فلز کاری و ترصیع

صنعت ترصیح اشیای برونزی باساس فلزات از قبیل مس و نقره از عصر سلجوقی در خراسان وجود داشته و بالاخره ترصیع کاری ارزش هنری پیدا کرد و اسلوب ابتکاری هرات و نیشاپور و سیستان و مرو که مراکز مهم فلز کاری بودند بتدریج به سایر ممالک راه یافت.(۱) 

فلز کاری مانند دورۀ قبل سلجوقی از برنز یا مفرغ بوده و ترصیع و خاتم کاری از عوامل تزیینی عمدۀ آن بود، که اینک چند نمونۀ کار هرات و خراسان موجود است: 

۱-در موزه هر میناژ شوروی قدیمی ترین نمونۀ ترصیع کاری یک قلمدان برنجی دارای ترصیع مس و نقره بصورت‌های کوچک و پرندگان کوچک و شاخ و برگ موجود است که مربوط بسال (۵۴۳ ه‍ ۱۱۴۸ م) در خراسان باشد. (۲) 

۲-مهمترین الری فلز کاری مرصع هرات بی شک سطل مدور دسته دار موزۀ هر میتاژ است که بموجب کتیبۀ آن در سال (۵۵۸ه‍ ۱۱۶۳م) در شهر هرات بوسیلۀ محمد بن الوحید ریخته گر و مسعودی بن احمد قلم زن برای یکی از تجار شهر زنجان ساخته شده است. و ازین معلوم است که این صنعت دران زمان در هرات سازمان مفصلی داشته و به شهر های دیگر صادر میشد، نقشه های این ظرف عالی از نقره و مس درست شده و پنج ردیف است، دو تای آن مجالس شادی دربار و شکار است، و بقیه مزین با خطوط کوفی و نسخ می‌باشد و قسمت عمومی خط نسخ، تبدیل ببدن و سرو کله آدمک های گردیده که بسیار دلپذیر و دقیق اند(۳) و اشکال جنگجویان و شکار چیان و مناظر جشن مردان را در حالت نوشیدن و بازی نشان میدهند و صور رقاصه ها و نوازندگان نیز بران دیده می شود و کتیبه های کوفی و نسخ آن که بشکل بدن انسانی آورده شده ابتکار خراسان است و ازین ظرف مصنوع هرات میتوان یک مکتب جداگانۀ ترصیع برنز و مس را تشخیص داد.(۴) 

۳-ابریقی که در مجموعۀ مورگان بود، نمونۀ خوبی ازین گروه خراسانی است. بدنۀ آن دارای تزیینات متشابک است که در انتهای آنها سر حیوانات مختلف نقش و به دوازدهذچ قسمت تقسیم شده که روی آن اشکال بروج فلکی و کواکب و سیارات کشیده شده است. تزیین کردنۀ کتیبه کوفی و نسخ است که عنیا مانند آثار دیگر هرات انتهای حروف بشکل سر انسان در آورده شده است و میتوان گفت که این ظرف در خراسان ساخته شده است .(۵) 

۴- ابریقی در موزه تفلیس موجود است که با نقره و مس ترصیع شده و تاریخ آن (۵۷۷ ه‍ ۱۱۸۱م) است، که امضای سازنده آن محمود بن محمد هراتی بزان  نوشته است.(۶)  بدنه این ظرف شیار شیار است و بر روی شانه ان بروج دوازده گانه نقش شده و خصایص کاملا خراسانی را دارد.(۷) 

۵-دیگر از آثار هنری خراسان که خصایص صنعت هرات را دارد، قلمدانی است در گالری فریر در واشنگتون که سازنده آن شاهی نامداشت و در (۶۰۷ه‍۱۲۱۰م) برای مجدالملک مظفر وزیر اعظم خراسان در مرو ساخته شده و اسلوب تزیین و نوع کتابت کوفی و نسخ همانست که بشکل سر انسان و حیوان کشیده شده و در فلز کاریهای هرات مروج بوده است، و بهمین سبک یک جام برنزی در موزۀ متروپولیتن موجود است.(۸)