نامهای ترکی
درطبقات ناصری برخی ازنامهای ترکی آمده که درینجا معانی واملاى قديم آن شرح داده می شود:
اغراق: بكسرالف درطبقه ۲۳ دوبار اغراق و اغراقيان آمده، که به تصريح محمود بن حسين بن محمد کاشغری، یکی از قبايل بيت مانه ترك بود ( دیوان لغات الترك تاليف ۴۶۶ ھ تابع استانبول درسه جلد ۱۳۳۲ / ۳۵ ق ، صفحه ۲۸ جلد اول)
الپ: این کلمه درالپ ارسلان والپتگین جزواول نام است،وگاهی تنها هم بطورعلم آمده،مانند آلپ ترك باصردرطبقه ۲۱، بقول کاشغری معنی آن شجاع وجلد است ، و درکتابش به فتحه اول و سکون دوم وسوم ضبط شده (دیوان لغات الترك | / ۴۴ )
الغ : به ضمه اول و دوم معنی آن ازهرچیزبزرگترآن است (ديوان۱/ ۶۲ )
مولوی:
مومن و ترسا،جهود وگبرومغ جمله راروسوی آن بسلطان الغ
ارغون: به فتحه اول و سکون دوم وضمه غين: پرنده است ازجنس جرز(حباری) که کنجشکان رابدان شکارنمایند (دیوان ۱/ ۱۰۸)
ارسلان: این نام درطبقات مکررآمده، که از روی فهرست کتاب در مواقع آن دیده میتوانید، بقول کاشغری به فتحه اول و سکون دوم و سوم جمع بین ساکنین است که معنی آن اسد باشد و ملوك رابد ان تسمیه میکردند ( ديوان ۳ - ۳۰۴)
ایل : بقول کاشغری به کسرة واف معاني متعددی دارد، اول بمعنی ولایت است مثل بك ايلي يعني ولایت امیر، دوم بمعنی خیل اسپان است وايل بشی سایس خیل است (ديوان ۱/ ۴۹ ) سوم بمعنی صلح بین دوشاه است (۱/ ۵۰) (رك : تعليق۴۹/ ۷۹)
بقول لغت جغتائی (ص۱۲۵) ايل درترکی معانی ذیل دارد: دست، مردم،ملت،گروه ،سال،مایع وتابع ورام، بصورت جمع ایلات برقبایل صحرا نشين اطلاق می شود.
ايبك: بكسره ویای مجهول وفتح باشد بمعنی است که بعربی صنم گويند گاهی مجازأ بمعنی معشوق آيد درلطایف بمعنی غلام وقاصداست،(غیاث ۸۹ ) اما اینکه معنی ایبك راشل نوشته اند،مانند تاریخ
تعلیقات نامهای ترکی (۴۲۹
فرشته و به تعقیب وی دیگران سهوشده اند،وتصحیف خوانی عبارات منهاج سراج است.
اینگین: این نام درعصرسلجوقیان هم مسعتمل بود، درراحت الصدور ايتنگین سلیمانی شحنه بغداد مذکوراست (ص۱۰۸) بروزن پیش بین خانه دار وصاحب خانه راگویند، وايتنگینی خانه داری و صاحبی خانه باشد ( برهان۱/ ۱۹۳ )
ايلك: در ترکی آیات به فتحه سوم بمعنی پرویزن وغربال و بسکون سوم بمعنی نخستین است (لغت جغتائی ۱۳۲) یلك خانیه سلاطين آل افراسیاب باشند(حواشی برهان ۱۹۸) بفتح یاسرة اول نام شهری درترکستان ونام پادشاه آن (برهان) مسعود سعد گوید:
بسر آرد تمام زود نه دير لشکرشاه،ملك ايلك وخان
( ديوان ۴۱۰)
مختاری غزنوی گفت:
عزیزوايلك وقيصرزکلك خواجه شدند يکی اسیرو دوم عاجزوسوم مضطر
(ديوان مختاری ۱۸۱)
درمتون ايغوری و درخط ايغوری که حرف گ دارد، این کلمه ایلنگ است.
باربك: این نام درطبقه ۴۱ ذکرناصرالدين محمود،ايبك الب باربك آمده ، که کلمه مرکب است ازبارفارسی + بك ترکی ومعنی آن امیر با روحاجب باشد مثل داد بك يعني امير داد، که درین کتاب آمده است. در راحة الصدو در اوندى ( ص ۳۹۰) الغ باربك بمعنی حاجب کبیر آمده، که ازالتاب درباری عصرسلجوقيان بود.اما بك = باك در ترکی بمعنی امیرو شوهر است، زیرا شوهرنیزدرخانه مقام امیررا دارد (دیوان لغات الترك ۳/ ۱۱۶ )
درغیاث اللغت بكسر بای موحده دوم وکاف فارسی بمعنی امیراعظم وصاحب و امیروعرض بدینگی است (ص ۹۷)
بكتم ؟ درطبقات ملك بكتمرکنی دوبارمذکور است،درراحة الصدور( ص ۴۴ ) نام پادشاه اخلاط بكتمرآمده واحتمال دارد،که تصحیف این کلمه بكتم باشد، مانند ايتمرکه به ایتم دراملا تصحيف شده وآنرا دوجزومیتوان شمرد:| بك + تمر - تیموربك.
(۴۳۰) نامهای ترکی تعلیقات
بغرا: درطبقه ۱۱ ذکرسبکتگین آمده،که بقول کاشغری بضم اول و سکون دوم معنی آن اشتر نروفحل باشد وبصورت بغرا خان بدان تسمیه می کرده اند (۱/ ۳۵۲)
بلکا: این نام درطبقات مکرراست،که بتول کاشغری به کسرۂ اول معنی آن عالم و دانشمند و داراباشد،وازکلمه بادی بکسر اول اشتقاق یا فقه اذاعلم الشيي (۱۱/ ۱ )
این کلمه بصورت مرکب بلکاتگین و بلکابک آمده، درراحة الصدور( ص ۱۴۱ )والعامل ابن اثير(حوادث ۴۹۳) ذکر بلکابك شحنه اصفهان آمده است. در سلجوقنامه ظن بدرالدين نیشاپوری ( حدود ۵۸۲ه ) بیلکابیگ نام يك شخص مذکور است ( ص ۳۶)
تگین:که با کلمات دیگرمانند الب، بلکا، الغ وغیره چسپیده وکاشغری آنرا بكسرة اول آورده که جمع آنرا تكت بكسرتین می نويسد،اصلا نامی است ازبرده و غلام که بعد برای فرزندان خاقان لقبی شد و پايين ترازآن لقب اکا بضمه اول بود و اکاتگینکوچکان فرزندان ملوك باشند،واکا کسی است که درعقل ودانائی بزرگ باشد. و ازهمه این مقوله است که تنگين بضمتين يعنی غلام دارای رنگی سپید مانند نقره، والب تنگین( غلام جلدو شجاع ) قتلغ نگین( بنده مبارك ) چون تنگين پسا نفر درنام های فرزندان ملوك استعمال یافت،آنرا با اسمای پرندگان شکاری تر کیب میکردند، مانند جغری نگین بفتحتين ( تنگین دارای بطش با ز) کرج تنگین بضمه اول ( تگین نیرومند) این نام ازموالی به ابناء افراسیاب انتقال یافت،چون ایشان پدران وبزرگان خود را تعظ بم میکردند،درمکا تبه یا مخاط به چنین می گفتند:« این تنگین ( بنده ) چنین کرد وچنان گفت »واین طرزاستعمال درابتدا برای تواضع بود،که بعد ازآن تعمیم یافت.
( دیوان لغات الترك۱/ ۸۴ / ۲۹۷ / ۴۴۷) در لغت جغتائی ( ص ۲۱۷) تمكين بمونی زیبا و خوشگل است و باين نام شهری درعصرغزنویان درنزدیکیهای قندهارکنونی به
تنگین آباد شهرت داشت.( رجوع به : تاش، طغان و ينال ) تمر : کاشغری آنرا به فتحه اول وضمۂ ثانی بمعنی حدید وآهن ضبط
تعلیقات نامهای ترکی (۴۳۱)
کرده ( ۱/۳۰۲ ) ودرطبقات به همین املا درنامهای نمرچی و تمرخان قيران و تمرخان به ذکرموجود است ( به فهرست كتاب رجوع شود) ولی املای این کلمه درازمنة ما بعد تيموراست که گاهی تمورهم ضبط گردیده،مثلا بهاءالدين جامی درفوت تیمورصاحب قرآن (۸۰۷ه) گفته بود:
سلطان تمورآنکه چرخ را دلخون کرد
وزخون عدوروی زمین گگون کرد
( ظفرنامه علی یزدی/۲ ۴۹۹)
حالا درترکی دمر Donor را بمعنی آهن استعمال کنند،که شکلی ازهمان تمراست.
تکش: دراسمای خوارزم شاهيان و ترکان مستعمل است ( به فهرست رجوع شود) کاشغری آنرا به فتحه اول و کسر دوم بمعنی غایت و نھايت درهرچیز ضبط کرده وگوید ازاسمای رجال نيزهست( ۱ / ۳۰۷ ) اما دربرهان قاطع بدو فتحه بروزن حبش آمده (۱/ ۵۰۵)
ترخان: املاهای مختلف این کلمه درطبقه ۲۲ ذکرالغ خان بلبن ترخان و تزخان است.
ظاهرآ ترخان صحیح است،که معرب آن طرخان و جمع طرخنه بمعنی شریف باشد (مفاتیح العلوم خوارزمی ۷۳ ) در برهان قاطع (۱، ۴۸۳) بروزن مرجان شخصی باشد که پادشاهان قلم تكليف ازو بردارند وهرتقصيروگناهی که کند مواخذه نكنند، درلغت چغتائی بهمین معنی ترکیست و ترخانی کسانی اند که بطرزقبیله ترخان زندگی کنند (ص ۲۱۳)
نام ترخان (معرب آن طرخان) درخراسان خیلی قدیم است، زیرا خوارزمی در مفاتیح العلوم تاليف حدود ۳۷۰ه آنرا آورده ومعلوم است که بطورعلم هم است اعمال می شد،ونام پدرابونصرمحمد فارابی حکیم معروفی (متوفی ۳۴۹) طرخان ابن اوزاغ باشد( ابن خلکان (۴/۲۴۲) که بقول ابن ابی اصیعه قائد لشكروفارسی المنتسب بود طبقات لاطباء ۲ ۱۳۴)
همچنین طرخان نخاس از کسانی است که کلینی درکافی ازو روایت کند، وابن طرخان از اعلام موسیقی دانان وادبای صاحب
(۴۳۲) نامهای ترکی تعلیقات
تاليفات بود(رهنمای دانشوران ۲/ ۱۰۹) وعباس بن مطرخان ازاقدم شعرای فارسی درخدمت آل برمك بود .
گمان میرود که ترخان ازازمنه قبل الاسلام درخراسان باقی مانده و ازمواريث خانان ابدالی (هونان يفتلی ) زابلستان باشد، و جزواول كلمه با( توره) پشتو بمعنی شمشیر تطبیق می شود، که همین لغت را دربسا اعلام آنزمان مانند تورمن و تورکش و تروجن پاله وغیره می یابیم، چون این شخص یا قبیله بامورجنگی اختصاص داشت و(شمشیرخان) نامیده می شد، بنابران ازتکالیف دولتی مرفوع القلم بود، و پسانتر در فرهنگی ها صرف همین مفهوم باقی ماند. ودرغیاث اللغات بضم اول بمعنی رئیس و شریف هم هست (۱۵۲)
این نام تا قرنها درخراسان مستعملي بود، و درقرن دهم هجری دو خانواده ارغون و ترخان ازهرات و قندهار به سند رفتند، ودرسال ۹۶۲ میرزاعیسی مهدی خان ترخان ولد ميرعبدالعلی درتهته سند برمسند حکمرانی نشست و اساس دودمان حکمرانان ترخان را درآن دیار گذاشت (تاریخ معصومی ۲۰۷)
اما دلیل اینکه ترخان نام دورهای قبل الاسلامی است، اشاره کاشغراست که گوید: ترخان به فتحه اول نام جاهلی است و معنای آن بلغت اغو امير باشد (۱/ ۳۶۴)
ونیزالبيرونی درآثارالباقيه (ص۱۰۱) وابن خرداد به درالمسالك خود ( ص ۴۰) طرخان - طرخون را لقب پادشاهان سمرقند قبل ازفتح مسلمانان دانسته است که این هم بر قدمت اين نام دلالت دارد و یا قوت درمعجم البلدان (۱/ ۴۹ ) این بیت را آورده است:
قدرتب الناس جم في مراتبهم فمرزبان و بطريق وطرخان
تاش: بروزن فاش بمعنی خداوند وصاحب دو یاروا نیازاست ( برهان۱/۴۶۰) وگاهی علم بود مانند تاش حاجب (رك: فهرست) اما بمعنی مطلق خداوند و سردار هم آمده ناصرخسر وگوید:
خداوندی نیابد هیچ طاغی درجهان گرچه
وخداوندش همی خواند، تنگین و تاش ياطوغان
تغرل: به ضمه اول و کسر• راء ازطیور درنده ایست که برمردم هم این نامرا میگذارند (دیوان لغات الترك أر ۴۰۰) و کاشغري املا ی این
تعلیقات نامهای ترکی (۴۳۳)
کلمه را طغريل هم نوشته است (۳ر۲۸۲) املای آن بشكل طغرل درکتب دوره غزنوی وسلاجقه معمول است (رك:فهرست) درقاموس عثمانی رسمی طغرل بمعنى قوش مرغ شکاریست منوچهری گفت:
الا تا بانگی دراج است و قمری الا تانام معه بی مهراست و طغرل
(حواشی برهان ۱۳۵۹ )
تیانکو: که دراین کتاب باملای تاینکوآمده ( رک: فهرست) بقول کاشف دری نه هندی آن دراصل لغت حاجب بود (۳ر۲۸۱)
(رك: تعليق ۵۴)
تنكت: به فتحه اول وضمه کاف نام قبيلة تسرکیست که درقرب چین سکونت دارند واصل خود را عربی پندارند ( ديوان ۳, ۲۶۸)
(رك: فهرست )
دربرهان قاطع تنكت بکسره اول وثالث نام قصه بین کولاب وحصاراست(۱ر ۲۵۰) اما یاقوت آنرا بهمان درکات کاشغری شهری ازشهرهای شاش وراه سیحون داند.
جفری: به فتحه وسکون دوم زخم مرغ شکاری که بربی صقرو بفارسی چرش گیرند،وبدان نه به هم کنند مانند جغرى بيك ( دیوان لغات الترك۱ر ۳۵۲) انوری راست:
ملك شان را مدد ازجغری وازطغرل نیست زان امیری نرسیدند باربن سلطانی "
(ديوان انوری ۲۱۹ )
خان: ملاك اعظم وهریکی ازبنی افراسیاب که خاقان هم نامیده می شود (ديوان ۱۱۷٫۳) اماخاقان ملك اعظم ترکست و خان رئيس ایشان.پس خاقان مانند شاهنشاه فرس،خان خانان ورئيس الروسا باشد (مفاتيح العلوم ۷۴)
ختای:بقول كاشغری اسیم چین علیاست (۳ر۱۸۰) و نیزنام یکی ازقبایل ترك درچین بود (۱ر ۲۹) این طوایف دراوایل قرن چهارم هجری تمام مغولستان و قسمتی ازچین را تصرف کردند و نام خطا را بهمه این ممالك وسيع دادند(قاموس الاعلام اسامی)
سنق: املای این کلمه دردیوان لغات الترك سنقربضم اول و چهارم است، که نام یکی ازطيورجارح باشد غیرطغریل (۳/ ۲۸۲) دربرهان قاطع فارسی آن شنقاراست،مرغی شکاری ازجنس چرغ (۲/ ۱۱۷۴)
(۴۳۴) نامهای ترکی تعلیقات
باین نام اشخاص متعددی درراحت الصدوردردوره سلاجقه مذکوراند (ص ۳۸۱ ر۲۸۵) انوری درمدح بدرالدين سنقر گفت:عید بربدردین مدارباد+ سنقرآن آفتاب دان وداد (ديوان انوری۶۸)
(رک: به کلمه طغان)
درایران وموصل سلسله پادشاهان بنام آق سنقری گذشته اند،که نظامی دراین بیت ذکری ازایشان دارد:
نسل آق سنقری موید ازو اب و جدبا کمال امجد ازو
(بیست مقاله قزوینی ۳۴۹)
سباشی: بتول محمد بن احمد کاتب خوارزمی سباشی بمعنی صاحب الجيش است ( مفاتیح العلوم ۷۳) درطبقات ناصری سباشی حاجب آمده و دربیهقی تنها سباشی بصورت علم و سباشی تگین هردوآمده است.
طمغاج : کاشغری درشرح قبايل بيستگانه ترک گويد: ختای وهی الصين ثم تفناج وهی ماصین.. ( ۱ / ۲۸ ) مگراملای این کلمه به فتحه اول و في) ساکین است که بالای آن سه نقطه را گذاشته اند، و ازاین پدید می آید، که جهت این حرف بین (پ، م) ادامی شده و بنابرآن مورخان عجم عرب آنراطغماج ضبط کردند،ومقصد ازآن مملکت چین و پکن است،واغلب ملوك ترك معروف به خانیه که قبل ازمغول درآن نواحی نموده اند ملقب به طغماج خان بوده اند این کلمه درسیرت جلاالدین منکیرنی (۴ر۵) طپغاج است و بروان درترجمه چهارم مقاله (ص۱۰۲)
گوید که طمغاج یا طفغاج مبدل کلمه ترکی شرقی تپغاج بمعنی محترم ومعروف می باشد و درکتیبه ارخوان متعلق بقرن هشتم میلادی مکرربمعنی (چینی) استعمال شده است.
برای تفصیل واسناد تاریخی رک: تعلیقات چارمقاله دکتورمعین ص ۱۱ عثمان مختاری غزنوی گوید:
سدید دولت طمغاج خان موید ملک
عمید مطلق محمود سدانکتاب
ـ(دیوان ۲۳)
طمغاج: طغان وتگین ازاسماء اجناس اندوگین یا بترکی بمعنی سرهنگ
تعلیقات نامهای ترکی (۴۳۵)
یاسردارباامیری شاهزاده نحوذلك است غضابری گوید:
د دوچا کرند مادرازجمله کردند راازچنین هزارهزاردردگرطغاروبدل
(یادداشت های قزوینی ۵/۲۹۴)
گاهي علم است مانند اين بیت ناصرخسرو: زی رود سرود است گوش به سلطان زیرا که مغان خانش مهیمانست (ديوان ناصر۷۲ ) و بصورت اسم جدی هم ازوست: جواب سایل شاهان بگويد+ تگینی یا طغاني یاينالی (دیوان ۴۸۸ ) اما بصوت مرکب درین بیت مختاری غزنوی: درآن هزیمت هایل بیکدگرگویان+از طمغان تنگین آه وزالب سنقرآه - این دو نفرازسردرآن سپاه ملک ارسلان غزنوی درهند بودند (دیوان مختاری ۵۱۱ درغیاث اللغت بضم اول ضبط شده (ص ۲۳) و درتاریخ بیهقی (ص ۹۱) به حذف نون طغاخان است.
قلیج بکسرتین درترکی بمعنی شمشیراست و ملوک خاقانیه آنرا لقب میگذارند و قلج خان گویند بعمنی ملکی که عزمش مانند سیف میگذارند وقلج خان گویند یعنی ملکی که عزمش مانند سیف میگذارند و قلج خان گویند یعنی ملکی که عزمش مانند سیف قاطع است (کاشغری ۱ر ۲۰۰) درکتب فارسی ضبط این باملای قلیچ بکسرتین است (غیاث ۵۳۹)
قدر: به فتحه اول و کسره دوم بمعنی ملک جباروشدید است که خاقانیان را بدین نام قدرخان می نامیده اند(کاشغری ۱ر ۳۰۴) منوچهری درمدح سلطان مسعود گفت: اسمان فعلیکه شت ازرفین او برحذر+هم قدرخان دربلاساغون وهم خان درطرازیوسف قدرخان ازسلاطین ترکستان معاصرسلطان محمود و مسعود بود (رک: تاریخ بیهقی) درکتب متاخربه فتحین ضبط شده (غیاث ۵۲۷)
قزل: درترکی بمعنی سرخ است (کاشغری ۱/۳۳۱) وقزل ارسلان شیرسرخ معنی دارد غیاث اللغت آنرا بکسرتین می نویسد|(۵۱۳)
چه حاجت که نه کرسی آسمان نهی نزیرپای قزل ارسلان (رک: فهرست) قاتون: نام هریکی از دختران افراسیاب(کاشغری ۱/۳۴۳)در فارسی و عربی و ترکی مابعد خاتون شده مانند ترکان خاتون (رک:فهرست ناصر خسروگوید:
که اوباشی همی بی خان وبی مان درامروزخان گشتند وخاتون (دیوان ۳۹۹) وازین برمی آید که خانون درمقابل خان برای
(۴۳۶) نامهای ترکی تعلیقات
طبقة نسوان كلمة اعزازو تجليل بود.ودرفارسی برقاعدة عربی برای این کلمات جموع بسته اند:خواتین وخواتین
ففجاق: به کسره اول وسکون دوم بقول کاشغری قبیله یست ازترك و نام موضعی درکاشغر(۱/ ۳۸۴ ) در تاریخ وصاف ۶۷ گويد:
«مراکب جیاد چون اسبان قفچاق» گويا اسبان قفجاق ضرب المثل بوده اند درخوی ( یاد داشتهای قزوینی ۶/ ۱۶۹ ) املاهای مختلف این کلمه خفجاخ، خفجاق ، قیچاق است، که درحد جنوب آن بجناك و درشمال و يرا نیست وايشان قومی اند ازکیس ماك جدا گشته و مد: ايشان ازدست ملت کی ما کست ( حدود العالم ۵۴ ) ناصر خسرو راست :
بات پر بلاغزاست و قبچاق که رستم ستند دراطراف جیحون سیدنایی راست: اگرسرمژگان زند برهم بعمد؛ آن نگار
کران بیجان کند مردعلمهم وقفچاق را(ديوان سنا ئی ۳۹۹) قرا:که دراول برخی از اسماء مانند قرارجتكم، قراقروم، قره ارسلان وغيره آمده زرك: فهرست ) کلمه تردیدمت بدون اسود و سیاه که ملمود خاقافيه بدان تسمه می شد نه مانند بغرا قراخان(کا شغری ۱۹۸
/ ۳ ) قراخان به وجب شهنامه نام په اون تورانی پسرافراسیاب و نیزنام يك سپه سالارانوشهروان بود (رك : فهرست ولف ) قراتكين دواتی درعصرمحمودی حاکم غرجستان بود، که فرخی درمدح اوگوید:
سه په بل په شاه شرق، ابو منصورقرا تكین دوانی امیرغرجستان قراقش: به فتحه قا ف اول و ضمه قا في ثا نی بمونی عقاب است و درستارگان مشتری با شد ( یا شغری ۱۹۷
/ ۴ ) ظاهرة مرکب است از قرا = سياه + قش مرغ شکاری ( Faucon) که دراین شعرمنوچھری آمده : بزارپرقوش اندرشده چون چرخ دیباها( ديوان وی ) پس وقتی که این نام را برکسی اطلاق می کردند،معنی آن جمعا عقاب سیاه بود.
تعلیقات نامهای ترکی (۴۳۷)
قير: کلمه ترکی است، که معنی آن به سرحد وثغرباشد، درراحة الصدور( ص ۳۹۶ ) قيراسفهسلار يعني محافظ سرحد مملکت آمده که ظاهر القبی بود مثل قيرخان (حواشی راحة ص ۵۱۰) درطبقات قيران مکررآمده که ازهمین ریشه باشد.
قیردرترکی شرقی( قاموس پاوه دوکورتی) بمعنی بلندی و نحوآنست،وجزوالقاب رسمی برخی امرای دوره سلجوقی بود مانند میاجق وغيراو( یاد داشت های قزوینی ۶/ ۱۸۲)
قتلغ: درترکی قتلغ تكين بمعنی بندۂ مبارك است ( کاشغری۱/ ۳۴۷ ) که حرکات آن ضمه اول وسكون ثاني وضمه لام است و قتلو ياقطلومخفف قتلغ باشد بمعني مبارك و با برکت (یادداشتهای قزوینی ۶/۱۳۸) ) که گاهی مرکب ووقتی مفرد درنام اشخاص مستعمل بود، مسعود سعد سلمان راست:
نه پند بودش ازحال قتلغ بيرون نه عبرت افتاد اورازبیخرد بمیان در دوره سلجوقيان چندین نفربدین نام شهرت داشتند (راحة الصدور ۳۴۸ / ۳۵۰ و غیره ) در طبقات ناصری باملای قتلق هم آمده است.
قماج: درطبقات مکرراست(رك: فهرست) درراحة الصدورقماج اميرحاجب وقحاج امیراسفهلاروالی بلخ مذکوراست. و عوفی درجوامع الحکایات ذکری ازقماج امیرصاحب دیوان ملکشاه سلجوقی دارد( تعليقات چهارمقاله دکتورمهین ۲۱۲)
درغیاث اللغات قماچ بضم اول نوعی ازنان است که آنر؛ کماچ هم گویند وترکیست (ص ۵۴۲) درسلجوقنامه نيزنامهای قماج حاجب وقماج اميربنظرمی آیند قباچه: به فتحه اول قباچه و قباچای نوعی ازکلاه برای دفع سرما ديوان البسه طبیعی استانبول ۲۰۲) دربرهان قباوجامه كوچك است (۳/ ۱۵۱۷) پادشاه معروف افغانستان وسنده (۶۰۷ - ۶۲۵ ه که پرورنده و ممدوح بساشعراء و علماء بود، فضلی ملتانی گشت: ناصردین خسرو دنیا قباچه شاه شرق-ای مه چترتو برگردون مینا آمده.
(الباب الالباب ۲ر ۴۲۵)
مرحوم دکترداؤد پوته می نویسد: که درچچ نامه قباجة السلاطين آمده وقباچه درفارسی تصغيرقباست،اما بنظرم می آید که این
(۴۳۸) نامهای ترکی تعلیقات
کلمه ترکیست بمعنی بزرگ وعظیم لیذاقباجه السلاطین بمعنی اعظم السلاطین باشد (تعلیقات چچ نامه ۲۵۱ طبع دهلی ۱۹۲۹ م منکورس این نام درطبقات باملای منکورس است که شاید صحیح آن منکوبرس باشد و باین نام درعصرسلاجقه تسمیه میکردند ویک نفرامیرمنکوربرس درسنه ۵۳۳ ه بامرسلطان مسعود بن ملک شاه کشته شده بود (راحت الصدور ۲۳۱)
گورخان: لقب پا دشاه خطا وختن (غیاث ) عطارراست بترس ای گورخان ازگورهانه.
لقب ملوک گورخانیه یا ملوک قارخطاییه است نه نام یکتن ازیشان و نام گورخان که درچهارمقاله (ص۲۲) آمده و بسا سنجرجنگیده قوشقین طایقواست (حواشی برهان ۱۸۵۱)
گاهی بهرام گوررا نیزگورهن گفته اند؛مثلا نظامی درداستان شکاربهرام وداغ کردن گوران گوید أن چنان گورخان بکوه و براغ گورداغ دیدرست زرداغ (فت پیکر ۷۰) فرخی درمدح سلطان محمود گوید:
شه ننداورام ورای که گورازبیم شمشیرش
برآن رایند کاندرگورشان خوشترمکان باشد
(دیوان فرخی ۳۳)
یماک: به فتح اول یکی ازقبایل بست گانه ترک است (کاشغری ۱/۲۸) مولفان متاخرآنرا بمعنی نام پادشاه و نام غلام قیصرروم (؟) آورده اند (غیاث) ۷۵۸) درطبقات ناصری مخفف ان یمک آمده و دربرهالن گوید که یمک به فتح اول و ثانی نام شهری وولایتی حسن خیز ونام پادشاهان ایغورهم هست خاقانی گوید:
ای شاه طغان کشوردل طمع ازیمک و ینال بگسل
سوزنی سمرقندی گفت: مفگن بغمزه بردل مجروح من نمک وزمن بقبله سرمکش ای قبله یمک
یباقو:به فتحه اول یکی ازقبایل بیست گانه ترکست کاشغری ۳ر۲۷) آیا این کلمه شکلی قدیم ازاسم معروف یبغونیست؟ (رک یبغو)
یغان: به فتحه اول بمعنی اول بمعنی قیل است که مردم راهم بدان نامیده اند؛مانند بغان میکن کاشغری ۲ر ۳۰
تعلیقات نام های ترکی (۴۳۹)
يلدز: به ضمه اول و سکون دوم وضمه سوم بمعنی کوکب ( کاشغری ۳/۳۰)
يغرش: به ضمه اول و سکون دوم وضمه سوم، بمنزلت وزیروپائین ازخاقان بود،که باوقبله سیاه حریرداده می شد،وآنرا برسرخود برای دفع برف و سرمی برمی افراخت( کاشغر ى۳/ ۳۰)
ينال: به تعليق نمبر۶۱ رجوع شود.
یوزبك: ظاهرا درترکی پوزبمعنی صداست (غیاث ۷۵۹) ویوزبك صد باشی وسردارنفرباشد.
درترکی (اوز) پری فکسی بود بمعنی «ايشان» که آنربعلامت تعظيم و تگریم می آوردند،مانند اوزخان بزرگ ووازبک یعنی بک بزرگ واوزجند یعنی شهربزرگ واوزحاجب یعنی حاجب بزرگ (حواشی دیوان مختاری ۲۰۷)
مختاری غزنوی راست:
راس حجاب از حاجب تج دو تم فخردین
ملت حق راپناه و دولت خان راسفیر
(ديوان مختاری ۲۰۷)
ظاهرأ اوزبك نام قوم معروف ویوزبک لقب صدباشثی باید دولغت علاحده باشند درراحت الصدورنام یکنفرملک ازبک معروف درعصرسلجوقیان (حدود ۹۳ ه) درعراق و بغداد مذکوراست (ص۸۹)
یغلق: به فتحه وسکون وکسره لام که درفرهنگها یغلغ هم مسطوراست و معنی آن تیرپیکان داراست(حواشی راحه الصدور ۵۱۶) رشیدی گوید این کلمه ترکی و نوعی ازتیراست نظامی گفت:
هموزش پریغلق درعقابست هنوزش برگ نیلوفردرآبست
بیغو:این کلمه دراکثرکتب تاریخ به تصحیف کاتبان بیغوبه تقدیم باء موحده نوشه شده که صحیح آن یبغو به تقدیم یاء مثناه بوده.
ومارکوارت درکتاب ایرانشهرثابت کرده که این نام درمیان ترکان خیلی معمول بود و بدلایل قطعی صورت صحیح آن یبغواست (حواشی راحه الصدور ۴۸۰) و ممکن است شکل قدیم این کلمه رایباقوبشماریم (رجوع بهیمن کلمه)