کلمات پیسه و درهم و دینار
پیسه از ازمنۀ بسیار قدیم در افغانستان و کشور های شرقی آن رای بوده و تاکنون هم بطور واحد پولی کوچک مسی یارویی مانده است.
درحدود ۱۳۰۵ ش اصلاح مسکوک بر سیستم عشری در افغانستان عملی شد درینوقت بدون دقت و دلسوزی با تارریخ ، واحد مسکوک قدیم و تاریخی پیسه را متروک قرار دادند، و بجای این کلمه که مقامی و داخلی بود، پول را گرفتند که
صورة الارض ۲۳۲۱
۲احسن التقاسیم ۴۸۱
۳فتوح البلدان ۵۴۲ و تاریخ سند ۳۷۳ بحوالت اخبار السند و الهند ۱۴۷ طبع پاریس.
۴تاریخ تسدن ایران ساسانی ۳۰۰ ببعد
۵شاید طاطر ، شکل معرب یک کلمۀ داخلی پشتو تیتری باشد و تیتر در پشتو بمعنی سنه است افغانان تاکنون هم مسکوکات را بطور زیور برسینه می آویزیدند و احتمال میرود که این مسکوک را بسبب آویختن آن بر سینه تتری گفته باشند ولی این حدس محتاج سند و قرینۀ خارجیست .
۶ طبایع الحیوان ۳۵ طبع لندن ۱۹۴۲ م
ریشۀ آن یونانی و اجنبی است ، در حالیکه کلمۀ پیه از بقایای افاظ قدیم آریایی افغانستان که وجه تسمیۀان را بدو نهج می آورند:OBOLOS
اول : آریائیان قدیم چون به هند هجرت کردند سوداگران گیاه مقدس سومارا از کوهساران افغانستان به هند می بردند و آنرا با گاوان فاقع طلایی زنگ مبادله میکردند که این گاوان را پاسو میگفتند که بعدا بر هر مسکوک و ثروت هم اطلاق گردید، و در رومن قدیم هم پیسو یا پیکوس ثروت و پول مسکوک هم پیکوس یا پیکو بود. ۲
دوم : بقول استاد اوستاو پهلوی سهراب جمشید بلسارا این کلمه اصلا از پی ای سه (پیسه) اوستایی گرفته شده که بمعنی نقش یا صورتش تراشیده و حجاری شده بود. مار کوپولو گوید: که پیزه سکه مسی بود که در چین هم در زمان قبلای قاآن رواج داشت ، که همان پیسه هندی و کلمۀ قدیم آریایست .۳
اما درهم و دینار هم از اوایل دورۀ اسلامی (چنانچه درین مبحث تفصیل داده شد) در افغانستان رواج داشت و بقول قدامه بن جعفر دینار طلایی دورۀ عباسی عبارت از ۱۵ درهم سیمین بود ۴ و کلمه درهم نیز بقول بلسار از ریشۀ درج (سنجش ) اوسائی برامد که عموما سکۀ سیمین بوده ف و ۲۰ دراخم موازی یک ستیتر طلایی بود و همچنین بلسارا را عقیده برینست که کلمۀ دینار نیز ار دنار آریائی گرفته شده که درو ندیداد بمعنی سنگ و زن است. ۵
باید گفت : که وزن دینار اسلام ۳/۲ گرام= ۲۲ نخود ووزن درهم ۲ گرام نقره = ۱۵ نخود، و هرده درهم عموما یک دینار ولی دینار کامل عیار جعفری برمکی ۱۳ درهم بود. ۶ درحالیکه در عصر منصور خلیفه یعنی اول خلافت عباسی هر دینار
۱حواشی برهان ۴۲۸ به حوالت قاموس یونانی با انگلیسی آکسفورد.
۲تاریخ افغانستان ۱/۱۳۹
۳ایران نامه ۳/۲۱۵
۴کتاب الخراج ۲۴۹
۵ایران نامه ۳/۲۱۵
۶چهل مقاله کسروی ۱۲۰ طبع تهران ۱۳۳۵ ش
ارزش ۱۵ درهم سیمین داشت ۱ و ده هزار درهم یک بدره بود. ۲
دراهم غطریفی و مسیبی و محمدی :
در عصر خلفای آموی و عباسی هر یکی از حکمرانان عراق و خراسان و سیستان و غیره که از دربار مقرر می شدند ، اختیار ضرب سکه را در شهر های قلمروخویش نیز داشتند مثلا از جملۀ وایان خراسان حمید بن قحطبه طایی (۱۵۱هـ۷۶۸ م) و عبدالمک بن یزید خراسان (۱۵۹هـ۷۷۵م) و جعفر بن محمد (۱۷۱هـ۷۸۷م) و علی بن عسی (۱۸۰هـ۷۹۶م) و هر ثمه بن اعین (۱۹۱هت۸۰۶م) و غسان بن عباد ( ۲۰۲هـ۸۱۷م) کسانی اند که مسکوکات مضروبۀ ایشان موجود است. ۳
در رمضان ۱۸۵هـ۸۰۱م غطریف بن عطا مامای هارون الرشید به حکمرانی خراسان امد ، وی دراهمی را مرکب از فلزهای متعدد زرو نقره وارزیز و مس و اهن در کوشک ماخک بخاراسک زد، که انراسیم غطریفی ( به تلفظ عوام غدریفی) گفتندی و چون اخلاط داشت و سیاه امد، مردم انرا هر شش غدریفی بیک درهم نقرۀ خالص معامله کردندی و درسنه ۲۰۰هـ۸۱۵م بیست درهم نقرۀ پاکیزه مساوی بوده با ۸۵ درم غدریفی و این دراهم تا قرن ششم هم در بخارا ارواج داشت و در سنه ۵۲۲هـ۱۱۲م نرخ مبادلۀ اسعاری ان چنین بود:
صد درم نقرۀ خالص = ۷۰درم غدریفی
یک مثقال زرسرخ= ۲/۱ ۷ درهم غدریفی ۴
قراریکه محمد بن جعفر نرشخی (۲۸۹۳۴۸هـ) تصریح میکند، در عصر خلافت حضرت ابوبکر صدیق کانابخارا خدات نخستین با در بخارا از نقرۀ خالص سکه زده و بران شکل خود را با تاج شاهی نقش کرده بود و بقول
۱تاریخ تمدن اسلامی ۲/۳۳
۲آثار الباقیه ۶۴
۳زمباور در معجم الاناب ۱/۷۷
۴تاریخ بخارا ۴۴
۵همین کتاب ۷و۴۳
اصطخری هنگامیکه دراهم غطریفی راسکه زدند بران هم تصویری موجود بود ۱
علاوه بر دراهم غطریفی دراهم مسیبی و محمدی و فلوس ۲ نیز از مضروبات عصر عباسی است که اول الذکر منسوبست به مسیب بن زهیر حکمران خراسان از در بار مهدی (۱۶۶هـ۷۸۲م) و گردیزی گوید: که درم مسیبی که در ماوراء النهر رود بدو باز خوانند چنانکه غطریفی به غطربف بن عطائ کندی ، و محمدی به در دورۀ اسلامی در اکثر مراکز اداری حکمرانان عربی، دارالضرب هم وجود داشت که دران سکه میزدند و از ان جمله در بلاد خراسان هم دارا الضرب بود ۴و چنانچه گفتیم : ابو مسلم قاید و پیشوای خراسانی سکه زده بودف و نیز عبد الله بن معاویه نواسۀ جعفر بن ابو طالب ف آنکه در سنه ۱۲۹هـ۷۴۶م در هرات کشته و مدفون شد سکه یی ازو باقبست . ۵ و مسکوکات بعضی از حکمرانان خراسان را در بالا شرح دادیم .
بموجب شرحیکه علی با شامبارک مصری میدهد، وزن سکه های اسلامی چنین بود:
۱/سکۀ حضرت عمرو عثمان : ده درهم = ۶مثقال نقره.
۲سکۀ معاویه : ده درهم = ۷ مثقال نقره
۳/ سکۀ معصب بن زبیر در عراق: ده درهم = ۷ مثقال نقره
۴سکۀ عبدالملک بن مروان در سنه ۷۶ هـ۶۹۵م: دینار=۲۲ قیراط طلا
درهم=۱۵قیراط نقره
وهرده درهم = ۷ مثقال نقره
۱مسالک الممالک ۳۱۴
۲کلمه فلوس معربست از او بولوس یونانی ، که پول فارسی هم از این ریشه است ( حواشی برهان ۴۲۸)
۳زین الاخبار خطی ۷۷ الف و اصطخری ۳۲۳
۴تاریخ تمدن اسلامی ۱/۱۰۰
۵زمباور در معجم الاناب ۷۰
۵/سکه هیبریه در عراق در عصر یزید بن عبدالملک : ده درهم = ۶ مثقال نقره .
۶/سکۀ هشام بن عبدالملک : ده درهم = ۷ مثقال نقره
بدین ترتیب وزن سکۀ عبدالملک ه درهم بین ۹۴/۲ گرام و ۷۰/۲ گرام ، ووزن دینار واو بین ۶۴/۴و ۲۲ / ۴ گرام بود. ۱