تفریظ جناب دانشمند محترم هاشم شائق معاون دارالتالیف وزارت معارف افغانستان

آقای خلیلی افغان:

در مطالعۀ کتاب قیمتدار مولفۀ خود (احوال و آثار سنائی) مساعدتیکه نمودید منت بزرگی بدوش حسیات متزاید من نهاید؛ چه از یک طرف این کتاب اولین اثریست که درین قرن راجع بیکدورۀ درخشان ادبی افغانستان لباس تحریر پوشیده و از طرف دیگر مطالعۀ آثار اسلاف را با تمام تازگی و حیات مطالعه نمودن موقوف بوجود چندین کتب اساتیذ بود که که بیشتر ان در دست هر دلداده کمتر میسر میشد توسط این کتاب میسر گردید. 

فی الحقیقة تقریبا هفتاد جلد کتاب خورد و بزرگ که در دسترس مطالۀ شما آمده انبیق وار جوهر آنرا کشیده ما بقی مواد آنهارا ته نشین ساخته اید.لهذا اگر مولفین قدیم وجدید دعوی کنند که قیمت کتب مارا در باب سنائی کاسته در بازار رواج آن کساد انداخته، حق دارند لیکن بذکر مصادر و ماخذ پیش بینی کرده هیجان ایشان را تسکین داده اید. 

بلی! بعد ازین خوانندگان با تمام اطمینان راجع بسنائی همین کتاب را خواهند خواند و از مطالعۀ کتابهای اساتیذ در باب سنائی صرف نظر خواهند نمود چونکه این کتاب براستی هیکل سنائی است که بفکر رودن و بقلم خلیلی سرو صورت گرفته و سنائی در همین کتاب تولد کرده در همین کتاب اسم و لقب یافته. و در همین دفتر تحصیل و عقیدت حاصل کرده؛ بکمال رسیده است. در محیط طبیعی همین کتاب سنائی سلاطین و شعرای معاصر آن مشغول بزم ادب شده اند. بالاخره سنائی در همین صفحلت وفات و دفن یافته و از همینجا بعالم قدس حرامیده است . تحلیل و تجزیه آثار مخلد سنائی  صنعت ، عرفان و ارشاد سنائی در همین کتاب برای آن بزرگوار مراثی میخوانند مطالعه کنندگان مبالغه نخواهند شمرد اگر بگوئیم شما سنائی را ترجمه کرده اید. اصل مال سنائی و ترجمه مال شماست. لذا در موفقیت ترجمۀ حال  سنائی شمارا تبریک باید گفت.

اینقدر دارد که رفقای ما ولادت این اثر را درین عصر خجسته مدیون فضیلت پروری خاندان جلیل نادر شاهی میدانیم . چونکه نگارش چنین آثار جدی در سایه قدر شناس های مومی الیهم رنگ گرفته حلیه میپوشد و بمعرض استفاده معاصرین خویش و بیگانه و اخلاف خواهد رسید. ازینرو بحضور ایشان عرض شکران باید بکنند از انجمله 

(هاشم شائق)

تفریظی است که انجمن محترم ادبی کابل راجع به کتاب (احوال و آثار سنائی) نوشته است :-

نگارش شرح حال و تبیین عظمت مقام و احوال یگانه عارف جلیل ربانی و فیلسوف کامل و جامع کمالات انسانی حضرت حکیم سنائی رحمته اله تعالی علیه که فریضۀ ذمۀ همه دوستداران بشریت است، خاصتا که ذات امجد و اجل این هادی جلیل از لحاظ تشریک ملیت وطنیت و رابطۀ محیط زندگانی و بالاخره مدفن شرافتی بملت افغانستان بخشیده و حق بزرگی ثابت کرده اند، حقیقتا ابراز این خدمت بهر فرداز افراد اینخطبه مایۀ نازش و افتخار و یادین لازم الاد ابود:

سنائی رح گر چه بان علو مقام و شهرت جهان شمولی که دارد؛ بی نیاز از توصیف و مستغنی از تعریف است چه هشت صد سال میگذرد که این عارف بزرگ  و فیلسوف نامی بوسیلۀ کلام و بلیغ و آثار شگرف خود ذات خود را بجهانیان خوبتر معرفی و آفاق را از هستی و شهرت خود پر و مملو گرداینده یعنی سنائی آفتابی است که در آسمان فضل و معرفت گیتی از 8 قرن قبل طلوع کرده تا هنوز اشعۀ تابناکش در زوایای دور و نزدیک مصروف نور افشانی و ضیا پاشی است ولی با آنکه آفتاب معروف و محسوسی است و با هم اختر شناسان لحظۀ از تدیقیق و تحقیق در شرج حال جزئیات احوال آن فرو گذاشت نمی نمایند، البته قدر شناسان نوابغ انسانی هم از تذکار اینگونه مردان بزرگ و پیشوایان طریق لب فرو نمی بندند بالخصوص انانیکه قلمی در کف دارند برای تخلید نام و نشان نامی آنها با عشق و حرارت غیر محدودی درین خصوص مصروف خواهند بود.

در آثار تذکره نویسان و مورخان سلف و معاصر کمتر میرسد که ازین حکیم بزرگ تذکاری نرفته باشد ولی تا جائیکه سراغ داریم کسی بتدوین یک تذکرۀ که فی الجمله محیط و جامع گفته شود موفق نشده یعنی هر یک بقدر نصیبه از گلشن حالات حضرت سنائی دستۀ گلی چیده یا از گلبن آن رائحۀ شمیده است. و چون ازینگونه تذکرات و نگارشات مختصر که بهیچ وجه باعث سیرابی تتنگان زلال حقیقت وچارۀ تشفی قلوب سوختگان محبت نمیشد، آخرا راد مرد دیندار و محب یگانۀ افاضل و اخیار سردار نجیب  والاحضرت محمد هاشم خان صدر اعظم مفخم افغانستان بتحریک همان عواطف دیندارانه و احساسات همدردانل که مخصوصا باحیای مفاخر رجال نامی و فضلای گرامی وطن دارند قد همت را علم فرموده نخست تعمیر جدید آرامگاه مقدس حکیم سنائی را اراده و عملی نموده سپس نگارش و تدوین شرح حال ان فیلسوف بزرگ را بفاضل گرامی جناب خلیلی امر و ارشاد فرمودند که اینک خوش بختانه این اثر عالی و نفیس  با تمام رسیده و ما بزیارتش فاریض میشویم.

مولف فاضل و محرر لایق و هنر مند وطن جناب خلیلی که درین اثر متحمل زحمات دو چار متاعب زیادی شده و بقدریکه اسناد و سایل مستحصله بجناب شان مساعدت مینمود. در تدوین این اثر نفیس و قیمتی فرو گذاشتی نکرده اند حقیقة قابل تقدیر و تمجید بوده روخ پاک سنائی  موید کامیابی و موفقیت شان باد!

جناب خلیلی در تحمل زخمات تدوین و تالیف این اثر گرامی خود (هم قواب هم خرما) حاصل کرده  اند یعنی یکطرف امر و ارادۀ مبارک والا حضرت را بخوبی امتثال نموده دیگر سو از ذوق و علاقه مندی مخصوص خود شان نسبت با حیای مفاخر تاریخی وطن کار گرفته و اثری را بوجود آورده اند که امروزه بعقیدۀ ما بیاد مورد حسن قبول و تحسین همه جامعۀ افغانی واقع شود.

این اثر عالی از لحاظ تتبع طوریکه سابق اشاره شد نظر بموجود نشدن ماخذ و نبودن و قت کافی  برای محرر و محدویت محیط جستجوی اسناد قابل قدر بوده؛ و نمی شود با معاذیر فوق اعتراض انحصار منابع تحقیق را بنگارنده وارد کرد ولی کسانیکه چگونگی و زحمت تتبع را می دانند تتبعات نگارنده را درین امر بنظر حرمت خواهند نگریست، از جهته اسلوب نگرش و روانی عبارات این اثر تماما مرغوب و موافق با قریحه و انداز ادبی امروزۀ خود ما بوده خوب و شایسته است.

کذا در تقسیمات و مراتب  مقامات حضرت حکیم، نگارنده محترم سلیقۀ خوبی را بکار برده یعنی از هویت حکیم و محیط زندگانی آغاز تربیت و تعلیم مقامات علمی ادبی حکمت ف فلسفه، تصوف، مشرب و مذهب و باقی فضایل و خصایص آن هر کدام را در بخش های مناسب بحث و آنچه از گفتار حکیم را سره انتخاب فرموده اند قابل قدر و قیمتی و مستحسن است

در پایان: انجمن ادبی که خادم افتخارات ملی است و می بینیم که از طرف یک فرزند قدر شناس وطن اعنی اعظم معظم ما چنین ارادۀ نفیس  و نجبی آغاز و بوسیله یک اولاد فاضل اینخظه این ارادۀ قیمتدار عملی میشود خیلی مباهات و مسرت نموده و در ازای تحصیل این خوشی و افختار خود از خدای توانا مکافات و پاداش جمیلی برای ذات والا حضرت شان خواسته نگارندۀ محترم این اثر را مسعود و نیکنام می خواهیم.

(انجمن)

تقریظ جناب فاضل آقای محمد کریم خان نزیهی بر کتاب احوال و آثار سنائی 

آنانیکه که قوای روحی خود را بمطالعه و دماغ خود را به تفکر و تدقیق مضامین بدیع ادبی و علمی وقف نموده از موالید افکار و ترشحات قلمی بزرگان افراد بشر دارند استفاده می نمایند و همیشه اوقات گرانبهای خویش را صرف جستجوی کتاب وتهیۀ درایع بدست آوردند آن نموده. ساعتهای طولانی از عمر را با یکعالم سکوت در پشت میز مطالعه بسر می برند و ازین سرچشمۀ پاک و بی آلایش جمیع قوای روحی و دماغی خود را مستفیض و سیراب می نمایند بعقیدۀ من از خوشبخترین افراد بشریت بشمار میروند. چه مطالعه آثار قلمی نویسندگان بزرگ . بمنزلۀ تنزه گاهی است . که ساعتی چند سیر و گردش دران جمیع آلام و مصائب جانگداز روحی را از صفحات زنگ آلود خاطر افسرده ز دود. فضای تیره و و کدر آلود او را صیقل و شستشوی مینماید. 

مشغولیت در مطالعۀ مضامین بدیع و دلچسب و لوکه بسیار اندک هم باشد. پرده از روی حقایق موجودات و رموز اسرار آلود آنها برداشته روح را که همیشه مقید سلاسل مادیان و آلام جانگذار آن است آزاد و بساحۀ شفاف و فضائی صاف ووسیعی که بالاتر از عالم مادیات است رهنمونی میکند. یک دور نمای فراخ و بوقلمونی در پیشگاه بصارت و معرفت باز مینماید که هرگز باغبار تکدر و افسردگی آشنا نیست. 

مولفات پسندیده و مرغوب و دوا وین کلیات اشعار زیبا و قشنگف کتب برجستۀ تاریخی، ادبی و فلسفی و بالاخره تراجم احوال و سر گذشتهای پر شور و افتخار آلود بزرگان بشر از آن عوامل برجسته و سعادت بخشائی است که اندک اشتغال و تفحص در زوایای اوراق وسطور درخشندۀ آن افکار را روشن دماغ را ترو تازه قلب را مطمئن و روح را مستریح نموده، انسان را از جمیع هواجس نفسانی محفوظ و به بهترین تفرج و نزهتگاهی هدایت و رهبری میکند.

من اگر مبالغه نکرده بگویم که یکی از چنین کتب و آثاری که در بالا تذکاری از آن رفت کتاب ترجمه حال شاعر توانا و عارف یگانه قرن ششم افغانستان حضرت سنائی است  که بقلم توانای فاضل محترم و دوست عزیز من آقای خلیلی نگاشته شده است، بجاست. 

و درین شبهه نیست که مشار الیه بنا بر نکفل زحمات تحمل گدازی راجع بفراهم نمودن شرح حال سنائی خدمت نمایانی در عالم ادبیات و تاریخ این سر زمین از خود از خود بروز داده اند که حقیقت بوجود اوردن چنین تحفۀ رنگین مولف محترم آنرا با ادبیات وطن یکجا تبریک و تهنیت گفت.

و آنانیکه درین سرزمین چند گاهی به تتبع و استقصا صرف وقت نموده اند خود بهتر دانند که با فقدان وسائل و عدم دست رس  در پارۀ از ماخذ معتبره و نادر (که در دنیای دیگر تهیۀ ان سهل است) زحمات آقای خلیلی به نهایت درجه قابل قدر و تمجید بوده لایق و سزاوار ستایش بیشتری است. که هیچ یک فرد وطن پرست از اظهار آن خود داری کرده نمیتواند. مولف دانشمند آن نظر بحسن ظنی که در بارۀ این بی بضاعت دارد دو روزی قبل برین مرا بمطالعۀ ان سر افراز و از خویشتن ممنونم ساخت.و منهم باوجود عدم فراغت خاطر از کوچکترین فرصتی استفاده نموده بمطالعه ان پرداختم و از ابتدا تا بانتها صفحات و اوراق درخشنده و مضامین دلچسپ انرا مرور نمودم و چیزیکه در اثنای این مرور از همه  بیشتر مرا وادار باظهار ان نمود. بر علاوه زحماتیکه مولف فاضل آن در فراهم نمودن دستمایۀ اصلی متکفل شدند. ترتیب ابواب ترتیل فصول، صراحته لهجۀ. انداز بیان. سک شیوا و اسلوب آنست که با عبارات کوتا و جملات و جیز معانی و مضامین مطول را بشیوۀ خاصی جا داده است. که دیده را از مطالعۀ آن رونق و روح را مسروریت سرشاری دست میدهد. و چنان بعبارات ساده و روانی برشتۀ تحریر کشیده شده که در سلاست و انسجام بر آب روان استهزا و لب خند میزند. و از این رهگذر با کمال جرئت میتوان گفت که مولف محترم بذریعۀ این تالیف سرمشق تازۀ بچیز نویسان داده اند.

بنابران مجددا تهانی و تبریکات خود را راجع باین کتاب که بهترین احیا کنندۀ مفاخر ادبی ما بشمار میرود. به پیشگاه مولف محترم آن تقدیم داشته، ابنای وطن، ارباب ذوق و علاقه مندان ادب را به مطالعۀ ان توصیه می نماید.

(کریم نزیهی)