اثر اوضاع سیاسی عمومی

هنگامیکه مذاکرات ۱۹۰۰م آغاز شد، یک عده وقایع سیاسی دیگر نیز در دنیا وجود داشت، که در روابط انگلیس و روس اهمیت بسزائی داشت. معاهده بریتانیه و جاپان که در سنه ۱۹۰۲م امضا شده بود، در سال ۰۵ ۱۹۰۵م تجدید گردیده و هر دو کشور را هنگام وقوع حمله بر یکی از طرفین مدافع یکدیگر قرار داده و علاوتاً محیط این همکاری تا سرحدات شمال غربی هند امتداد یافت، اگر چه این معاهده مانند سایر معاهدات بکلی صلح جویانه بود ولی بقول لامسدورف تمام اشخاص پائین تر از زار آنرا معاهدهای بر خلاف روسیه شمردند.1 علاوه ازین پالیسی معروف انگلیسی "انفراد مجلل" splendid isolation نیز در سنه ۱۹۰۴م به امضای معاهدۀ صمیمیت و دوستی با فرانسه که از ۱۸۹۴م متحد روسیه بود ختم گردید. و نیز اتحاد انگلیس و جاپان و شکست روسیه در جنگ وی با جاپان عواملی بود که روسیه را متمنی تحکیم روابط دوستی خویش با انگلیس ساخته بود، و مقابلتاً سیاست انگلیسی نیز متمایل باین کار بود.

در بین این اوضاع سیاسی مسئله افغان نیز موجود بود و هنگامیکه لبرالها در سنه ۱۹۰۵م به کرسی اقتدار نشستند، این مسئله جز و مهم سیاست قرار گرفت و سر ادوارد گری Grey وزیر خارجۀ جدید عقیده داشت که اگر انگلیس میخواهد از وضع بدیکه رقبای او را پرورانده و خودش را به مهلکۀ جنگ کشانیده است براید، باید با دولت روسیه مفاهمه ای نماید.٢ از طرف دیگر چون روسیه متحد فرانسه بوده بنا بران عقیده داشت که دولت انگلیس بنا بر موافقه ای که با دولت فرانسه دارد، نمیتواند بر خلاف روسیه اقدام مخالفانه ای نماید 

(کتاب مذکور)

 و نیز چون سرحدات هند همواره مورد رقابت روس و انگلیس بوده و احتمال خطر ممالک آسیای میانه ازان میرفت، بنا بران ممالک آسیائی نیز متمایل بودند که این دو قوه به مفاهمۀ دوستانه رسیده و فضای روابط ایشان از ابرهای شک و شبهت صاف گردد 

(کتاب مذکور).

در خود روسیه نیز آشوب ۱۹۰۵م و تبدلات سریع کابینه ها و تأسيس دوما (مجلس شورا) علل نزدیکی انگلیس و روس را فراهم آورد و چون ایسوالسکی Isvolsky به وزارت خارجه رسید سفیر کبیر آستریا در پترسبرگ گفت: "اکنون سیاست روسیه وضع جدیدی خواهد گرفت زیرا این وزیر خارجه متمایل به انگلیس است."٣

چون درینوقت سر آرتھر نیکولسن Nicolson سفیر کبیر بریتانیه در پترسبرگ مقرر گردید و کونت بینکین دورف سفیر روسیه در لندن نیز حامی بزرگ مودت روس و انگلیس بود (کتاب مذکور) بنا بران سیاست روسیه "وضع جدیدی" بخود گرفت.

در مارچ ۱۹۰۶م مورلی Morley وزیر هند از لارد منتو Minto پرسیده بود: اگر بغرض محال با روسیه برخی از مفاهمات بعمل آید آیا چه نوع تضمینات از و باید خواست؟ لارد منتو درین مورد بالارد کچنر قوماندان عمومی لشکر هند مشوره کرده2 و رأی داد: که حکومت هند بکلی مخالف مفاهمه با روسیه بوده و مخصوصاً اگر آن مفاهمه در بارۀ افغانستان باشد

(کتاب مذکور) 

و اگر در نظر باشد که حتماً با روسیه مفاهمۀ دوستانه بعمل آید، پس بگذارید ما جای دیگری معامله نمائیم کتاب مذکور).

برای رفع اختلافاتی که بین حکومت هند و افغانستان موجود بود، لارد منتو از تعقیب رویهٔ دوستانه و کنترول کننده کار میگرفت، و مفاهمه با امیر را نسبت به معامله با روسیه اصح میدانست زیرا وی عقیده داشت، که اگر با روسیه مفاهمه شود، نفوذ بریتانیه در افغانستان کمتر گردیده و امیر را منحرف خواهد ساخت (کتاب مذکور ص ۲۲۶). 

همچنین ویسرای لارد منتو، پیشنهاد مورلی را در بارۀ توقف ده ساله تمدید خطوط آهن در سرحدات آسیائی هر دو امپراطوری و اجازت مخابرات مستقیم بین مامورین روسی و افغانی بر مسایل مقامی را با نظر بی میلی دید (کتاب مذکور) 

وی میگفت که روسیان تمام خطوط سرحدی راه آهن را تکمیل کرده اند، ولی بریتانیه این کار را ختم ننموده، و مسئله ایجاد روابط مستقیم نیز کشایش دروازۀ خطرناک دسایس و اتلاف غیر ضروری اقتدار است (کتاب مذکور) 

منتو نامۀ ۱۲ جون ۱۹۰۶م خویش را باین الفاظ ختم کرده بود: "در جواب نامۀ شما فقط نظریات شخصی خود را نوشتم. ولی چون وضع اداری داخلی هند از پالیسی سیاسی دولت شاهنشاهی حتماً اثر پذیر میگردد، بنا بران قبل از امضای کدام موافقه با روسیه حتماً مشوره حکومت هند خواسته شود." (کتاب مذکور۲۲۶/۲۲۷.)

 اما لارد مولی در نامه ۶ جولائی ۱۹۰۶م به ویسرای هند خاطر نشان نمود که سیاست خارجی همواره از طرف حکومت بریتانیه طرح ریزی میشود و در بارهٔ موافقه با روسیه نیز حکومت عالیحضرت پادشاه بریتانیه نظر به پشتیبانی رأی عمومی چنین اراده دارد که اگر اوضاع روسیه مساعد گردد باید با وی یک موافقۀ دوستانه بوجود آید (کتاب مذکور ۲۲۷) 

اما راجع باینکه منتو نوشته بود، "بگذاریدبا دیگری معامله نمائیم" مورلی چنین نوشت: "مفاهمه دوستانه با روسیه که آسیای میانه را فرو گذارد، البته یکی از یادگارهای آخرین سیاست ما خواهد بود به هر صورت اکنون حکومت بریتانیه درین مورد اراده کرده و تمام نمایندگان و مامورین حکومت در سر تا سر جهان باید آنرا قبول کنند3