش امروزین بین اجزای این ترکیب ها خط جدا کننده می گذارند ، چون اين نمونه ها :

شاهراه کابل ـ مزار، فرهنگ دری ـ آلمانی ، قرارداد تجارتی افغانستان ـ ایران .دراین گونة ترکیب هم واژگان اهمیت مساوی دارند.

پس ترکیب درزبان دری چهار گونه است :

۱_ ترکيب امتزاجی

٢_ ترکيب تکراری

۳_ ترکيب عطفی

۴_ ترکيب پيوسته

اکنون از بحث زبان می گذریم به ادبیات . شاعران زبان پارسی در روند نو آوریها (newlojism) ترکیب سازیهایی نیز داشته اند وترکیب سازترین شاعر همانا عبدالقادر بیدل است.

ترکیب در شعر بیدل : ترکیب درشعربیدل ، ازنگاه کیفیت وکمیت توجه انگیزاست که تنها دو مثال از هرنوع می آورم .یکم، ترکیبهای دوواژه یی که اسم معنا یا ذات با ریشه یا بن فعل می پیوندد، مانند : فسانه تراش وترانه تراش .

گاه زاینده ای ترانه تراش

گاه از رفتگان فسانه تراش (عرفان )

و انتخاب فروش وشباب فروش دراین بیتها از دیوان غزل :

نقش هرذره یی که میبینی + آفتابیست انتخاب فروش

حرف بی موقع ازحیا دوراست + آبم ازپیری شباب فروش

دوم ، ترکیب سه واژه یی ، مانند قیامت خنده ریز ، که صفت هنری مرکب است یعنی کسی که خنده اش قیامت می ریزد :

قیامت خنده ریزی بر مزار من گل افشان شد

ز شور آرزو هر ذرة‌ خاکم نمکـــــدان شد

همچنان : صفرآینه داران ، آنانی که آینه داری صفر یا هیچ می کنند وخود نیز معدوم اند.

بیش وکم خلق آیت بی مغزی وهم است

صفرآینه داران عدم در چه حساب اند ( دیوان غزل )

اکنون پندارم که چیستی وچگونگی ترکیب درزبان و درشعر اندکی روشن شده باشد.