هیکل سوریا
رب النوع آفتاب در کوتل خیرخانه
تحقیقات باستان شناسی درمعرفی گوشه های مختلف تاریخ وفرهنگ و آرت و هنر افغانستان قدیم خدمات مهمی انجام داده که کس منکرآن شده نمیتواند؛ مانند صدها مسایلی که درتابش این گونه تحقیقات روشن شده یکی هم موضوع آفتاب پرستی است که از نظر ادب و تاریخچه ادیان سوابقی متمد در افغانستان داشت ولی تا 14 سال قبل شواهد مادی برای اثبات آن دردست نبود.
در12 کیلومتری شمال غرب کابل در دامنه های شرقی رشته کوهی که بنام(هزار بغل)مشهوراست ودریک قسمت میان حوزه کابل وموزه کاپیسا(کوهستان کوهدامن)افتاده و معروف به کوتل خیرخانه میباشد؛ معبدی کشف شد که دراثرتحقیقات به آئین مهر و آفتاب پرسی ارتباط خاصی داشت.
کاشف این معبد موسیو کرل فرانسوی بود.
قراریکه کاوش های علمی نشان داد؛ معبد آفتاب پرسی روی خرابه های معبد دیگری بنا یافته بود که نوعیت آن تشخیص نشد،معبد آفتاب پرستی کوتل خیرخانه به اساس نقشه و پلان مرکب ازسه اطاق بود که هرکدام دروازه مستقل داشت تا بیرون آئین مذکورحین اجرای مراسم مذهبی آزادانه تردد بتواند.
درداخل این اطاق ها درهراطاق سه کرسی از سنگ سلیت دیده شد و چون روی هرکرسی سوراخی برای نهادن هیکل به مشاهده رسید؛چنین استباط گردید که بصورت مجموع مجسمه درمعبد مذکور بود.ازروی مشاهدات دقیق این نتیجه بدست آمد که معبد آفتاب پرستی بسیار سخت صدمه کشیده و مجسمه هاهمه ازجاهایش کنده شده چنانچه بعد از خاک برداری اطاق ها و دهلیزها پاهای یکی دومجسمه بصورت شکسته وتنها یک مجسمه مرمری درست بدست آمد که بی نهایت دلچسپ و قشنگ است(سوریا)یعنی رب النوع آفتاب را نمایش میدهد والان در اطاق کابل د رموزه کابل به معرض نمایش گذاشته شده.
هیکل مرمری(سوریا)که تاکنون یگانه مجسمه رب النوع آفتاب است که ازکابل حتی از کل افغانستان بدست آمده روی عراده مخصوص و اسطوره ئی خود نشسته و دردوطرف اودوهیکل کوچک دیگر ملاحظه میشود که درطی همین مقاله معرفی میکنیم.مطابق اسطوره های عصر اوستائی،(میترا)با آفتاب اصلأ از خود عراده ئی داشت طلائی که اسپان سفید آنرا میکشید.
(سوریا)رب النوع آفتاب که از کوتل خیرخانه کشف شده است؛ روی عراده نشسته ودواسپ سفید آنرا میکشد.این داستان تخیلی درفاصله دوهزارسال دراذهان مردم طوری جایگیرشده بود که بالاخره آنرا بشکل یک حقیقت قبول کرده ودرصحنه های نمایش(سوریا)از آن تخیل کار گرفته اند.این مفکوره که در قرن های 5یا 6 مسیحی در هیکل سازی کشورما دیده میشود؛ درقرنهای 2یا 3 مسیحی در نقاشی هم مورد استعمال داشت و مهمترین صحنه مرکزی سقف رواق بت 35 متری بامیان رب النوع مهتاب را
روی عراده ئی نشان میدهد که اسپ های سفید بالدارآنرا کش میکنند.بدین ترتیب می بینم که طبق اسطوره ها و تخیلات شاعرانه آفتاب و مهتاب درسیرحرکت خود گردونه هائی داشتند ودراثرتاثیرهمین اسطوره ها هیکل تراشان و نقاشان رب النوع ماه و آفتاب را درگردونه نشسته یا ایستاده نشان میدادند وسرویا درکوتل خیرخانه روی عراده نشسته معلوم میشود.
گفتیم که دردوطرف او دوهیکل کوچکتر دیگرهم مشاهده میشود؛ این دوهیکل مثل ستارگان صبح وشام است که بعدأ آنهم اسطوره ئی و تخیلی است ولی این دفعه اساطیر یونانی که درافغانستان رایگان شده بود برمعتقدات محلی تاثیر افگنده و رب النوع آفتاب دوستاره هم دردو پهلوی خود پیدا کرده است.
این دوستاره که در تصورات یونائیان شرقی بنام فوسوفوروس و هسپروس یاد شده اند دراسطوره های قدیم یونانی دوبرادرتوام بودند که یکی را(کستور)ودیگری را(پولوکس)مینامیدند تااینکه(کستور)ناپدید شد و(پولوکس)تنها ماندواز(زوس)خواهش نمود ازبرادرش جدانباشد وطبق دستور او چنین قرارشد؛که دو روز درمیان هردو یکجا یک دفعه درآسمان ویک دفعه درزمین جلوه نمایند و ستاره صبح و شام بصورت خاطره ازآنها در تخیلات باقی مانده.
درپارچه هیکل تراشی کوتل خیرخانه ستاره صبح و شامگاهان به دوطرف عراده(سوریا)دیده میشوند وروی مسکوکات یکی از پادشاهان یونانو باختری یعنی (ایوکراتیدس)که درنیمه دوم قرن دوم مسیحی میزیست بصورت دوسوار کار نقش گردیده اند.میگویند وظایف این دوستاره بحیث دومنشی و ناظر اعمال این بود که واقعات نیک وبد را ثبت کنند.
آئین آفتاب پرستی ومعابد آن از سیستان تا قنوچ و ملتان درساحه وسیعی شیوع داشت و درافغانستان پهلوی دیانت بودائی نشوونما کرده بود.بعد ازینکه یفتلی ها درافغانستان پراکنده شدند وایشان باخشونتی که با آئین بودائی نشان دادند به آفتاب پرستی بیشتر متمایل گردیدند.
فرموش نباید کرد که یکعده سکه ها درافغانستان کشف شده که دریک روی آن رب النوع آفتاب بشکل هیکل نیم تنه نقش است و شعله نور از عقب سراو زبانه کشیده.چیزدلچسپ تراین است که در این سکه ها نام های بعضی نقاط مثل (داور)یعنی زمین داور(زابلستان)،(سکاوند)خوانده شده واین نام ها معمول و متعارف است و زمین داور غزنی و(سکاوند)یا(سجاوند)لوگرهمه معروف میباشد ومیدانیم که در(جبل الزور)زمین داور و(سکاوند)لوگرمعابد آفتاب پرستی وجود داشت ودرغزنه ودربرخی نقاط غربی با شمال غربی آن مثل جاغوری و غیره هم ازین قبیل معابد آباد بود.
تنها یک معبد که عبارت از معبد کوتل خیرخانه باشد به اساس تحقیقات علمی حفریات شده و هیکل مرمری سوریا که از آنجا بدست آمده یگانه مجسمه (سوری)است که بدست اهل تحقیق افتاده است.
1/1/29