زیب النسا بیگم
زیب النسا دختر بزرگ اورنگ زیب عالم گیر از سلسله سلاطین مغول هند است و مادرش دلرس بانو پشت شهنواز صفوی است مشار الیها بتاریخ ۱۰ شوال سنه ۱۰۴۸ ۱ در زمان سلطنت شاه جهان تولد یافت پدرش از ابتدای سنین طفولیت به تعلیم وی توجه خاص نموده تربیه او را به حافظه مریم مادر فاضله یکی از درباریان سپرد ، و در نتیجه مساعی این خانم زیب النسا کوچک در ظرف سه سال قرآن مجید را حفظ نمود بعد از آن علوم متداواله را نزد ملا محمد سعید اشرف مازنرانی آموخته ، بازبان فارسی ، عربی و اردو آشنایی کاملی حاصل نمود ، در علوم هشت ، فلسفهو ادبیات نیز معلومات کافی داشت و خطوط نستعلیق ، نسخ و شکست را خوب مینگاشت استاد او ملا محمد سعید اشرف شاعر خوبی بود و ذوق شاعری را در شهزاد ، خانم نیز پرورش کرد طوریکه مشار الیها از عصر چهارده سالگی شروع به گفتن شعر نمود . ولی چون پدرش دارای سجیه خشک و سردی بود .شعر و شعرا را خوش نداشت زیب النسا اشعار خود را پنهان مینمود تا اینکه روزی استادش بیاض او را یافته آن را مطالعه کرد و اشعار شاگرد با ذوق خود را تمجید نموده یعنی غزل های او را بشعرای دیگر نیز نشان داد گویند رفته رفته دربار هند مجلس ادبی محرمانه ای تشکیل یافت که در جمله اعضای آن شعرای برجسته عصر مانند : غنی کشمیری ، نعمت الله خان عالی و عاقل خان رازی بودند .زیب النسا ریاست آن را به عهده داشت ۲ ولی این روایت چندان قابل اعتبار نیست چه در آن زمان حجاب زنان حرم شاهی خیلی سخت بود و زیب النسا نمیتوانست خارج حرمسرای با کسی ارتباطی داشته باشد چه رسد به اینکه در مجلس مردان بنشیند .
قبلاً گفته شد که اورنگ زیب یک شخص سرد و تمام عالم بدبین بود ولی اگربه لیاقت کسی قایل میشد او را خیلی عزیز میداشت چنانچه دختر ارشد خود را عزت میداد و در سال ۴۰۰ هزار روپیه معاش برای او مقرر نموده ۳ وقتیکه شهزاده اکبر برادر حقیقی زیب النسا بر پدر خود شورید ، دشمنان مشار الیها اورنگ زیب را براو بد گمان ساختند و او معاش دختر خود را موقوف نمود اما بیگناهی او بزودی ثابت گردید و او دوباره صاحب عزت شد .
شهرت فضیلت و دانستگی زیب النسا طلب کاران زیادی را برای او جلب نمود ولی او هیچ کس را نپذیرفته و تا آخر عمر شوهر نکرد و حیات خود را وقفرو ادبیات و تالیف نمود.
۱مفتاح التواریخ صفحه 292
۲مقاله آقای احمد گلچین در مجله بانو.
۳مقدمه دیوان مخفی .
«۴۶»
روایت می کنند که زیب النسا با عاقل خان رازی حاکم لاهورعشق و رابطه محرمانه نداشت .
اما نامبرده در عنفوان جوانی کشته شد ۱ و شهزاده خانم محبت او را در قلب خود می پرورانید و اشعاری زیادی را در بیان عشق و سوز خود نگاشته است .
وقتیکه اورنگ زیب در سنه ۱۰۶۹ بر سر سلطنت نشست زیب النسا ۲۱ساله بود و میگویند پدرش عادت داشت در اکثر امور کشوری و عسکری باوی مشوره کند ۲ .
وفات مشار الیها د ر سنه ۱۱۱۳ به عمر ۶۵سالگی در زمان مسافرت پدرش به کن اتفاق افتاد و مزار او در دهلی است .۳
ر اجع به این شهزاده خانم افسانه ها و حکایتهای بی شماری مشهور است که تقریباً همه آن بی اساس ودروغ می باشد ، ولی بعضی آن خالی از دلچسپی نیست مثلاً گویند : روزی کنیزک او آیینه را شکستانده با تاسف و پریشانی گفت :« از فضا آیینه چینی شکست » زیب النسا تبعی نمود و جواب داد : « خوب شد اسباب خود بینی شکست » ۴
روزی دیگر زیب النسا در باغ گردش میکرد و از تماشای سبزه و گل به وجد آمده این فرد را سرود :
چهار چیز که دل میبرد کدام چهار؟ شراب و سبزه آب روان و روی نگار
درین اثنا پدر خود را دید که بطرف او می آید فوراً فرد فوق را تغیر داد شعر ذیل را خواند :
چهار چیز غم از دل می برد کدام چهار؟ نماز و روزه و تسبیح و توبه استفار
از مثال های فوف اگر حقیقت باشد معلوم میگردد که زیب النسا در بدیهه سرایی مهارت داشت و علاوه برآن ظریف و بذله گو بود ، ولی قرار روایت یعنی تذکره ها خیلی عابده و پرهیزگار بوده و به تصوف تمایل داشت در این جا باید تذکا ر نمود که بذله گویی و عبادت چندان باهم سازش نمیکند .
زیب النسا مولف سه کتاب موسس الارواح ، زیب النشات، و زیب النفاسیر . دیوان اشعار میباشد که چندین دفعه به طبع رسیده و در اشعار خود مخفی تخلص می کرد ولی صاحب مشاهیر نسوان منکر این امر بوده ، میگوید که مخفی تخلص سلیمه بیگم نواسه بابر شاه . نورجهان بیگم میباشد ۵ . علاوه بر آن
______________________________________________________________________
۱مشاهیر نسوان .
۲مشاهیر نسوان .
۳بر لوح مزار زیب النسا این شعر خود خودش نوشته شده :
بر مزار غریبان نی چراغی نی گلی نی پروانه سوزد نی صدای بلبلی
فاضل دانشمند آقای محمد ابراهیم خلیل روز یکه این شعر را خواندند ، بجواب آن بیت ذیل را بدیهه می سرود .
نور منعی بر مزار ت جای شمع و گل بس است طوف وحت را ملک پروانه و بلبل بس است
۴این روایت به نور جهان بیگم نیز منسوب است مشاهیر نسوان
۵در همان مشاهیر نسوان چند سطر دورتر تخلص نو ر جهان بیگم نورمعرفی شده .
«۴۷»
جامی نیز متخلص به مخفی بود و زیب النسا بیگم زیب تخلص میکرد از اینرو دیوانی را که به دختر اورنگ زیب نسبت میدهد از مخفی تراشتی استاد مولانا جامی و شخصی دیگر مخفی رشتی مصاحب امام قولی خان حاکم فارس می دانند . به هر صورت زیب النسا شاعره شیرین زبان و لاتقی بود ، و اشعار خوبی دارد که در تعلق داشتن آن به این شهزاده خانم شک نیست مثلا غزل ذیل :
گرچه من لیلی صفاتم ۱ دل چو مجنون بر تو است
سر به صحرا میزنم لیکن حیا زنجیر پاست
بلبل از شاگردی ام شد همنیشین گل بباغ
در محیط کاملا پروانه هم شاگرد ماست
درنهان خونم به ظاهر گرچه برگ تازه ام
حال من در من نگر چون رنگ سرخ اندر حناست
دختر شاهم ولیکن رو بفقر آورده ام
زیب و زینت بس همینم نام من زیب النساست
بشکند دستی که خم در گردن یاری نشد کور به چشمی که لذت گیر دیداری نشد
صد بهار آخر شد و هر گل بفرقی جا گرفت خنچه باغی دل ما زیب دستاری نشد
اشک در خون طپیده می آید یا دل از راه دیده می آید
در عدم هم زعشق شوری هست گل گریبان دریده می آید
بیگانه وار میگذری از دیار چشم ای نور دیده حب وطن در دل تو نیست
نهال سرکش و گل بیوفا و لاله دو روی در این چمن به چی امید آشیان بندم ؟
آغشته خون به شام شفق از نگاه کیست ؟ مشعل به کف گرفته دادخواه کیست ؟
ای صدف تشنبه بعیر و سوی نیسان منکر بهر یک قطره آبی جیگرت بشگافن
د
بلبل از گل بگذرد گر در چمن بیند مرا بت پرستی کی کند گر برهمند بیند مرا
در سخن پنهان شدم مانند گل در برگ گل هرکی دیدن میل دارد در سخن بیند مرا
غزل
من و آن نماز شامی که زپی سحر ندارد من و آه ، آه سردی که یکی اثر ندارد
زشرک دیده هر دم در لاله گون برآرم چی کنم بحر دیده به از این گهر ندارد
______________________________________________________________________
۱مشاهیر نسوان به جای کلمه صفاتم لباسم نوشته شده : گرچه من لیلی نامم
«۴۸ »
زبوستان حسن که نسیم ره نیابد من و ناله هایی زاری که بلب گذر ندارد
پروای سرشک دیده زخیال ناله بگذر که دگر زناتوانی هوس سفر ندارد
تو و شوه تغافل من و زخمهای تیغی که بریخت خون خلقی و دمش خبر ندارد
دل من اسیر مخفی به بلای هجر ناکسی
به جز از هوای وصلت گنه دگر ندارد
غزل
لب لعل تو خون بساغر و پیمانه میریزد گل روی تو آتش به دل پروانه میریزد
زخال و خط مهر رویان مباش ای مرغ دل غافل که صیاد از برای صید پنهان دانه میریزد
به محفل زآتش دل شمع زان مستانه میسوزد که پنهان شعله ازبال و پر پروانه میریزد
زروی یار میدانم که قصد جان من دارد که برمن ناوک بیداد را مستانه میریزد
نماند بعد از این رونق بدریا ایر نیسان را بعد همان صدف از اشک بس در دانه میریزد
دراین دیر کهن مخفی زمجنون است این آیین
که از هر سو ملامت سنگ در دیوانه میریزد
غزل
گر سنبل زلفت به او فروشند صد جان بستانند و یکی تار فروشند
بیگانه زعقل اند گروهی که می تاب در کوچه ئ بازار به دینار فروشند
بردار نقاب از رخ به شوری و جهان کین اهل نظر دیده بدیدار فروشند
زاهد بگل سبعه زتار بدست آر کین مغ بچگان سبعه و زنار فروشند
کوته نظر هست وطن اهل همم را جاییکه غم و درد بخروار فروشند
تا جغت صفت ساکن ویرانه خویشم کوه خلد برین جمله باغیار فروشند
مخفی بجوی خلد برین را نستانند
آنکه دل و دیده خونیار فروشند