ادﺑﯿﺎت دری درﻋﺼﺮ ﻏﺰﻧﻮﯾﺎن وﻏﻮرﯾﺎن (از ٤٠٠ﺗﺎ ٦٠٠هجری )
ﺳﺎﻣﺎﻧﯿﺎن ﺑﻠﺨﯽ ﻛﻪ از ﺧﺎﻧﻮاده ﻫﺎی ﻗﺪﯾﻢ ﻣﻬﺬب ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ادب دری را ﭘﺮورﻧﺪ و ﻣﺮدم اﯾﻦ ﺳﺮ زﻣﯿﻦ در ﭘﺪﯾﺪ
آوردن آﺛﺎر ﻣﻐﺘﻨﻢ و وزﯾﻦ ادﺑﯽ ﺳﻬﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ،و درﯾﻦ ﻣﺤﯿﻂ ﻣﺴﺎﻋﺪ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺟﻤﻌﯽ از رﺟﺎل وﺳﭙﻪ ﺳﺎﻻران ﺑﺎ ذوق وادب ﭘﺮور ﻫﻢ ﺗﺮﺑﯿﻪ ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﯾﻜﯽ ازﯾﻦ رﺟﺎل ﺟﻨﮕﯽ ﺳﺒﻜﺘﮕﯿﻦ ﻣﺮد ﻧﻮ ﻣﺴﻠﻢ ﻛﺎﻓﯽ ودﻻوری ﺑﻮد ،ﻛﻪ در ٢٧
ﺷﻌﺒﺎن ٣٦٦ﻫ ٩٧٦م در ﻏﺰﻧﻪ ﺑﺮ ﻣﺴﻨﺪ اﻣﺎرت ﻧﺸﺴﺖ و دﺧﺘﺮ ﯾﻜﯽ از رؤﺳﺎی زاﺑﻞ را ﺑﺰﻧﯽ ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ازو ﭘﺴﺮی
ﺑﻨﺎم ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻮ ﺟﻮدآﻣﺪ وﺑﻨﺎ ﺑﺮﯾﻦ اورا ﻣﺤﻤﻮد زاﺑﻠﯽ ﮔﻔﺘﻨﺪ وﻓﺮدوﺳﯽ ﮔﻮﯾﺪ:
ﺧﺠﺴﺘﻪ در ﮔﻪ ﻣﺤﻤﻮد زاﺑﻠﯽ درﯾﺎﺳﺖ.
دودﻣﺎن ﺳﺒﻜﺘﮕﯿﻦ اﮔﺮ ﭼﻪ ﻧﺴﻼً ﺗﺮﻛﯿﺴﺖ وﻟﯽ اﯾﻦ ﺗﮕﯿﻨﺎن از زﻣﺎن ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم از ﺑﻘﺎﯾﺎی ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻛﻮﺷﺎﻧﻮ ﯾﻔﺘﻠﯽ
اﻧﺪ ﻛﻪ در ﺧﺮاﺳﺎن ﻗﺮﻧﻬﺎ ﭘﺮورش ﯾﺎﻓﺘﻪ و دارای ﻓﺮﻫﻨﮓ وﺛﻘﺎﻓﺖ وﻣﻠﯿﺖ ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ،وﺑﻨﺎ ﺑﺮﯾﻦ ﺗﻮ ﺟﻬﯽ ﺑﻪ ﭘﺮورش زﺑﺎن دری وﻓﺮﻫﻨﮓ وادب وﺻﻨﻌﺖ ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ داﺷﺘﻪ اﻧﺪ.
از ﺷﻌﺮای اواﯾﻞ ﻋﺼﺮﻏﺰﻧﻮﯾﺎن اﺑﻮاﻟﻔﺘﺢ ﺑﺴﺘﯽ ﺷﺎﻋﺮ وﻣﻨﺸﯽ ﺑﻠﯿﻎ دری وﻋﺮﺑﯽ ﻣﺘﻮﻓﯽ ﺣﺪود٤٠٠ﻫ اﺳﺖ ﻛﻪ دﺑﯿﺮ
درﺑﺎر ﺳﺒﻜﺘﮕﯿﻦ ﺑﻮد وﺑﺴﺒﺐ ﺧﺸﻢ ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻪ ﻣﺎوراء اﻟﻨﻬﺮ راﻧﺪه ﺷﺪ واﯾﻦ ﻗﻄﻌﻪ از اﺷﻌﺎردری او ﺧﻮاﻧﺪ
ﻧﯿﺴﺖ:
ﯾﻜﯽ ﻧﺼﯿﺤﺖ ﻣﻦ ﮔﻮﺷﺪ اروﻓﺮﻣﺎن ﻛﻦ
ﻫﻤﻪ ﺑﺼﻠﺢ ﮔﺮای وﻫﻤﻪ ﻣﺪارا ﻛﻦ
ﻛﻪ از ﻧﺼﯿﺤﺖ ﺳﻮد آن ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﻛﺮد
ﻛﻪ از ﻣﺪارا ﻛﺮدن ﺳﺘﻮده ﮔﺮدد ﻣﺮد
اﮔﺮ ﭼﻪ ﻗﻮت داری وﻋﺪت ١ﺑﺴﯿﺎر
ﻧﻪ ﻫﺮ ﻛﻪ دارد ﺷﻤﺸﯿﺮ ﺣﺮب ﺑﺎﯾﺪ رﻓﺖ
ﺑﮕﺮد ﺻﻠﺢ ﮔﺮای و ﺑﮕﺮد ﺟﻨﮓ ﻣﮕﺮد
ﻧﻪ ﻫﺮ ﻛﻪ داردﭘﺎزﻫﺮ زﻫﺮ ﺑﺎﯾﺪ ﺧﻮرد
ﻋﻨﺼﺮی ﺑﻠﺨﯽ ﻛﻪ ﻧﺎﻣﺶ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ اﺳﺖ ﻧﯿﺰ از ﮔﻮﯾﻨﺪﮔﺎن ﺑﻨﺎم وﺳﺮآﻣﺪ اﯾﻦ روزﮔﺎر و ﻣﺘﻮﻓﯽ ( ٤٣١ﻫ )
اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ دﯾﻮان اﺷﻌﺎر ﻛﺘﺎب ﻫﺎی ﻣﻨﻈﻮم دﯾﮕﺮ ﺑﻨﺎم ﺷﺎد ﺑﻬﺮو ﻋﯿﻦ اﳊﯿﺎت و واﻣﻖ وﻋﺬرا – ﺧﻨﮓ ﺑﺖ
وﺳﺮخ ﺑﺖ ﻧﯿﺰ داﺷﺖ ودر اﺷﻌﺎر او ﺑﺮﺧﯽ اﻓﻜﺎر واﺻﻄﻼﺣﺎت ﻋﻠﻤﯽ ﻫﻢ راه ﯾﺎﻓﺘﻪ واز ان ﺑﺮﻣﯽ آﯾﺪ ﻛﻪ وی ﺑﺮﻋﻠﻮم
ﻋﻘﻠﯽ ﻧﻈﺮی داﺷﺖ اﻣﺎ دﻗﺖ ﺧﯿﺎل وﺑﺎرﯾﻜﯽ اﻧﺪﯾﺸﻪ و آوردن ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ ﺑﻜﺮ واﺑﺪاﻋﯽ در اﺷﻌﺎرش ﺑﺨﻮﺑﯽ ﻫﻮﯾﺪاﺳﺖ .
دﯾﻮان ﻋﻨﺼﺮی ﻋﺒﺎرت از ﻗﺼﺎﯾﺪ ﻃﻮﯾﻞ وزﯾﺒﺎ وﻓﺼﯿﺢ در ﻣﺪح ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد و دﯾﮕﺮ رﺟﺎل آن زﻣﺎﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﭼﻨﺪ
ﻏﺰل و رﺑﺎﻋﯽ ﻧﯿﺰ دارد ،درا واﯾﻞ ﻗﺼﺎﯾﺪ ﺗﺸﺒﯿﺐ ﻫﺎی ﺷﯿﺮﯾﻦ درﻣﺪح ﺧﻮﺑﺎن ﮔﻮﯾﺪ،ﻛﻪ ﻧﻮﺧﻂ وﮔﻠﺮوی وﺳﭙﺎﻫﯽ
وﯾﺎﺧﺪﻣﺘﮕﺎران ﺑﺰﻣﻨﺪ ،واﯾﻦ وﺿﻊ اﻣﺮد ﭘﺮﺳﺘﯽ آﻧﺰﻣﺎن را ﻣﯿﺮ ﺳﺎﻧﺪ ﻣﺜﻼً
ﺳﺨﻦ را ﲟﺪح ﺳﭙﻪ ﺑﺪ رﺳﺎن
ﭼﻪ ﺳﻮد از ﻧﮕﺎر ﺳﭙﺎﻫﯽ ﺗﺮا
اﻛﻨﻮن اﯾﻦ ﻧﮕﺎر ﺳﭙﺎﻫﯽ را ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽ ﺳﺘﺎﯾﺪ:
ﺑﺮ آﻣﯿﺨﺘﻪ ﻣﻬﺮ او ﺑﺎروان
ﮔﻞ ﻧﻮ ﺷﮕﻔﺘﻪ اﺳﺖ وﺳﺮو روان
ﻛﻪ دل ﻣﻬﺮ او ﺑﺎز ﺑﻨﺪ د ﺑﺠﺎن
ﺧﺮد ﭼﻬﺮه او ﻧﮕﺎرد ﺑﺪل
ﺑﺮوﯾﺪ ﺑﭽﺸﻢ اﻧﺪرت ارﻏﻮان
اﮔﺮ ﺑﻨﮕﺮی ﺳﻮی رﺧﺴﺎر او
ﺑﻪ از ﻋﻨﺒﺮش زﻟﻒ ﻋﻨﺒﺮ ﻓﺸﺎن
ﺑﻪ از ﺷﻜﺮش ﻟﻔﻆ ﺷﻜﺮ ﺷﻜﻦ
ﭘﺮاز ﻣﺸﻚ ﯾﺎ ﺑﯽ ﺗﻮﻛﺎم ودﻫﺎن
اﮔﺮ ﻧﺎم ﭘﯿﭽﯿﺪه زﻟﻔﺶ ﺑﺮی
روان ﮔﺮددت اﻧﮕﺒﯿﻦ ﺑﺮ زﺑﺎن
وﮔﺮ وﺻﻒ ﮔﻮﯾﯽ ز ﺷﯿﺮﯾﻦ ﻟﺒﺶ
ﻧﮕﺎری ﭼﻮ آراﺳﺘﻪ ﺑﻮﺳﺘﺎن
ﻧﮕﺎر اﺳﺖ ﮔﻮﯾﯽ ﻣﯿﺎن ﺳﭙﺎ
دﯾﮕﺮ از ﺷﻌﺮای ﺑﺰرگ درﺑﺎر ﻏﺰﻧﻪ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻗﻮص ﻣﻨﻮﭼﻬﺮی اﺳﺖ ﻛﻪ در داﻣﻐﺎن ﻧﻬﺎﯾﺖ ﻏﺮﺑﯽ ﺧﺮاﺳﺎن در اواﺧﺮ
ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮی ﺑﺪﻧﯿﺎ آﻣﺪ ودر ٤٣٢ﻫ در ﮔﺬﺷﺖ .وی ﻣﺮد داﻧﺸﻤﻨﺪ وآﺷﻨﺎ ﺑﻌﻠﻮم وادب ﻋﺼﺮ ﺑﻮده ﺑﻪ وﺟﻮدت
ذﻫﻦ وﺷﯿﺮﯾﻨﯽ زﺑﺎن وﻗﺪرت ﺑﯿﺎن در درﺑﺎر ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺴﻌﻮد ﻏﺰﻧﻮی ﺳﺮآ ﻣﺪ اﻗﺮان ﮔﺸﺖ وﻗﺼﺎﯾﺪ آﺑﺪار ﺳﺮود وﻣﺴﻤﻂ از ﻣﺒﺪﻋﺎت اوﺳﺖ.ﭼﻮن ﺑﺎادب ﻋﺮب آﺷﻨﺎﯾﯽ ﻛﺎﻓﯽ داﺷﺖ ،ﻛﻠﻤﺎت ﻓﺮاوان ﻣﻬﺠﻮر ﻋﺮﺑﯽ را در اﺷﻌﺎر ﺧﻮد ﮔﻨﺠﺎﻧﯿﺪ و از ﺧﺼﺎﯾﺺ ﻫﻨﺮ اوﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻨﺎﻇﺮ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻃﺒﯿﻌﺖ را از ﺑﯿﺎﺑﺎن و ﻛﻮه وﺟﻨﮕﻞ و ﺑﻮﺳﺘﺎن وآﺳﻤﺎن و اﺑﺮ وﺑﺎران وﻣﻨﺎﻇﺮ ﺑﺰم را ازﺷﺮاب وﻋﯿﺶ ﺟﻮاﻧﯽ در ﺗﺸﺒﯿﺒﻬﺎی ﻗﺼﺎﯾﺪ ﺧﻮد ﺑﺎ ﻣﻬﺎرت و ﭼﯿﺮه دﺳﺘﯽ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﻣﯿﻜﺸﺪ، درﺣﺎﻟﯿﻜﻪ ﺑﺎوﺟﻮد اﺣﺴﺎﺳﺎت ﺟﻮاﻧﯽ وﺧﻮﺷﮕﺬراﻧﯽ از ﺳﺨﻨﺎن رﻛﯿﻚ وﲡﺎﻫﺮ ﺑﻜﺮدار ﻧﺎ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﻣﯽ ﭘﺮﻫﯿﺰد واز ﻗﺼﯿﺪه ﮔﻮﯾﺎن ﻧﺎﻣﻮر وﺑﻠﯿﻎ زﺑﺎن درﯾﺴﺖ.ودر ﺗﺸﺒﯿﺐ اﯾﻦ ﻗﺼﯿﺪه ﻣﺪﺣﯿﻪ از ﻋﻬﺪه ﻣﻨﻈﺮه ﻧﮕﺎری رﺣﻠﺖ ﻛﺎروان و وداع دو دﻟﺪاده ﺑﺎ ﭼﯿﺮﮔﯽ ﺑﯿﺎن ﺑﺮآﻣﺪه وﺑﺎ و ﺟﻮد اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻛﻠﻤﺎت ﻣﻬﺠﻮر ﻋﺮﺑﯽ ﻃﺮاوت ﺳﺨﻦ ودﻻوﯾﺰی ﺧﺎص ﻫﻨﺮ ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﻧﺪاده اﺳﺖ:
ﻛﻪ ﭘﯿﺶ آﻫﻨﮓ ﺑﯿﺮون ﺷﺪ زﻣﻨﺰل
اﻻﯾﺎ ﺧﯿﻤﮕﯽ ﺧﯿﻤﻪ ﻓﺮوﻫﻞ
ﺷﺘﺮ ﺑﺎﻧﺎن ﻫﻤﯽ ﺑﻨﺪﻧﺪ ﻣﺤﻤﻞ
ﺗﺒﯿﺮه زن ﺑﺰد ﻃﺒﻞ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ
ﻣﻪ وﺧﻮرﺷﯿﺪ را ﺑﯿﻨﻢ ﻣﻘﺎﺑﻞ
ﻧﻤﺎز ﺷﺎم ﻧﺰدﯾﻜﺴﺖ واﻣﺸﺐ
ﻓﺮوﺷﺪ آﻓﺘﺎب از ﻛﻮه ﺑﺎﺑﻞ
وﻟﯿﻜﻦ ﻣﺎه دارد ﻗﺼﺪ ﺑﺎﻻ
ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﻔﻪ ﺷﻮد زان ﮐﻔﻪ ﻣﺎﯾﻞ
ﭼﻨﺎن دوﻛﻔﻪ ﺳﯿﻤﯿﻦ ﺗﺮازو
ﻛﻪ ﮔﺮدد روز ﭼﻮﻧﯿﻦ زود زاﯾﻞ
ﻧﺪاﻧﺴﺘﻢ ﻣﻦ ای ﺳﯿﻤﯿﻦ ﺻﻨﻮﺑﺮ
ﺑﺮﯾﻦ ﮔﺮدون ﮔﺮدان ﻧﯿﺴﺖ ﻏﺎﻓﻞ
ﻣﻦ و ﺗﻮ ﻏﺎﻓﻠﯿﻢ وﻣﺎه وﺧﻮرﺷﯿﺪ
ﮐﻪ ﮐﺎر ﻋﺎﺷﻘﺎن را ﻧﯿﺴﺖ ﺣﺎﺻﻞ
ﻧﮕﺎرﯾﻦ ﻣﻨﺎ! ﺑﺮﮔﺮد و ﻣﮕﺮی
زﻣﺎﻧﻪ ﺣﺎﻣﻞ ﻫﺠﺮﺳﺖ وﻻﺑﺪ
ﻧﮕﺎرﻣﻦ ﭼﻮﺣﺎل ﻣﻦ ﭼﻨﯿﻦ دﯾﺪ
ﻧﻬﺪ ﯾﮏ روز ﺑﺎرﺧﻮﯾﺶ ﺣﺎﻣﻞ
ﺑﺒﺎرﯾﺪ از ﻣﮋه ﺑﺎران و اﺑﻞ
ﺗﻮﮔﻮﯾﯽ ﭘﻠﭙﻞ ٣ﺳﻮده ﺑﮑﻒ داﺷﺖ
ﺑﯿﺎﻣﺪ اوﻓﺘﺎن ﺧﯿﺰان ﺑﺮﻣﻦ
دو ﺳﺎﻋﺪ راﺣﻤﺎﯾﻞ ﮐﺮد ﺑﺮﻣﻦ
ﭘﺮاﮔﻨﺪ از ﮐﻒ اﻧﺪر دﯾﺪه ﭘﻠﭙﻞ
ﭼﻨﺎن ﻣﺮﻏﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﯿﻢ ﺑﺴﻤﻞ
ﻓﺮو آوﯾﺨﺖ از ﻣﻦ ﭼﻮن ﺣﻤﺎﯾﻞ...
ﭼﻮﺑﺮﮔﺸﺖ از ﻣﻦ آن ﻣﻌﺸﻮق ﳑﺸﻮق
ﻧﮕﻪ ﮐﺮدم ﺑﮕﺮد ﮐﺎرواﻧﮕﺎه
ﻧﻪ وﺣﺸﯽ دﯾﺪم آﻧﺠﺎ و ﻧﻪ اﻧﺴﯽ
ﻧﻬﺎدم ﺻﺎﺑﺮی را ﺳﻨﮓ ﺑﺮ دل
ﺑﺠﺎی ﺧﯿﻤﻪ و ﺟﺎی رواﺣﻞ
ﻧﻪ راﮐﺐ دﯾﺪم آﳓﺎ و ﻧﻪ راﺟﻞ
ﻧﺠﯿﺐ ١ﺧﻮﯾﺶ را دﯾﺪم ﺑﯿﮑﺴﻮ
ﭼﻮ دﯾﻮی دﺳﺖ و ﭘﺎاﻧﺪرﺳﻼ ﺳﻞ
ﻧﺸﺴﺘﻢ از ﺑﺮش ﭼﻮن ﻋﺮش ٣ﺑﻠﻘﯿﺲ
ﻫﻤﯽ راﻧﺪم ﳓﯿﺐ ﺧﻮﯾﺶ ﭼﻮن ﺑﺎد
ﻧﺠﯿﺐ ﺧﻮﯾﺶ راﮔﻔﺘﻢ ﺳﺒﮑﺘﺮ
ﺑﺠﺴﺖ او ﭼﻮن ﯾﮑﯽ ﻋﻔﺮﯾﺖ ٤ﻫﺎﯾﻞ
ﻫﻤﯽ ﮔﻔﺘﻢ ﮐﻪ اﻟﻠﻬﻢ ﺳﻬﻞ...
اﻻﯾﺎ دﺳﺘﮕﯿﺮ ﻣﺮد ﻓﺎﺿﻞ
ﺑﭽﺮﮐﺖ ﻋﻨﺒﺮﯾﻦ ﺑﺎ داﭼﺮاﮔﺎه
ﺑﯿﺎﺑﺎن در ﻧﻮرد و ﮐﻮه ﺑﮕﺬار
ﺑﭽﻢ ﮐﺖ آﻫﻨﯿﻦ ﺑﺎدا ﻣﻔﺎﺻﻞ
ﻣﻨﺎزل ﻫﺎﺑﮑﻮب وراه ﺑﮕﺴﻞ
ﻓﺮود آوردن اﻋﺸﯽ ٦ﺑﻪ ﺑﺎﻫﻞ
ﻓﺮود آورﺑﺪرﮔﺎه وزﯾﺮم
درﻋﺼﺮ ﻏﺰﻧﻮﯾﺎن ﺷﻌﺮای دﯾﮕﺮ دری ﻧﯿﺰ در ﺧﺮاﺳﺎن و اﻃﺮاف آن ﺑﻮده اﻧﺪ ،و از آن ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺴﻌﻮدی ﻏﺰﻧﻮی اﺳﺖ ﮐﻪ
ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺴﻌﻮد ﺑﺴﺒﺐ ﮔﻔﱳ اﯾﻦ ﻗﻄﻌﻪ ﭘﻨﺪ آﻣﯿﺰ ﺑﺮو ﺧﺸﻢ ﮔﺮﻓﺖ و درﺳﻨﻪ ٤٣٠ﻫ او را ﺑﻬﻨﺪوﺳﺘﺎن ﻧﻔﯽ ﮐﺮد و ﺑﻪ ﻗﻮل ﺑﯿﻬﻘﯽ"اﯾﻦ ﻣﺴﮑﯿﻦ ﺳﺨﺖ ﻧﯿﮑﻮﻧﺼﯿﺤﺘﯽ ﮐﺮد،ﻫﺮﭼﻨﺪﻓﻀﻮل ﺑﻮدو ﺷﻌﺮاءراﺑﺎﻣﻠﻮﮐﺎن اﯾﻦ ﻧﺮﺳﺪ".
قطعه ﭘﻨﺪ آﻣﯿﺰاﯾﻨﺴﺖ:
ﺑﺮآرزود،زﻣﻮران ﻣﺎرﮔﺸﺘﻪ دﻣﺎر
ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺗﻮ ﻣﻮران ﺑﺪﻧﺪ وﻣﺎ رﺷﺪﻧﺪ
ﮐﻪ اژدﻫﺎ ﺷﻮد ار روزﮔﺎر ﯾﺎﺑﺪﻣﺎر
ﻣﺪه زﻣﺎﻧﺸﺎن زﯾﻦ ﺑﯿﺶ وروزﮔﺎرﻣﺒﺮ
دورۀ ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﻋﺼﺮ رواج وﺗﺮﻗﯽ ﺷﺎﻋﺮی دری اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻌﺪ ازﺷﻜﺴﺖ ﻣﺴﻌﻮد درﺳﻨﻪ ٤٣١ﻫ ﺑﺪﺳﺖ
ﺳﻠﺠﻮﻗﯿﺎن د ردﻧﺪ اﻧﻘﺎن ﻣﺮو وﮔﺮﯾﺰ او ﺑﻬﻨﺪ وﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪن اودرﻣﺎرﯾﮕﻠﻪ ﻣﺎورای ﺳﻨﺪ،دورة ﻋﻈﻤﺖ اﯾﻦ ﺧﺎﻧﺪان ﺳﭙﺮی
ﺷﺪوﺳﻠﺠﻮﻗﯿﺎن ﺑﺮﻗﺴﻤﺖ اﻋﻈﻢ ﺧﺮاﺳﺎن وﻋﺮاق ﺗﺴﻠﻂ ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ وﺗﻨﻬﺎ زاﺑﻠﺴﺘﺎن وﻛﺎﺑﻞ ﺗﺎ ﻻﻫﻮرﺑﻪ ﻏﺰﻧﻮﯾﺎن اﺧﻼف
ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ واﯾﻦ دوره ﺗﺎ ٥٨٣ﻫ ﻛﻪ ﺳﻠﻄﺎن ﻏﯿﺎث اﻟﺪﯾﻦ ﻏﻮری ﻏﺰﻧﻪ را ﮔﺮﻓﺖ دوام داﺷﺖ.
درﯾﻦ ﯾﻜﺼﺪ وﭘﻨﺠﺎه ﺳﺎل ﺑﻘﯿﻪ ﻣﻠﻮك آل ﻣﺤﻤﻮد درﻏﺰﻧﻪ وﺳﻠﺠﻮﻗﯿﺎن در ﺧﺮاﺳﺎن وﺧﻮارزﻣﺸﺎﻫﯿﺎن در ﺷﻤﺎل آﻣﻮ
وﻏﻮرﯾﺎن آل ﺷﻨﺴﭗ در ﻗﻠﺐ ﻛﺸﻮر وﻏﻮر ﺣﻜﻢ ﻣﯿﺮاﻧﺪﻧﺪ وﺗﺎ ٦١٨ﻫ ﻛﻪ ﺳﯿﻼب ﺗﺒﻪ ﻛﺎر ﭼﻨﮕﯿﺰی آﻣﺪ،ﻫﻤﺎن ﺳﲍ
ادﺑﯽ وادب ﭘﺮوری درﯾﻦ درﺑﺎرﻫﺎ ﺗﻌﻘﯿﺐ ﻣﯿﺸﺪ وﻣﺮدم اﮔﺮ از ﯾﻜﻄﺮف ازاﺧﺘﻼﻓﻬﺎی ﻣﻠﻮك ﻃﻮاﺋﻒ رﱋ ﻣﯿﺒﺮدﻧﺪ از
ﺳﻮی دﯾﮕﺮ در ﺣﯿﺎت دﻫﻘﺎﻧﯽ وﺷﻬﺮی ﻛﻪ روﻧﻘﯽ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ،آﺳﻮده ﺑﻮدﻧﺪ وﺑﻨﺎ ﺑﺮﯾﻦ ادب دری ﺑﺎ ﺷﻌﺮ اﯾﻦ زﺑﺎن ازﻫﻤﺎن ﻃﻤﻄﺮاق ﺧﻮد ﻧﯿﻔﺘﺎد.
در ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﻛﻪ ﺑﻘﺎﯾﺎی ﻏﺰﻧﻮﯾﺎن در ﻏﺰﻧﻪ وﻻﻫﻮر ﺣﻜﻤﺮاﻧﯽ داﺷﺘﻨﺪ،از ﻣﺮدم ﻏﻮر ﻓﺮزﻧﺪان ﺷﻨﺴﭗ ﻛﻪ ﺧﺎﻧﺪاﻧﯽ ﻗﺪﯾﻢ ﻏﻮر ﺑﻮد ﺑﺮاﻣﺪﻧﺪ،درﻋﺼﺮ ﻓﺮﻣﺎ ﻧﺮواﯾﯽ اﯾﺸﺎن دو زﺑﺎن داﺧﻠﯽ وﻃﻦ دری وﭘﺘﻮ دردرﺑﺎر وﺣﯿﺎت ﻋﺎﻣﻪ ﻣﻮرد اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺑﻮد ،وﭼﻮن ﻋﻠﻢ وﲤﺪن وآداب ﻣﻌﺎﺷﺮت دراﻣﭙﺮاﺗﻮری ﻏﺰﻧﻮﯾﺎن ﺑﺴﻂ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ،ﲤﺎم ﺻﻨﺎﯾﻊ ﻧﻔﯿﺴﻪ وآرت ﻧﯿﺰدر ﺳﺎیۀ آن ﭘﺮورش ﻣﯽ ﯾﺎﻓﺖ،وﮔﻮﯾﻨﺪﮔﺎن وﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن دری زﺑﺎن آﺛﺎر ﺑﻬﺘﺮﻣﻨﻈﻮم وﻣﻨﺜﻮرراﺑﻮﺟﻮد آوردﻧﺪ وﻫﻨﺮ اﯾﻦ دوره ﻫﻢ ازﻧﺎﺣﯿﻪ ﻣﻌﻨﯽ وﻓﻜﺮ وﻫﻢ از ﭘﻬﻠﻮی ادا وﻇﺎﻫﺮﺗﻨﻮع وﺗﻜﻤﯿﻞ ﯾﺎﻓﺖ .
ﻣﺜﻼ ﺷﻌﺮ از روی ﻇﺎﻫﺮ وﻗﺎﻟﺐ از ﻗﺼﯿﺪه ﮔﻮﯾﯽ ﻣﺤﺾ وﺗﺸﺒﯿﺐ و ﮔﺮﯾﺰ ﲟﺪح در اﻗﺴﺎم ﻣﺨﺘﻠﻒ دﯾﮕﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻏﺰل -
رﺑﺎﻋﯽ -ﻗﻄﻌﻪ ﺗﺮ ﺑﯿﻊ وﺗﺨﻤﯿﺲ وﺗﺴﺪﯾﺲ وﻣﺴﺘﺰادوﻏﯿﺮه ﺗﻨﻮع ﯾﺎﻓﺖ وازﻧﺎﺣﯿﻪ ﻣﻌﻨﯽ وﻓﻜﺮﻧﯿﺰدرﺷﻌﺮدری اﻓﻜﺎرﻓﻠﺴﻔﯽ وﻛﻼﻣﯽ وﺻﻮﻓﯿﮕﺮی واﺧﻼﻗﯽ واﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻇﻬﻮر ﻛﺮد .
از ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮان اﯾﻦ دوره اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ اﺳﻜﺎﻓﯽ ﻏﺰﻧﻮﯾﺴﺖ ﻛﻪ از دوﺳﺘﺎن ﺑﯿﻬﻘﯽ ﻣﻮرخ و درﺣﺪود ٤٥١ﻫ ﺑﺪرﺑﺎر
ﺳﻠﻄﺎن اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﻏﺰﻧﻮی ﻣﺤﺸﻮر ﺑﻮد واﺷﻌﺎر ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﭘﺮ ازاﻧﺪرزاﺟﺘﻤﺎﻋﯽ از او ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﻛﻪ از ان ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦ ﻗﻄﻌﻪ ﺑﻬﺎی ﻓﻜﺮی ﻓﺮاواﻧﯽ دارد :
آﺳﺎن آرد ﺑﭽﻨﮓ ﳑﻠﻜﺖ آﺳﺎن
ﺷﺎه ﭼﻮ دل ﺑﺮﻛﻨﺪ زﺑﺰم و ﮔﻠﺴﺘﺎن
ﻛﺎ و ﻧﺸﻮد ﻫﯿﭽﮕﻮﻧﻪ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﺎﻧﺴﺎن
وﺣﺸﯽ ﭼﯿﺰﯾﺴﺖ ﻣﻠﻚ وداﱎ از ان اﯾﻦ
اﻧﺲ ﮔﯿﺮد ﻫﻤﻪ دﮔﺮ ﺷﻮدش ﺳﺎ ن
ﺑﻨﺪش ﻋﺪﻟﺴﺖ ﭼﻮن ﺑﻌﺪل ﺑﺒﻨﺪ ﯾﺶ
اﺳﺪی ﻃﻮﺳﯽ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﻧﯿﺰازﺣﻤﺎﺳﻪ ﺳﺮاﯾﺎن ﻣﻘﺘﺪرﺧﺮاﺳﺎﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﮔﺮ ﺷﺎﺳﭗ ﻧﺎﻣﻪء او از ﻣﺜﻨﻮﯾﻬﺎی ﻛﻬﻦ رزﻣﯽ
دری اﺳﺖ وﻗﺪﯾﻤﺘﺮﯾﻦ ﻛﺘﺎب ﻟﻐﺖ دری ﺑﻨﺎم )ﻟﻐﺖ ﻓﺮس(ﻧﯿﺰ ازو ﺳﺖ ،ووﻓﺎﺗﺶ در ٤٦٥ﻫ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﻧﺪ وازﻣﻮاﻋﻆ
اوﺳﺖ ﻛﻪ ازان ﻋﻘﯿﺪهء اﺧﺘﯿﺎر او ﻇﺎﻫﺮ ﻣﯿﺸﻮد:
ﺳﺘﯿﺰه ﺑﭙﺮﻓﺎش آﺑﺴﺘﻨﺴﺖ
ﺳﺘﯿﺰ آوری ﻛﺎر اﻫﺮ ﯾﻤﻨﺴﺖ
ﺗﻮﺳﻮی د رﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﻮ ﻓﺮاز
ﻫﻤﯿﺸﻪ در ﻧﯿﻚ وﺑﺪﻫﺴﺖ ﺑﺎز
ﺑﺠﺎی وی ار ﺗﻮ ﺑﭙﯿﭽﯽ ﺳﺰد
ﭼﻮ ﯾﺎر ﮔﻨﻪ ﻛﺎر ﺑﺎﺷﯽ ﺑﺒﺪ
ﻛﻪ ﺧﻮاﻫﯽ روان وﺗﻦ ﺧﻮﯾﺶ را
ﻫﻤﺎن ﺧﻮاه ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ وﺧﻮﯾﺶ را
ﻧﻪ ﺑﺮﻛﺲ ﻧﺸﯿﻨﺪ زﺗﻮ ﺑﺎ دوﮔﺮد
ﭼﻨﺎن زی ﻛﻪ ﻣﻮراز ﺗﻮﻧﺒﻮد ﺑﺪرد