د افغانستان د خلکو کالي

كالي د افغانستان لپاره يو طبيعي او محيطي نياز دي، زمانه څخه په سړو سيمو كښي د يخي هوا ددفاع لپاره انسان اول د حيواناتو پوستونه او وړۍ او ژغوني استعمال كړيدي. په تودو سيمو كښي انسان له نباتاتو څخه نرمو او سپكو كاليوته اړ و نو ځكه په داسي سيمو كښي لكه افغانستان چي تاوده او ساړه ځايونه ډير لري دخلكو كالي هم سره بيل وه، او كميس ديو پرتو. ټولو دورو کښی تر اوسه لاهم په دې مځکه عمومیت لری. او داسی ښکاری چی دغه کالی د قدیمو آریایی اقوامو څخه راپاتــه ســوی میراثونه دی. ولی چی تر میلاد دمخه د پارتیانو او اشکانیانو کالی هم کمیس اوچین داره غټ پرتوگ او ډول ډول خولی و اوکله چی خلک لا د آمو په شمالی سیمو کی اوسېدل نو د ٥٢٠ ق، م په حدودو د هخامنشی دوی کوش. خولي ياد كړيدي او داسي ښكاري چي دغسي اوږدې او نوكداره خُلۍ چي د تېش شكل ئې درلود له قديمه رواج و او دغه تېشونه د استقلال تر جنگېه پوري لا هم په چكدهار كښي دغه پر سر كرودل است. رواج سوې .

اسلام په ابتداء کښي دفغانستان دشرقي سيمو دخلكو كالي دتود. هواپه مناسبت د هندیانو کالوته ورته وه، مگر په کابل او زابل او نورو. سړو ځایو کښی هغسی کالی اغوستل کېده لکه دکوشانیانو او دهفتلانو د باچهانو په مجسمو اوشکلو کښی چی لیدل کیږي.

 هیون تسنگ چینی زایر د 9 ه په حدود کښی د افغانستان دشرقی سیمو لباس داسی شئی : چی د دوی لباس خاص برش نه لری، اكثر خلك سپین او پاك كالی خوښوی له خورا ښایسته او رنگینو كالو كالو څیكا ئې ښلى را. او بیا ئې تر تخرگ لاندی راټولوی او پر اوږه ئې اچوی، ښځی خوراارت او اوږده کمیسونه اغوندی چـی اوږې ئې ټولی په پټی وی او لمنی ئې له مځکی سره. نارینه خُلۍ اودگلانو امیلونه او دغاړی شالونه هم استعمالوی. دوی له پنبه او ورېښمو او کتان څخه خپل کالی جوړوی او کله د اوزگړو له اژغنــو څخه خورا نفیسی كمبلی جوړوی چی په چيني ئي كهن ـ پو ـ لو بللي دي. يو بل لباس هم له وحشي حيوان له ورېښتانو څخه اوبي چي هو لا لي او بولي، په شمالي غرو کښي کالي لنډ او چسپ وي او بودائي زاهدان ارت لمني او کميسونه،اغوندي د نمايش ديلي اورو روحانيو كاليو كاليو. ای خورا مزین کالی اغوندی او کله وریښتان په گلانو ښایسته کوی په جواهرو ښکلی خولۍ او بازو بندونه او وښي هم استعمالوي.

 په ۱۰۹ هـ یو بل چینی زایرهوي ـ تچه او بامیان ته راغلی و، دی او پوستین او برکې کالی اغوندی او نخی کالی هم لری. د افغانستان په سړو سيمو كښي پشمي كالي، كوسي، پوستينونه او د كُرك او بركي او بشروبې اقسام له قديمي زمانې څخه چی مستعمل ښکاری تر زنگنو پوری اوږده کمیسونه چی لستونی او گریوان ئی و، درلود او پراخ هم و له یوه چین داره پرتوگه سره دخلکو عام لباس و، مشرانو او سردارانو به یو راز کوچی یالند پوستین سربیره سيدو به اغست او تو ميشه. ئې کله یو راز پټو یا څادر هم پر اوږو ورســـره واچاوه او دغه ډول کالی د افغانستان دلوی پاچا کنشکا په مجسمه کښی لیدل کیږی چی دمیلاد ۱۲۵م  کال په حدودو کښی رواج کمی چینی اوه، کنشکا اوج اوه است غاړه ئې یوې خواته ښکاری او سربیره ئې یوه پنډه تر زنگنو اوږده کوچۍ ښکاری او پر سینه باندی ئې یو گلداره غوټه ده چی دا کوچۍ په تړی ل کې پورده، لسده بنده بی تنگ او. ښه پکښي ښکاري. 

ددی عصر زنانه کالی خورا اوږده او پرک داره ارته لمن لری چی دښځې  ټول قامت ورپټوی او دننگرهار د هډې له یوې او دننگرهار د هډې له یوې پی لمن لری چی داسی داسی کمی ئې دگلانو خامکدوزی ده او پرده کمیس باندی چرمی کمر بند هم تړل کېدی، دغسی درانه ارت کالی وروسته کرار کرار تنگیږی او هـم نرمېږی، چی دایران د ساسانیانو دلباسو اثر لباس پښی ښکاره کیږی اوپه میلادی شپږم اووه خوف قرنی. پر مسکوکاتو باندی دشاه کالي خورا تنگ دي، او يوه مجسمه چي د غوربند په قندقستان کښي پي اودا سويي شاه او ملکه دواړه په دغسي تنگو کالو کښي راښيي نارينه و يو راز پشمي خولۍ هم پر سرکولې چي نموني پسته ئڐ تراو. کوچی خامکدوزی او نور تزئینات هم لری، او داسي تزئینات داسلامی سنې تر لومړۍ پیړۍ پوری د ټولو شاهانو له اشکالو سره ست چی غوږ والی او زرین امېلونه او بازو بندونه او وښی لری، او برتاج باندی هم سپوږمۍ او استوری یا دغوبی مجسمه نقش کوي.

 په اسلامی دوره کښی معتبره لباس تور و، او دمجمل التواریخ والقصص په قول ابو مسلم خراسانی لکه خپل نیکه شهدوس تور کالی اغوستی و او دنسا او باور د اومر والرود او تالقان خلکو هم دغسی تور کالی ورسره اغوستل حال داچی بنی امیه اوست. زرغونه بیرغونه درلودل، طبری وایی چی ابو مسلم توره بگړۍ وتړله او توره چپنه واغوسته، نو نې وویل: چیتر تورو کالو نور هیبتناکه کالی نسته او دا هغه وخت و چی ابو مسلم دمرو په سپه سپېدنگ. تور کالی دعباسیانو په دربار کښی هم رسمی سول او منصور عباسی خلیفه امر و کی چی اوک دربار ته راخی نوبوه توره چپنه به آغوندی او داسی ښ زده کاری چی ابو مسلم دغه تور کانی د قدیمو زردشتی آریائیانو څ چوخه. کالو او تورو بیرغو پیشگوئی سته. 

د هجرت په څلورمه پیړۍ کښی دعربو مورخان او جغرافیاوال د خراسان دخلکو ذکر کوی، ابن حوقل وایایی: چی د زابلستان د غلجیانو او دغور دسیمو کالی د تورکانو کالوته ورته دی، مگر دبست او دخیل کوی. ځکه چی په دغو سیمو د کراستو جوړول تر اوسه لا هم رواج لری، نو کوسی یا کوچ لبی د ژمی د بالاپوښ په ډول چی سپین یا سور رنگ ئې درلود استعمالېدل، او دصفاریانو په زمانو کځی وی چہ. ځکه چی دوی به کوسی یا کوچی ،اغوستل. لکه طبری چي محمد بن کثیر لباده په ۲۶۳ هـ دیعقوب لیث سره په دير العاقول كښي ذكر كوي، او تاريخ سيستان وايي چي ليث بن علي د يعقوب وراره پــه. سیستان کښی په شپر لباده" مشهور و، دا ځکه چی ده دخپل جلوس پــه ورځ سور کوسی اغوستی و.

  بشاري وايي:

 چي دافغانستان دجنوبي سيمو اوسنده اوږده ورېښتان پرېږدي يعني څوني او قرطق يعنى كرتۍ اغوندى، غوږونه سوري كوي او بېله سوداگرانو او مشايخو نور پھدارون. پرتوگ او په تودو سيمو كښي لنگ او کمیس او چوغه هم اغوستل کېدل

 په شمالي ولاياتو کښي دهغه ځاي د اقليمه سره سم خلکو خلي او چپني او کله کورتي هم استعمالولي او دبلاذري په قول دکندهار په سيمو کڍي خلکو اوده تپشونه پر سرکول چي تر ۴۴ ه وروسته عباد بن زياد. سر کړه، او عربو دغه عبادیه بلله .

 دعباسیانو په وخت کښی منصور عباسی خلیفه توره چپنه او اوږده خولی او یوه کرتی دخپلو کاردارانو لپاره رسمی لباس و گرځاوه، او دغــه لباس د خراسان په کاردارانو خراسانی هم رواج وموند او تقلّه چی عربان خراسان ته همقلل کالی دوی. چوخی پرتوگونه موزې او جرابی ئې او جرابی ئې واغوستلې چی عالمانو اوفقیهـانـو بـه تــور پټکی او طلیسانونه اغوستله او کله به ای جگی خولۍ هم پر سر کولې او خلاقان په قول امام دغنونو راز. رشید د دربار لوی قاضي واغوست. د عباسی دورې دخلکو عادي لباس ارت او پرتوگ او کمیس او کرتۍ اوقبا او خولی او رېښمین او پشمی جرابی وي چی دغه ئې په عربی موزج بللی او عامو خلکو به لباس سربه یو قمر بند هم تاره، او سپاهیانو به دوې موچنی په پښو کولې چی دمسجد د راتلې وخت به ئه. جرموق بللی او موږ وینو چی دغه درې کلمې له موزه ، کمر بند اوچرمک څخه عربی ته تللی دی اوداښکاره کوی چی دغه نومونه عربو د خراسان له ژبو څخه عربی ته وړی دي. او دغه مطالب سید امیر علی دعربو په لنډ تاريخ كښي راوړيدي.

 البشاري په احسن التقاليم كښي وايي: چي دخراسان په ښار او. طوس ابيورد هرات كښي فقيهانو طيلسان پر عمامه سربهره اغوست، او دسیستان خلکو بگدیو ته جگی جوغی ورکولې، مگر د سپاهیانو د چوخو لستوني تنگ و او په مرو کښي به فقيهانو خپل طيلسانـونه پـــر. یوه اوږه اچول. 

د مغولو او تیموریان دعصر له تصویرونو څخه ښکاری چی خولۍ او بگری، او اوږده چوخه او تنگ پرتوگ عام لباس و، او پر چوخې سربېره به حتماً ملا په یوه رنگه ټوکر، ترله د قاهرې دکتابخانې ښکلې نسخه ست چی په هرات کښی بهزاد په 893 هـ انځور کړېده اوده له دغه تصویره او نورو هغه تصویرونو خخه چی دهرات په هنری مکتب کښی رسم سویدی داسی ښکاری رنگه نارینه یاړگً ۍ هم جگی وې او پر نورو کالو سربیره به ئې ضرور یوه رنگه اوږده چپنه اغوسته چی لستونی به ئې اوږده اوارت و او کله به ئې یورنـگـه تـوکـر پر غاړه رنگ باندی هم ،اچاوه ، چی پر دواڐو اوږو. توگ او تر زنگنوپوري رنگه كميس او سر به خورا تنگه او په بدن پوری چسپه چوخه و له نفیسه ټوکره څخه چی او ملا به ئې هم ټینگه پر تړله او په دې باعث به اعضاء ښه او راوتلی پکښی ښکارې اوه کلی پِکُه او را به نازکی چرمی. رنگه جراپی وي چي په هيڅ تصوير کښي پښې لځي نه ښکاري.

 په دغو نژدې پېړیو کښی دافغانستان دخلکو کالی لوی پرتوگ او پراخ کمیس او یوه سدرۍ او غټه بگړۍ او یو څادر و، چی په تو سړو ځایو کښی به وهمه یاه چوغی گراتی. ښي موچنې او په شمالي ولاياتو کښي ملاتړلې او موزې په پښو خلك ډېر وو. او کله به ئې د و غنو خولی پیاق هم ورسره پر سروله.

 خاصي طبق او سردارانو به د كشميري ابري چپنه اغوسته او كشميري شال هم، تاره مگر كميس او پرتوگ به كله رنگه او نفيس او كله به د سپين كرباس، و او د كميس گروان او لستوڼي او د پرتاگه پايځې کو به ئې خامکدوزي مگر ياخني. غټ پرتوگونه او پراخ کمیسونه او جگی خولی دستقلال تر جنگه را وروسته په کوچنی اوتنگ لنډ کمیس او پیتو خلیو بدل سول او هغه خرتی لوبی بگړۍ هم کوچنۍ سوې کمیس او پرتوگ او مــړا او دوپــه. کالي دي. (۱)