آثار نخستین دری در سیستان
در ﻋﺼﺮ اﺳﻼﻣﻰ
در دو ﻗﺮن اول اﺳﻼﻣﯽ آﻧﭽﻪ از آﺛﺎر دری در ﻧﻘﺎط دﯾﮕﺮ ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﺪﺳﺖ آﻣﺪه ﻗﺒﻼ ذﻛﺮ رﻓﺖ .در دورهء ﻃﺎﻫﺮﯾﺎن
ﭘﻮﺷﻨﮓ در ﺣﺪود ٢٠٠ﻫـ ﺷﻌﺮ ﻋﺮﺑﯽ در ﺧﺮاﺳﺎن رواج ﯾﺎﻓﺖ وﻟﯽ زﺑﺎن دری در درﺑﺎر وادب ﻛﻤﺘﺮ راه داﺷﺖ وﭼﻮن
ﺑﻌﺪ از ﺳﺎل ٢٥٠ﻫـ ﯾﻌﻘﻮب ﻟﯿﺚ ﺻﻔﺎری از ﺳﯿﺴﺘﺎن ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و در ﺧﺮاﺳﺎن اﺳﺎس ﺣﻜﻮﻣﺖ ﮔﺬاﺷﺖ،ﺑﻌﺪ ازﯾﻦ زﺑﺎن
دری وﺷﻌﺮو ادب آن ﻫﻢ ﻧﺸﻮ وﳕﺎ ﯾﺎﻓﺖ ودر ﻗﺮﻧﻬﺎی ﻣﺎﺑﻌﺪ از ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﻪ ﻃﺮف ﻏﺮب ﻧﯿﺰ ﻧﻔﻮذ ﻛﺮد .وﻃﻮرﯾﻜﻪ در
ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﯿﺴﺘﺎن ﻧﻮﺷﺘﻪ اﻧﺪ ﺷﺎﻋﺮ ﻋﺮﺑﯽ زﺑﺎن در ﻣﺪح ﯾﻌﻘﻮب ﺷﻌﺮی ﮔﻔﺖ و او ﻧﻔﻬﻤﯿﺪ ،وﮔﻔﺖ ﭼﯿﺰی ﻛﻪ ﻣﻦ اﻧﺪر ﻧﯿﺎﰈ
ﭼﺮا ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ؟ ﭘﺲ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ وﺻﯿﻒ ﺳﮕﺰی ﻛﻪ دﺑﯿﺮ رﺳﺎﯾﻞ او ﺑﻮد ﺷﻌﺮ دری ﺳﺮود ،وﭼﻮن ﯾﻌﻘﻮب رﺗﺒﯿﻞ ﭘﺎدﺷﺎه
زاﺑﻞ وﻋﻤﺎر ﺧﺎرﺟﯽ را ﺑﻜﺸﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ وﺻﯿﻒ در ﻣﺪح او ﻗﺼﯿﺪه ﯾﯽ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﭼﻨﺪ ﺑﯿﺖ آﻧﺮا ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﯿﺴﺘﺎن ﺣﻔﻆ
ﻛﺮده اﺳﺖ :
ای اﻣﯿﺮﯾﮑﻪ اﻣﯿﺮان ﺟﻬﺎن ﺧﺎﺻﻪ وﻋﺎم
ازﻟﯽ ﺧﻄﯽ در ﻟﻮح ﻛﻪ ﻣﻠﻜﯽ ﺑﺪﻫﯿﺪ
ﺑﻨﺪه وﭼﺎﻛﺮ وﻣﻮﻻی وﺳﮓ ﺑﻨﺪ ١وﻏﻼم
ﺑﻪ اﺑــﯽ ﯾﻮ ﺳﻒ ﯾﻌﻘﻮب ﺑﻦ اﻟﻠﯿﺚ ﻫﻤﺎم
ﻟﺘﺮه ٣ﺷﺪ ﻟﺸﻜﺮ رﺗﺒﯿﻞ وﻫﺒﺎ ﮔـﺸﺖ ﻛﻨﺎم
ﺑﻪ ﻟﺘﺎم ٢آﻣﺪ رﺗﺒﯿﻞ وﻟﺘﯽ ﺧﻮرد ﺑﻠﻨﮓ
وﻫﻤﯿﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺳﺮ ﻣﻨﺸﯽ درﺑﺎر ﺻﻔﺎرﯾﺎن ﺗﺎ ٢٨٧ﻫـ زﻧﺪه ﺑﻮد زﯾﺮا در ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺎل ﭼﻮن ﻋﻤﺮ وﻟﯿﺚ ﺑﺪﺳﺖ اﺳﻤﻌﯿﻞ
ﭘﺎدﺷﺎه ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ اﺳﯿﺮ ﺷﺪ وی اﯾﻦ ﻗﻄﻌﻪ را ﺳﺮود:
ﻛﺎر ﻗﻀﺎ ﺑـﻮد وﺗﺮاﻋـﯿﺐ ﻧـﯿﺴـﺖ
ﻛﻮﺷﺶ ﺑﻨﺪه ﺳﺒﺐ از ﺑﺨﺸﺶ ٤اﺳـﺖ
ﺑﻨﺪة در ﻣﺎﻧﺪهء ﺑﯿﭽﺎره ﻛـﯿﺴـﺖ ؟
ﺑـــﻮد وﻧـﺒـﻮد از ﺻـﻔﺖ اﯾـﺰد اﺳـــﺖ
ﻛـﺎرﺟـﻬـﺎن اول واﺧﺮ ﯾﻜﯿﺴــﺖ
اول ﻣــﺨــﻠــﻮق ﭼـــﻪ ﺑــﺎﺷــﺪ زوال
ﻣـﻌـﺘـﻘﺪی ﺷﻮ و ﺑﺮآن ﺑﺮﺑﺎﯾﺴـﺖ
ﻗــﻮل ﺧــﺪاوﻧـﺪ ﺑـﺨـﻮان "ﻓــﺎﺳـﺘـﻘﻢ"
اﯾﻦ ﺳﺮﻣﻨﺸﯽ درﺑﺎر ﺻﻔﺎرﯾﺎن ﺗﺎ ﺣﺪود ٢٩٧ﻫـ ﻫﻢ زﻧﺪﮔﯽ داﺷﺖ ،زﯾﺮا اﺷﻌﺎر دﯾﮕﺮ او ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻬﻤﯿﻦ زﻣﺎﻧﺴﺖ و دو
ﻗﻄﻌﻪ دﯾﮕﺮ ﻫﻢ ازو در ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﯿﺴﺘﺎن ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ آﺛﺎر ﻛﻬﻨﮕﯽ زﺑﺎن در ان ﳕﺎﯾﺎن اﺳﺖ.
دﯾﮕﺮ از ﺷﻌﺮای ﻫﻤﯿﻦ درﺑﺎر ﺳﯿﺴﺘﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺨﻠﺪ ﺳﮕﺰی اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺮدی ﻓﺎﺿﻞ وﺷﺎﻋﺮ ﺑﻮد وﻫﻤﺪرﯾﻦ واﻗﻌﺎت
اﯾﻦ ﺷﻌﺮ را ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮ دﻛﻪ ﺑﺨﻮﺑﯽ وﺿﻊ ﻗﺪﯾﻢ زﺑﺎن دری را روﺷﻦ ﻣﯿﺴﺎزد:
ﺟﺰ ﺗﻮ ﻧﺰاد ﺣﻮا و آدم ﻧﻜﺸﺖ
ﺷﯿﺮ ﻧــﻬﺎدی ﺑــﺪل وﺑﺴﺮ ﻣﻨﺸﺖ
ﺑــﻜﻨﺶ وﺑـﻤﻨﺶ وﺑــﮕــﻮﺷـﺖ
ﻣﻌﺠﺰ ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ ﻣــﻜﯽ ﺗﻮﯾـــﯽ !
ﻛﻮﻫﻤﺎﱎ ﻣﻦ ﻛﻪ ﯾﻌﻘﻮب ﻛُﺸﺖ
ﻓﺨﺮ ﻛﻨﺪ ﻋﻤﺎر روزی ﺑﺰرگ
ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺴﺎم ﻛﻮرد ﺧﺎرﺟﯽ از ﺷﻌﺮای ﺳﯿﺴﺘﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﯾﻌﻘﻮب ﻟﯿﺚ ﺑﻮد و در ﻣﺪح او ﮔﻔﺖ :
ﺑـﺮ اﺛـﺮ دﻋـﻮت ﺗﻮ ﻛـﺮد ﻧﻌـﻢ
ﻫــﺮ ﻛـﻪ ﻧـﺒـﻮد او ﺑـﺪل ﻣﺘـﻬﻢ
ﻛﺎوی ﺧﻼف آورد ﺗﺎ ﻻﺟﺮم
ﻋــﻤﺮ زﻋـﻤﺎر ﺑﺪان ﺷــﺪ ﺑـﺮی
ﮔـﺸﺖ ﺑـﻌﺎﻟـﻢ ﺗـﻦ او در اﻟـﻢ
دﯾﺪ ﺑﻼ ﺑﺮﺗﻦ وﺑﺮﺟﺎن ﺧـﻮﯾﺶ
ﻋـﻬـﺪ ﺗﺮا ﻛـﺮد ﺣﺮم در ﻋﺠﻢ
ﻣﻜﻪ ﺣﺮم ﻛﺮد ﻋﺮب را ﺧﺪای
ﺑﺎز ﻓـﻨﺎ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻧﺪﯾﺪ اﯾﻦ ﺣـﺮم
ﻫﺮ ﻛﻪ در آﻣﺪ ﻫﻤﻪ ﺑﺎﻗﯽ ﺷﺪﻧﺪ
اﯾﻦ ﻫﺮﺳﻪ اﺛﺮ دﻻﻟﺖ دارد ﺑﺮﯾﻨﻜﻪ زﺑﺎن دری در اواﺳﻂ ﻗﺮن ﺳﻮم ﻫﺠﺮی وﻋﺼﺮ ﺻﻔﺎرﯾﺎن در ﺳﯿﺴﺘﺎن زﺑﺎن درﺑﺎر و
ﺷﻌﺮ وادب ﮔﺸﺘﻪ ﺑﻮد ،واﯾﻦ ﺑﺮﻛﺖ ﻫﻤﺎن ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻠﯽ اﺳﺖ ﻛﻪ ﯾﻌﻘﻮب در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺳﻠﻄﻪء ﻋﺮب ﻛﺮد ،وﻧﻔﻮذ ﺳﯿﺎﺳﯽ
وادﺑﯽ ﻋﺮب را ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺖ ،وﺑﻪ درﺑﺎر ﺑﻐﺪاد ﻗﺼﯿﺪه ﯾﯽ را ﻓﺮﺳﺘﺎد ﻛﻪ دران ﺑﻌﺮب ﭼﻨﯿﻦ ﺧﻄﺎب ﻛﺮده ﺑﻮد:
ﻻ ﻛﻞ اﻟﻀﺎب ورﻋﯽ اﻟﻐﻨﻢ
ﻓﻌﻮدوا اﻟﯽ ارﺿﻜﻢ ﺑﺎﳊﺠﺎز
"ﯾﻌﻨﯽ ای اﻋﺮاب! ﺑﻪ ﺳﺮ زﻣﯿﻦ ﺧﻮد در ﺣﺠﺎز ﺑﺮ ﮔﺮدﯾﺪ و در اﳓﺎ ﺳﻮﺳﻤﺎر ﺑﺨﻮرﯾﺪ و ﮔﻮﺳﭙﻨﺪان ﺑﭽﺮاﻧﯿﺪ" ودر ﲢﺖ
ﭼﻨﯿﻦ ﲤﺎﯾﻞ ﺷﺪﯾﺪ ﻣﻠﯿﺖ ﺧﻮاﻫﯽ اﺳﺖ ﻛﻪ در درﺑﺎر ﯾﻌﻘﻮب ،زﺑﺎن وﺷﻌﺮدری زﻧﺪه ﺷﺪ،وﻟﯽ ﺷﻌﺮ اﯾﻦ دوره اﺑﺘﺪاﯾﯽ
وﻧﺎﭘﺨﺘﻪ وﺳﺴﺖ اﺳﺖ وﭼﻮن اﯾﻦ ﻣﺮدم در ﺷﻌﺮ ﺳﺎزی ورزﯾﺪه ﻧﺒﻮدﻧﺪ،اﺷﻌﺎری را ﺑﻮﺟﻮد آورده اﻧﺪ ﻛﻪ از ﻧﻈﺮ ﻫﻨﺮ
ﺷﻌﺮی ﺑﺴﯿﺎر ﺧﺎم و ﻧﺎﻗﺺ ﺑﻮده وﺳﻜﺘﻪ ﻫﺎی زﯾﺎدی دارد ،وﺣﺘﯽ ﻗﻮاﻓﯽ ﻛُﺸﺖ ﻣﻀﻤﻮم را ﺑﺎﻛِﺸﺖ ﻣﻜﺴﻮر ﻫﻢ آورده
اﻧﺪ وازﳊﺎظ اﻧﺴﺠﺎم واﺳﺘﻮاری اﻟﻔﺎظ و ﺗﺮاﻛﯿﺐ و ﺟﻤﺎل ادﺑﯽ ﻧﻘﺎﯾﺺ ﻓﺮاوان دارﻧﺪ.وﻟﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ از ﻧﻈﺮ ﻓﻜﺮی
اﯾﻦ اﺷﻌﺎر ﳕﺎﯾﻨﺪﮔﯽ دورهءﺧﻠﻂ واﻣﺘﺰاج ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ وﻓﻜﺮی اﺳﻼﻣﯽ وﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ را دارد ،ﻛﻪ ازﯾﻜﻄﺮف در ﺷﻌﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ
وﺻﯿﻒ،ﺗﻜﯿﻪ ﺑﺮﺧﺪا وﻗﻀﺎ و اﻋﺘﻘﺎد ﺑﺮان ذﻛﺮ ﺷﺪه و در ﺷﻌﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺨﻠﺪ ﻧﯿﺰ داﺳﺘﺎن ﻗﺮآﻧﯽ ﺣﻮا وآدم وﻣﻌﺠﺰ
ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ و در ﺷﻌﺮ ﺑﺴﺎم ﻧﯿﺰذﻛﺮ"ﺣﺮم ﻋﺮﺑﯽ" ﻫﻤﻪ ﻣﻈﺎﻫﺮ ﻋﻘﯿﺪه اﺳﻼﻣﯽ واﺻﻄﻼﺣﺎت ﻗﺮآﻧﯽ واﺳﻼﻣﯿﺴﺖ ،وﻟﯽ ﭼﻮن
ﻫﻨﻮز ﺑﻘﺎﯾﺎی آﺛﺎر ﻋﻘﺎﯾﺪ زردﺷﺘﯽ در ﻣﺮدم ﺳﯿﺴﺘﺎن ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻮد ،در ﺷﻌﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺨﻠﺪ ﺗﻌﺎﺑﯿﺮ ﺧﺎﺻﻪء آن دﯾﻦ را ﻣﯽ
ﺑﯿﻨﯿﻢ ،ﻛﻪ در ﻛﯿﺶ زر دﺷﺘﯽ ﺳﻪ ﭼﯿﺰ اﺳﺎﺳﯽ ﺑﻮد:
ﻛﺮدارﻧﯿﻚ – ﭘﻨﺪار ﻧﯿﻚ -وﮔﻔﺘﺎر ﻧﯿﻚ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﯿﻦ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﻌﺎﺑﯿﺮ در ﻛﻨﺶ وﻣﻨﺸﺖ و ﮔﻮﺷﺖ اﺷﺎره ﺷﺪه وﻫﻤﺎن
ﻣﻈﺎﻫﺮ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻗﺪﯾﻢ را درﯾﻦ ﻛﻠﻤﺎت ﺗﺒﺎرز داده اﺳﺖ ،واﯾﻦ ﺧﻮد ﳕﻮﻧﺔ ﺧﻮﺑﯿﺴﺖ از ﲢﻮل اﻓﻜﺎر ﻣﺮدم واﺛﺮ آن ﺑﺮ
ادب وﻓﺮﻫﻨﮓ،ﻛﻪ ﻫﻤﺎن ﺗﻌﺎﺑﯿﺮ ﻛﻬﻦ زردﺷﺘﯽ را در ﻣﻌﺠﺰ ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ ﻣﻜﯽ ﭘﯿﭽﺎﻧﯿﺪه اﺳﺖ وﮔﻮﯾﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﺳﻠﻄﺔ ادﺑﯽ
وﺳﯿﺎﺳﯽ ﻋﺮب وﺗﻌﺼﺐ ﺑﺎ زﺑﺎن اﯾﺸﺎن ﻋﺎﻣﻞ ﭘﺮورش و زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ زﺑﺎن دری ﺷﺪه ﺑﻮد وﺑﺎ وﺟﻮد ﯾﻜﻪ ﻣﺮدم دﯾﻦ اﺳﻼم
را ﺑﺎﻋﻘﯿﺪت اﺳﺘﻮار ﻗﺒﻮل ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ،ﺑﺎز ﻫﻢ ﺗﻌﺎﺑﯿﺮ ﻛﻬﻦ دﯾﻨﯽ زردﺷﺘﯽ ﺑﺮ زﺑﺎن وﻓﺮﻫﻨﮓ ﺗﺎ اﯾﻦ وﻗﺖ ﻧﯿﺰ ﺳﻠﻄﻪ
داﺷﺘﻪ اﺳﺖ.