بعد از دورۀ سلطه خلافت
ﺧﺮﺍﺳﺎﻧﻴﺎﻥ ﺍﺯ ﺍﻭﺍﻳﻞ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺍﻣﻮﻯ، ﳐﺎﻟﻒ ﺳﻴﻄﺮﮤ ﺳﻴﺎﺳﻰ ﻋﺮﺏ ﺑﻮﺩﻧﺪ ﻭ ﭼﻨﺎنچه ﮔﺬﺷﺖ ﺑﺎﺭﻫﺎ ﻗﻴﺎﻡ ﻛﺮﺩﻧﺪ ﻭ ﺑﻌﺪ ﺍﺯﺍﻧﻜﻪ ﺩﻭﺩﻣﺎﻥ ﻋﺒﺎﺳﻰ ﺭﺍ ﺑﺘﺨﺖ ﺧﻼﻓﺖ ﺑﻐﺪﺍﺩ ﺭﺳﺎﻧﻴﺪﻧﺪ، ﺑﺎﺯ ﻫﻢ ﻣﺒﺎﺭﺯﮤ ﺧﻮﺩ ﺭﺍ ﺑﺮﺍﻯ ﲢﺼﻴﻞ ﺁﺯﺍﺩﻯ ﺍﺯ ﺩﺳﺖ ﻧﺪﺍﺩﻧﺪ، ﺗﺎ ﻛﻪ ﺩﺭ ﺳﻨﮥ ) ۲۰۵ ﻕ ۸۲۰ ﻡ( ﻃﺎﻫﺮﺑﻦ ﺣﺴﲔ ﻛﻪ ﺍﺯ ﺧﺎﻧﺪﺍﻧﻬﺎﻯ ﻣﻘﺘﺪﺭ ﭘﻮﺷﻨﮓ )ﺯﻧﺪﻩ ﺟﺎﻥ ﺍﻣﺮﻭﺯ ﻏﺮﺏ ﻫﺮﺍﺕ( ﺑﻮﺩ، ﺍﻋﻼﻥ ﺍﺳﺘﻘﻼﻝ ﳕﻮﺩﻩ ﻭ ﺍﺳﺎﺱ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻃﺎﻫﺮﻳﺎﻥ ﺭﺍ ﺩﺭ ﺧﺮﺍﺳﺎﻥ ﮔﺬﺷﺖ، ﻛﻪ ﺗﺎﺳﻨﮥ ) ۲۵۹ ﻕ ۸۷۲ ﻡ( ﺩﻭﺍﻡ ﻛﺮﺩ ﻭ ﺩﺭ ﻫﻤﲔ ﺳﺎﻝ ﳏﻤﺪ ﺑﻦ ﻃﺎﻫﺮ ﺩﻭﻡ، ﺑﺪﺳﺖ ﻳﻌﻘﻮﺏ ﻟﻴﺚ ﺻﻔﺎﺭﻯ ﺍﺳﲑ ﺷﺪ.
ﺍﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮﺍﺩﮤ ﻃﺎﻫﺮﻯ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮ ﺍﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎﻥ ﻏﺮﺑﻰ ﺣﻜﻢ ﺭﺍﻧﺪ ﻭ ﺯﺑﺎﻥ ﻭ ﺛﻘﺎﻓﺖ ﻋﺮﺑﻰ ﺭﺍ ﺭﻭﺍﺝ ﺩﺍﺩ.
ﺍﻣﺎ ﻳﻌﻘﻮﺏ ﺑﻦ ﻟﻴﺚ ﻛﻪ ﺍﺯ ﺁﺯﺍﺩﳜﻮﺍﻫﺎﻥ ﻭ ﻋﻴﺎﺭﺍﻥ )ﺍﻫﻞ ﻓﺘﻮﺕ( ﺳﻴﺴﺘﺎﻥ ﺑﻮﺩ، ﺩﺭﺳﻨﮥ ) ۲۴۷ ﻕ ۸۶۱ ﻡ( ﺍﺳﺎﺱ ﭘﺎﺩﺷﺎﻫﻰ ﺻﻔﺎﺭﻳﺎﻥ ﺭﺍ ﺩﺭ ﺳﻴﺴﺘﺎﻥ ﻧﻬﺎﺩ ﻭ ﺑﻌﺪ ﺍﺯﺍﻥ ﺗﺎ ﺯﺍﺑﻠﺴﺘﺎﻥ ﻭ ﻣﻜﺮﺍﻥ ﻭ ﺳﻨﺪ ﻓﺘﻮﺣﺎﺕ ﳕﻮﺩ ۸۷ ﻭ ﺗﺎ ) ۲۶۰ ﻕ ۸۷۲ ﻡ( ﲤﺎﻡ ﻛﺎﺑﻞ ﺭﺍ ﺗﺎ ﮔﺮﺩﻳﺰ ﻭ ﺑﺎﻣﻴﺎﻥ ﻛﺸﻮﺩ.
ﺍﻳﻦ ﻣﺒﺎﺭﺯ ﻣﻌﺮﻭﻑ ﺳﻴﺴﺘﺎﻧﻰ ﻛﻪ ﺑﻘﻮﻝ ﻣﺴﻌﻮﺩﻯ ﺍﺯ ﺑﺰﺭﮔﱰﻳﻦ ﺷﺎﻫﺎﻥ ﺟﻬﺎﻥ ﺑﻮﺩ، ﺭﻭﺯ ۱۴ ﺷﻮﺍﻝ ۲۶۵ ﻕ ۸۷۸ ﻡ( ﺍﺯ ﺟﻬﺎﻥ ﺭﻓﺖ ﻭ ﺑﺮﺍﺩﺭﺵ ﻋﻤﺮﻭﻟﻴﺚ ﲜﺎﻳﺶ ﻧﺸﺴﺖ ﻭ ﺷﺎﻫﺎﻥ ﺍﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮﺍﺩﻩ ﺗﺎ ) ۳۹۳ ﻕ ۱۰۰۲ ﻡ( ﺣﻜﻢ ﺭﺍﻧﺪﻧﺪ.
ﺩﺭ ﻋﺼﺮ ﺁﻝ ﺻﻔﺎﺭ ﺑﺴﺎﻁ ﺑﻮﺩﺍﻳﻴﺖ ﻭ ﺍﺩﻳﺎﻥ ﻭ ﺍﻟﺴﻨﮥ ﻫﻨﺪﻯ ﺑﺎ ﺧﺎﻧﻮﺍﺩﻩ ﻫﺎﻯ ﺑﻘﺎﻳﺎﻯ ﺷﻬﺰﺍﺩﮔﺎﻥ ﻛﻮﺷﺎﻧﻰ ﻭ ﻫﻔﺘﻠﻰ ﳏﻠﻰ ﺍﺯ ﺑﲔ ﺑﺮﭼﻴﺪﻩ ﺷﺪ، ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻭ ﺍﻓﻜﺎﺭ ﻭ ﺍﺩﺏ ﻛﻪ قبلاً ﺭﻧﮓ ﻫﻨﺪﻯ ﻭ ﻋﺮﺑﻰ ﺩﺍﺷﺖ، ﺻﺒﻐﮥ ﺧﺎﺹ ﳏﻠﻰ ﺧﻮﺩ ﺭﺍ ﮔﺮﻓﺖ.
ﺯﺑﺎﻥ ﺩﺭﻯ ﺧﺮﺍﺳﺎﻧﻰ، ﺯﺑﺎﻥ ﺩﺭﺑﺎﺭﻯ ﻭ ﺍﺩﺑﻰ ﮔﺮﺩﻳﺪ.
ﳏﻤﺪ ﺑﻦ ﻭﺻﻴﻒ ﺳﮕﺰﻯ ﺩﺑﲑ ﺍﺯ ﻳﻜﻄﺮﻑ ﺑﺮ ﲤﺎﻡ ﺍﻳﺮﺍﻥ ﻭ ﻋﺮﺍﻕ ﺁﻧﺮﻭﺯ ﻭ ﺣﺘﻰ ﺩﺭﺑﺎﺭ ﺑﻐﺪﺍﺩ ﺳﻠﻄﻪ ﺩﺍﺷﺘﻨﺪ ﻭ ﺍﺯ ﺟﺎﻧﺐ ﺩﻳﮕﺮ، ﻳﻌﻘﻮﺏ ﺩﺭ ﺩﺭﺑﺎﺭ، ﺍﻭﻟﲔ ﻗﺼﻴﺪﮤ ﺩﺭﻯ ﺭﺍ ﺩﺭ ﻣﺪﺡ ﻳﻌﻘﻮﺏ ﺳﺮﻭﺩ ۸۸ ﻭ ﻣﺮﻛﺰﻳﺖ ﻣﺪﻧﻰ ﺍﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎﻥ ﻗﻮﻯ ﺗﺮﺷﺪ.
ﺯﻳﺮﺍ ﺻﻔﺎﺭﻳﺎﻥ ﭘﻨﺠﻬﲑ )ﴰﺎﻝ ﻛﺎﺑﻞ( ﺳﻜﻪ ﺯﺩ ۸۹ ﻭ ﻃﻮﺭﻳﻜﻪ ﮔﻔﺘﻴﻢ: ﺳﻨﺪ ﻭ ﻣﻜﺮﺍﻥ ﺭﺍ ﻧﻴﺰ ﻣﻄﻴﻊ ﳕﻮﺩ.
ﺩﺭ ﻫﻤﲔ ﺩﻭﺭﻩ ﺍﺳﺖ، ﻛﻪ ﻣﺎ ﺁﺛﺎﺭ ﺍﻧﺘﻘﺎﻝ ﻓﻜﺮﻯ ﻭ ﻋﻠﻤﻰ ﺭﺍ ﺍﺯ ﻫﻨﺪ ﺩﺭ ﺧﺮﺍﺳﺎﻥ ﻣﻰ ﺑﻴﻨﻴﻢ، مثلاً ﺳﺘﺎﺭﻩ ﺷﻨﺎﺱ ﻣﻌﺮﻭﻑ ﺑﻠﺨﻰ ﺍﺑﻮﻣﻌﺸﺮ ﺟﻌﻔﺮﺑﻦ ﳏﻤﺪ )ﻣﺘﻮﻓﻰ ۲۷۲ ﻕ ۸۸۵ ﻡ( ﻛﻪ ﺍﺯ ﺍﺟﻠﮥ ﺭﻳﺎﺿﻰ ﺩﺍﻧﺎﻥ ﻭ ﻣﺆﻟﻒ ﻛﺘﺐ ﻓﺮﺍﻭﺍﻥ ﺍﺳﺖ، ﺑﻘﻮﻝ ﺍﻣﲑ ﺧﺴﺮﻭ ﺩﻫﻠﻮﻯ ﺑﻪ ﺑﻨﺎﺭﺱ ﺭﻓﺘﻪ ﻭ ﺩﻩ ﺳﺎﻝ ﺑﻪ ﻓﺮﺍﮔﺮﻓﱳ ﻋﻠﻢ ﳒﻮﻡ ﻫﻨﺪﻯ ﻣﺸﻐﻮﻝ ﺑﻮﺩ.
۹۰ ﺍﺯ ﺧﺎﻧﺪﺍﻥ ﺻﻔﺎﺭﻳﺎﻥ، ﺍﻣﲑ ﺍﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﺍﲪﺪ ﺑﻦ ﳏﻤﺪ ) ۳۱۱ _ ۳۵۲ ﻕ ۹۲۳ - ۹۶۳ ﻡ( ﻣﺮﺩﻯ ﺩﺍﻧﺸﻤﻨﺪ ﺑﻮﺩ، ﺑﻪ ﳎﺎﻟﺴﺖ ﺑﺎ ﺣﻜﻤﺎﻧﻰ ﻣﻴﻠﻰ ﻭﺍﻓﺮ ﻭ ﺍﺯ ﻋﻠﻮﻡ ﻋﻬﺪ ﺧﻮﺩ ﺍﻃﻼﻉ ﺩﺍﺷﺖ، ﭘﺴﺮﺵ ﺧﻠﻒ ﺑﻦ ﺑﺎﻧﻮ ) ۳۵۲ _ ۳۹۳ ﻕ ۹۶۳ _ ۱۰۰۲ ﻡ( ﻧﻴﺰ ﻣﺮﺩﻯ ﺍﺩﻳﺐ ﻭ ﺩﺍﻧﺸﻤﻨﺪ ﻭ ﺣﺎﻣﻰ ﺍﺩﺑﺎﺀ ﻭ ﻋﻠﻤﺎﺀ ﺑﻮﺩﻩ ﺍﺳﺖ.
۹۱ ﻭﻯ ﻋﻠﻤﺎﻯ ﻋﺼﺮ ﺭﺍ ﲨﻊ ﻛﺮﺩ ﻭ ﲟﺼﺮﻑ ۲۰ ﻫﺰﺍﺭ ﺩﻳﻨﺎﺭ، ﺗﻔﺴﲑ ﺟﺎﻣﻌﻰ ﺭﺍ ﺏ ﺭﻗﺮﺁﻥ ﺩﺭ ﺻﺪ ﳎﻠﺪ ﻧﻮﺷﺖ، ﻛﻪ ﺑﻘﻮﻝ ﺟﺮﻓﺎﺫﻗﺎﻧﻰ، ﻧﺴﺨﮥ ﺁﻥ ﺩﺭ ﻣﺪﺭﺳﮥ ﺻﺎﺑﻮﻧﻴﮥ ﻧﺸﺎﭘﻮﺭ ﳏﻔﻮﻅ ﺑﻮﺩ ﻭ ﺑﻌﺪ ﺍﺯ ﺳﻨﮥ ) ۵۴۸ ﻕ ۱۱۵۳ ﻡ( ﻛﻪ ﺣﺎﺩﺛﮥ ﻏﺰﺍﻓﺘﺎﺩ، ﺍﻳﻦ ﺗﻔﺴﲑ ﺭﺍ ﺑﺎ ﺻﻔﻬﺎﻥ ﺑﺮﺩﻧﺪ، ﻛﻪ ﺩﺭ ﻛﺘﺎﲞﺎﻧﮥ ﺁﻝ ﺟﺨﻨﺪ ﺑﻮﺩ ۹۲ ﻭ ﺍﺯﻳﻦ ﺭﻭﺍﻳﺖ ﻧﻴﺰ، ﺑﺴﻂ ﺁﺛﺎﺭ ﻓﺮﻫﻨﮕﻰ ﻭ ﻓﻜﺮﻯ ﺭﺍ ﺍﺯ ﺳﺮﺯﻣﲔ ﺍﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎﻥ، ﺑﻄﺮﻑ ﭘﺎﺭﺱ ﻗﻴﺎﺱ ﻛﺮﺩﻩ ﻣﻴﺘﻮﺍﻧﻴﻢ.
ﻫﻤﺪﺭﻳﻦ ﺩﻭﺭﻩ ﺑﻮﺩ ﻛﻪ ﻣﺮﺩﻯ ﺍﺯ ﺳﻴﺴﺘﺎﻥ ﺑﺮﺍﻣﺪ ﺑﻨﺎﻡ ﳏﻤﺪ ﺑﻦ ﻛﺮﺍﻡ )ﻣﺘﻮﻓﻰ ۲۵۵ ﻕ ۸۶۸ ﻡ( ﻭﻯ ﺩﺭ ﻏﺮﺟﺴﺘﺎﻥ ﺑﺴﺮ ﻣﻰ ﺑﺮﺩ ﻭ ﻣﺬﻫﺐ ﺧﺎﺹ ﻛﺮﺍﻣﻰ ﺭﺍ ﺩﺭ ﺧﺮﺍﺳﺎﻥ ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎﺩ، ﻛﻪ ﺑﻪ ﲡﺴﻴﻢ ﺧﺪﺍ ﻗﺎﻳﻞ ﺑﻮﺩ ﻭ ﺩﺭﻳﻦ ﻣﻮﺭﺩ ﲢﺖ ﺍﺛﺮ ﺍﺻﻮﻝ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻣﺎﻧﻮﻯ ﺁﻣﺪ ﻭ ﺩﺭ ﺑﺎﺭﮤ ﺟﻮﻫﺮﻳﺖ ﻭﺟﻮﺩ ﻭﺍﺟﺐ ﺍﺯ ﻧﺼﺎﺭﺍ ﻣﺘﺄﺛﺮ ﺑﻮﺩ ﻭ ﺗﺎﺑﻌﺎﻥ ﺍﻳﻦ ﻣﺬﻫﺐ ﺩﺭ ﺍﻧﺘﻘﺎﻝ ﺍﻓﻜﺎﺭ ﺧﻮﺩ ﺗﺎ ﺍﻭﺍﺧﺮ ﻗﺮﻥ ﭘﻨﺠﻢ ﻫﺠﺮﻯ، ﺍﺛﺮ ﺧﺎﺻﻰ ﺩﺭ ﻣﺮﺩﻡ ﻫﻤﺠﻮﺍﺭ ﺧﻮﺩ ﺩﺍﺷﺘﻪ ﺍﻧﺪ.