طرحهای حیرت انگیز شاه جهان در باغ شهرآرا و جهان آرا
قبل برین در ذیل واقعات عصر بابر و جهانگیر شرح دادیم که باغ شهر آرا از طرف ظهیر الدین محمد بابر یا از طرف عمه وی و باغ جهان آرا از طرف جهانگیر طرح شده بود موقعیت قدیمی این دو باغ البته معلوم است. اولی علاوه ساحه باغ امروزه سفارت شوروی (سفارت سابق شوروی در کنار سینما پامیر، ن) و باغ سابق شمس الدین خان (حال شفاخانه مستورات) حصه زیاد چنداول و دومی باغ لیسه نجات و ماشینخانه تا حدود پل هارتن در بر میگرفت. چون این مطالب در جاهایش پیشتر شرح یافته تکرار آن ضرورت ندارد.
شاه جهان ضمن سایر آبادیها در کابل به طرح نقشه های دامنه داری در ین دو باغ که از بهترین باغهای کابل بود پرداخته و از پنج لک روپیه که خرچ آبادی های خویش در ین شهر کرده نصف آن یعنی دو لک و پنجاه هزار روپیه را وقف عمارات همین دو باغ نمود چون مولف پادشاهنامه مفصل در ین باب وارد شده است، شرحی خوبتر از متن گفتار او نمیتوان یافت :
"... فرمان دادند که همگی حیطان این بساتین و تمامی نشیمنها که لختی کهنه و برخی در خور این ریاض نبود از سر بسازند و باغ شهر آرا خاصه گردانیده باغ جهان آرا بنواب ملکه دوران بیگم صاحب عنایت .نمودند. در ین هر دو باغ دلکشای فردوس نما چنارها نظر فریب ببیندگان است علی الخصوص شهر آرا که در آن چنار بسیاری نشانده حضرت فردوس مکانی است همه در نهایت زیبائی و خوشنمائی و تنومندی بکمال رسیده در این دو حدیقه انیقه در هر مکانی که قابل عمارت بود نشیمن دلنشین طرح نموده جمعی که در فن عمارت آگهی داشتند باهتمام آن برگماشتند. در باغ شهر آرا سه جا عمارت حکم شد، یکی در وسط باغ مربع نشیمنی کشاده اطراف که اهل هندوستان آنر چوکهندی گویند تمام از سنگ مرمر تومان میدان مشتمل بر شانزده ستون چهار در میان و دروازه بر چار طرف آن تا هرگاه آن منزل بهشت آئین به ورود میمنت امور فروغ تازه گیرد از چارسو چار جو که در وسط جلو خیابان باغ جریان دارد با آبشار ها و فوارها در نظر خورشید اثر باشد دوم در طرف جنوب باغ عمارتی رو بشمال بر دامن کوهی که از زمین وسط باغ هشت زراع ارتفاع دارد بنهجی که از جوی آبی که برآن بلندی جاریست آبشاری درون ایوان عمارات می ریخته باشد.(۱۶۵) و در ته آبشار حوضی از سنگ مرمر و در میان دیوار پس آبشار محرابی طاقچها از سنگ مرمر تا روزانه در آن کوزهای زرین مملو به انواع ریاحین بطرح بچینند و شب هنگام شعمدانهای طلا با شموع کافوری بگذارند و در ته آن نیز حوضی که حاشیه آن از سنگ مرمر باشد بسازند که از ایوان آبشاری دیگر در آن بریزد و مقرر ساختند که از آنجا تا نشیمن میان باغ سه آبشار دیگر بروی کار آید که همگی پنج آبشار باشد و میان آنهار و خیابانها و نهر دور نشیمن وسط باغ صد فواره تعبیه نمایند سیوم میان باغ شهر آرا و جهان آرا عمارتی در کمال زینت که یک ایوان رو به آن باغ داشته باشد و دیگری رو باین از سنگ مرمر، جوئی میان آن جاری و در باغ جهان آرا بر کنار نهری که از مغرب رو می آید و شمال سومی رود چنانچه ذکر یافت عمارتی مشتمل بر یک ایوان رو به درآمد آب دو حجره طرح انداختند که آبشاری بعرض سی و هفت گز مساوی بعرض نهر در برابر داشته باشد و شمال رویه آن نیز عمارتی بطرز عمارت شمال شهر آرا حکم شد...(۱۶۶)
همین قسم بکشیدن نهر مسقف در چار باغ و پاره آبادی های دیگر در آن باغ احکام صادر نمود.
خاتمه سوقیات گردش شاه جهان در دامن کوه کابل
شکر دره، باغ میر یحیی، فرزه، چراغان استالف
جهان نما، ماما خاتون، باغ قاضی محمد اسلم
قراریکه دیدیم غایه اصلی مسافرت شاه جهان بار دوم به کابل پیکار با نذر محمد خان والی بلخ و نقشه اشغال بلخ و بدخشان بود سوقیات پسرش مراد بخش و سائر امرا از چاریکار تا قندوز و بدخشان و بلخ و گشایش قلعه های کهمرد و حصار غوری، فتح قندوز و بلخ و شکست و فرار نذر محمد خان اول به شبرغان و از اانجا بطرف ایران و مراجعت مراد بخش به کابل و باقی ماندن قسمتی از قوا با عده ئی از امرا در صفحات شمال اعزام سعد الله خان بحیث حکمران بلخ، نفوذ یافتن شاه جهان حتی در ماورای آمو دریا در ترمز و حرکت مرادبخش از کابل بطرف لاهور (نهم) شعبان (۱۰۵۶) مطالبی است که تفصیل آن خارج مرام این کتاب است. علاقمندان میتوانند به جلد دوم پادشاه نامه و جلد دوم عمل صالح مراجعه نمایند.
بعد از اینکه خاطر شاه جهان از لشکر کشیهای صفحات شمال آسوده شد و به فتح بلخ و بدخشان نایل گشت، به گلگشت دامنه های کهسار سمت شمال کابل برآمد. پادشاه نامه چنین مینویسد :
"غره شعبان ماه (۱۰۵۶) پادشاه گیتی پناه به گلگشت محال دامن کوه کابل که به فزونی ریاض و وفور اشجار و کثرت اسمار و ریانی سبزه و روانی انهار بهشت آثار است توجه فرمودند و از شکر دره عبور نموده باغ میر یحیی را بنزول اقدس سر سبز و شاداب گردانیدند. روز دیگر در اثناه ره نوردی موضع فرزه را سیر فرموده باستالیف که بسرکار ملکه کیهان نواب بیگم صاحب متعلق است بهترین اماکن کوه دامن و اقسام انگور فراوان دارد و بیشتر انگوری که بکابل می آرند از آنجاست تشریف قدوم ارزانی داشتند و باغ فردوس آئین آن ثمره شجره خلافت چنارهاش سر بفلک کشیده و نهری دارد نه آبشار از ان ریزان بفیض نزول نضارت تازه بخشیدند و نواب کیوان حباب به مراسم نثار و پیشکش پرداخته شب هنگام چون بامهای عمارات ده را که بر دامن تپه واقع شده و نشیمنهای مرتبه به مرتبه آن از دور بغایت خوش نما است چراغان کرده بودند حضرت جهانبانی بر کریوه مجازی قریه مذکور که جوی خوشی و چنار دل کشی دارد و کار گذاران سرکار نواب خورشید احتجاب انرا ترتیب دادهاند و بانواع گل و سبزه مملو است و بجهان نما موسوم برآمده به تماشای آن انبساط فرمودند."
" سیوم ماه شعبان از استالف به موضع ماما خاتون که از مواضع مشهوره کابل است تشریف آورده باغ قاضی محمد اسلم را بنزول مقدس فیض آمود گردانیدند روز مقارن دولت و اقبال عنان مراجعت به شهر معطوف ساختند. (۱۶۷)