زبان باختری یا بخلی و آخرین ترجمه کتیبه

کشف کتیبه سرخ کوتل بغلان (روز۶ می ۱۹۵۷م) ازنظرتاریخ و ادب و فرهنگ در تاریخ افغانستان و آسیای مرکزی وهند و ایران اهمیت بسزائی دارد. از ۱۹۵۷ تا امروز (۱۹۶۷) در طی این ده سال که ازکشف آن میگذرد عده ئی از دانشمندان اروپائی درفرانسه (پروفیسربن ونیست) درانگلستان(فقید پروفیسرهنینگ) و(پروفیسرگرسه ویچ)  درآلمان (پروفیسرهومبخ وگوبل) ودرسائرجهان غرب مشغول تحلیل و تجزیه کلمه ها وقرائت صحیح الفاظ وترجمه متن آن شدند.

صفت (اتوتخاری) یا (تخاری اصلی) صفتی بود که درآغازکشف کتیبه ازطرف موسیو (ماریک) عضو بلژیکی هئیت باستان شناسی فرانسه به آن داده شد وازآن یاد کردم (مقاله گذشته) سپس موسیو"راوول کوربل"عضوی ازاعضای هئیت باستان شناس فرانسوی در(ژورنال از یاتیک) مجله آسیائی تحقیقاتی درین مورد بخصوص اززاویه نگارش نشرکرد؛ ولی یک قدم بسیارمهم درسال ۱۹۶۰ ازطرف فقید استاد "هنینگ" درلندن برداشته شد و نامبرده درمقاله معروف خود زیرعنوان (سنگ نبشته بکتریان) زبان این کتیبه را به صفت (زبان باختری) یا (بلخی) خواند. استاد هنینگ دریک پارچه سنگ مثلث نمائی که ازسرخ کوتل کشف ودارای سه سطرنبشته بود با اول موفق به خواندن نام (بغلان) شد بدین ترتیب که در سطر دوم کتیبه شکل باستانی این نام را بصورت (بغولانگو) خواند وی متعقد است که این کلمه درزبان سغدی بصورت (بغدنک) و(بغدنگ) آمده وهمه از کلمه قدیم ایرانی (بغود انکه) مشتق شده ومعنی آن آتشگاه و آتشکده بود وبعد اسم فعلی (بغلان) بمیان آمده است.

چون هئیت باستان شناسی فرانسوی غیرازکتیبه بزرگ سرخ کوتل درطی نهمین و دهمین مراحل حفریات از20 نوامبر تا ۲ دسامبر ۱۹۵۸ وبعد از ۶ نوامبر تا ۲۶ نوامبر ۱۹۵۹) ۵۳ خشت سنگی دیگرمنقوش با حروف یونانی کشف کرد (این خشت های سنگی درسنگ کاری چاهی استعمال شده بود) اسناد جدیدی بدست آمد و پروفیسر"بن و نیست" متخصص زبان های ایرانی و استاد کولثردوافرانس درسال۱۹۶۱سنگ نبشته های بغلان را مورد مطالعه قرارداد وواضح ساخت که در۱۹۵۷ روی یک پارچه بزرگ سنگ یافته بودند(۲۱ پارچه خشت یک نقل و ۳۲ پارچه نقل دیگررا تکمیل میکند) بدین ترتیب ازکتیبه سرخ کوتل بغلان سه نقل بدست آمده است که همه آن درموزه کابل موجود است؛مطالعه آن روی همرفته کارمتخصصان زبان را درتفکیک کلمات وخواندن وترجمه آن نیسا آسان ترساخت؛همین قسم بعضی ازدانشمندان آلمانی مانند (هومیبخ) و(گوبل) هم در نحوه خواندن وتعبیرکلمه وترجمه متن کتیبه نظریه هائی دادند که همه جنبه های دقیق ودشوارعلمی دارد که شرح همه مقاله هاورساله ها میخواهد که بیشترمدقیقان زبان شناسی بدان توجه خواهند کرد و درین مقاله کوچک محال این گفتگو نیست.

قراریکه درآغازمقاله گفتم درظرف ده سالی که  ازکشف اولین سنگ نبشته بغلان میگذرد تا این اواخر دانشمندان معتدیی درترجمه آن صرف مساعی نموده اند. برخی ازین ترجمه ها منحصربه تعبیر ومعنی چندکلمه بود؛سپس کنده کنده چند فقره آن ترجمه شد وآن گاه با وجود کندگی ها مفاد عمومی متن تاحدی استنباط میشد.

آخرین کسی که به ترجمه کامل متن اقدام کرد؛پروفیسر(گرشه ویچ) ازشاگردان فقید هنینگ است که در کنگره ایران شناسی پارسال وی را درتهران دیدم وسخن رانی وی را درهمین موضوع درشعبه باستان شناسی کنگره شنیدم و مقاله او به عنوان (چاه بغلان) درمجله (ایشیا میجر) چاپ شده دررساله (فروغ فرهنگ) که درسالنامه ۱۳۴۶ انیس به چاپ رسیده ترجمه بسیارآزادی ازترجمه انگلیسی مقاله مذکور نشرکردم که عین آنرااینجا نقل میکنم:

"درزمانی که معبد کنیشکا فاتح تمام شد و شاه آنرابه نام خودمسمی کرد آب درآنجاموجود بود ولی بعد ها دراثرخشکی وکم آبی خدایان ازجایگاه خود برخاستند ومعبد متروک ماند؛حال بدین منوال بود تا (نوکونزوکو )(فریخ وادیو) که ازجان نثاران پادشاه کشورپرور پسرآسمان وعادل و مشتق وخیرخواه همه موجودات بود؛درماه نیسان سال ۳۱ عهد کوشانی وارد شد و دراثر اوامرامپراطوربه دستیاری (کوزکنگ) پسر(برزومهر) و(خیرگمن) و(سیتل گانزیک) به دورا دورمعبد حصارکشید وچاه کند وآنرا سنگ کاری نمود و برچاه چرخ نصب کرد ومخزن آب ساخته ومحوطه معبد را تا دوردست ها آبیاری نمود (اپومن) و (مهرامن) و(پرزومهرپور)کتیبه را نوشتند."

البته باب مناظره راجع به صورت قرائت وترجمه تفسیرمتن کتیبه کوتل بغلان بازاست و آینده را به آینده می گذاریم.

عجالتأ راجع به اصل زبان کتیبه بغلان که آنرا اول موسیوما یک به صفت (تخاری اصیل) خواند وسپس فقید استاد هنینگ به صفت (باختری) یا (بلخی) مسمی ساخت، یکی ازالسنه متوسط شرقی خانواده زبان های ایرانی است که دردوره کوشانیان درقرون اولیه مسیحی درشمال هندوکش دربغلان وسائرنقاط باخترحرف زده میشد وشباهت های زیاد به زبان های قدیم(سغدی) و(خوارزمی) داشت.

وچون برخلاف سایرالسنه خانواده زبان های ایرانی (چه زبان های قدیم وچه متوسط وچه جدید) که به رسم الخط های سامی نوشته شده اند؛تنها زبان متوسط این خانواده است که به حروف و رسم الخط غیر سامی به یونانی نوشته شده صورت صحیح تلفظ کلمه ها درکتیبه بخوبی حفظ شده تنها اشکالی که درآغاز کارمحسوس بود شاید هنوزهم بکلی ازبین نرفته باشد؛ تفکیک کلمه ها است زیرا حروف یونانی کتیبه که به آسانی خوانده میشود دم ریز وپی هم نوشته شده است.  

۷/۵/۴۶