گذر دیوان بیگی
این گذر قریب شترخانه افتاده و از بالاحصار دور نیست دیوان بیگی لقبی است که در عصر سدوزائی در افغانستان معمول بود و سر دیوان و سر دفتر و دفتردار و امیر دفتر وغیره معنی داشت. این دیوان بیگی که گذری در کابل بنام او شهرت پیدا کرده است عبارت از سردار عبدالله خان ولد علی خان پوپل زائی است که در دورۀ سلطنت احمد شاه غازی عهده دیوان بیگی داشت و با اینکه در عصر تیمور شاه به رتبه وکیل الدوله رسیده بود در زبان زد مردم بهمان لقب سابقه بیشتر معروف بود در ۱۱۸۶ با عدۀ دیگر از سران بزرگ قومی به معیت تیمور شاه بکابل آمد و پسرش علم خان که در قندهار بود در قیام عبدالخالق خان که خویش راعم اعلیحضرت احمدشاه غازی میدانست پیوست و بدین مناسبت و ضع بار یکی در کابل برای آنها ایجاد شده بود. معذالک چون در نتیجه پیروزی نهائی نصیب تیمورشاه شد دیوان بیگی و پسرش با مهر و لطف شاه مواجه گردیدند و زمین در مجاورت بالاحصار برای منزل و رهایشگاه ایشان اعطا شد از روی پارچه شعر که یکی از شعرای معاصر زمان تیمورشاه سروده معلوم میشود که دیوان بیگی وکیل الدوله عصر تیمور شاهی با مقام و موقعیت ممتازی که در دربار شاهی داشت عمارت خوش منظر و عالی در زمین مذکور برای رهایش خویش ساخته بود و همین عمارت هسته اولی گذر دیوان بیگی را که تاحال شهرت آن باقی است تشکیل میداد اینک ابیات این منظومه:
چه خوش تعمیر اندر شهر کابل
وکیل دولت تیمور شه ساخت
که دیوار صفا بخشش تو گوئی
سوى بالاحصار آینه انداخت
ز گلمیخ درش خورشید هردم
قمر در ساخت گردون همیتاخت
شدی هرکس که محرم در حریمش
دل خود آندم از دل خانه میباخت
فقیران را خوشی در خانقه داد
عزیزان را بهر قوشخانه بنواخت
زبان خامه بر وصفش بنازد
کزان آب گهر این صفحه تر ساخت
خرد تا گفت تاریخش به عسکر
سر ازعشق سخن هر لحظه بفراخت
دل (خوش) بر گرفت (طرح نو) افگند
جناب آن وکیل الدوله پرداخت
۱۱۸۹ هجری قمری
درین پارچه شعر هر قدر هم اغراق باشد باز معلوم میشود که تعمیر عبدالله خان وکیل الدوله، دیوان بیگی سابق عمارت مجلل و مصفا و زیبائی بود و به استناد منظومه مذکور میتوان گفت که بنای هسته اولین خانه ئی که منازل گذر دیوان بیگی در اطراف آن آباد شده رفته است در سال ۱۱۸۹ یعنی دو سه سال بعد از پایتخت شدن کابل در عصر تیمور شاهی گذاشته شده است که از آن تاریخ ۱۹۱ سال میگذرد.
یادداشت این تاریخ برای آغاز آبادی های خارج بالاحصار کابل خالی از اهمیت نیست. پیشتر حین شرح واقعات کابل در عصر احمدشاه غازی موسس سلاله سدوزائی بشهادت یک پارچه منظومه دیگر دیدیم که در سال ۱۱۶۶ به امر پادشاه مذکور حصاری به دورادور محیط شهر کابل کشیده شد که از آن تاریخ تا حال ٢١٤ سال میگذرد. بالاحصارو شهر کابل مانند تاریخ عمومی افغانستان با آغاز دورۀ سدوزائی وارد یک دورۀ جدیدی میشود که از نظر اقدامات عمرانی آغاز آن را به ۱۱۶۶ میتوان نسبت نمود. ۱۹۸ سال قبل در ۱۱۸۲ ق کابل بار آخر از طرف تیمور شاه پایتخت شد و در همین تاریخ با تقسیم اراضی به سران قومی و ارکان دولت آبادی های جدیدی در پیرامون بالاحصار شروع شد. تاریخ اتمام خانه دیوان بیگی در سال ۱۱۸۹ جریان این آبادی ها و شروع پیدایش گذرها و محله های نوینی را در کابل نشان میدهد که با مثال های دیگر دامنه آنرا مطالعه میکنیم. عبدالله خان دیوان بیگی در سال ۱۲۰۱ یعنی ۱۲ سال بعد از تکمیل بنای منزل خویش وفات کرده و از احتمال بیرون نیست که در همین ۱۲ سال خانه ها و منازل دیگر به اطراف خانه او آباد شده و کوچه دیوان بیگی در حیات او اسم و شهرت خود را احراز کرده باشد محله یا گذر دیوان بیگی طبیعی در سال های بعد تر بزرگتر گردیده است.