تذهیب
تذهیب کتب نیز از هنر های خیلی مهم دورۀ اسلامی و از نسخ قرآن عظیم که از قرن چهارم هجری در دست است پدید می آید، که نسخه های کتاب آسمانی را با بهترین و دقیق ترین رسوم و اشکال تذهیب میکردند و مذهبان که این کتب خطی را بعد از تحریر بانواع آرایش های هنری می آراستند در مرتبه از خطاطان و مصوران کمتر نبودند.
مذهبان، حواشی و صفحات اول و آخر و سر فصلها و عناوین و کتب و اوایل سوره ها و احزاب قرآنی را با ستارگان و رسوم هندسی و گل و بوته و شاخه و برگها و گاهی با اشکال انسان و پرندگان و آهو و مرغابی و غیره تزیین می نمودند و مانند هنرمندان دیگر نام خود را بران کتاب با صفت ٫٫مذهب٫٫ می نوشتند، و برای این کار مصارف گزافی با مواد قیمتی از قبیل طلا و نقره و لاجورد و کاغذ عالی و الوان گونا گون میشد.
وقراریکه هنر شناسان رأی داده اند درین تزئینات تذهبی مخلوطی از رسوم ساسانی و بیزائس و نبطی و کتب یهود و مسیحیان کلیسای شرقی اقتباس می شد(۱)
تاکنون کتب خطی تذهب شده قدیمتری را از دورۀ سلجوقی یافته اند، که طریقه جدول کشی در سطر های نوشته شده و تزیین حواشی خارج بااشکال و رسوم نباتی از ابتکار های همین عصر می دانند. در دورۀ مغول مذهبان رنگهای طلایی و آبی و قرمز و سبزه و پرتغالی را استعمال میکردند و رسوم و اشکال هندسی گونان گون را باستاره های متنوع و اشکال مربع و مسدس و مثمن دوایر مشبک و دیگر اشکال مملو از شاخ و بوتۀ نباتات و صور انسانی و حیوانی می نوشتند، و دران منتهای دقت و اسنادی را نشان میدادند .
از نسخۀ خطی شاهنامه بایسنقری موزۀ گلستان (۸۲۳ه) که دران صورت مذهب نیز کشیده شده پدیدار است، که مذهب نیز در جملۀ هنرمندان دیگر آبرو و مقامی در خور اهمیت داشته است.(۲) در دورۀ تیموریان هرات بر اهمیت رونق تذهب افزوده شد، که همان نسخه شهنامه بایسنقری این هنر را در نهایت اوج نشان میدهد و از مذهبیان معروف اکادیمی هرات مولانا تاج محمد نقاش و مذهب بود که در علم حبل ( جزاثقال) و میکانیک و چینی سازی هم دستی داشت، و امیر خلیل و میرک نیز ازین جمله اند.(۳)
باری تذهیب از خصایص بسیار جالب مکتب هنری هراتست، که بعد از آن به پارس و هند و بخارا نیز سرایت کرده و تقلید شده است و در افغانستان بسا کتب خطی هرات بنظر می آیند که نمونه های خوب تذهیب و تزیین بشمار می آیند.