ادﺑﯿﺎت دری درﻋﺼﺮ ﺳﺎﻣﺎﻧﯿﺎن
از کتاب: نظرى به تحولاتى ادب درى
از زﻣﺎن ﻗﺪﯾﻢ ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم ﺧﺎﻧﺪان زردﺷﺘﯽ ﺑﻨﺎم ﺳﺎﻣﺎن ﺧﺪات در روﺳﺘﺎی ﺳﺎﻣﺎن ﺑﻠﺦ و ﺟﻮد داﺷﺖ ﻛﻪ ﺳﻠﺴﻠﻪء
ﻧﺴﺐ اﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﺑﻬﺮام ﭼﻮﺑﯿﻦ ﯾﻜﯽ از ﺳﺮداران ﻣﻌﺮوف وﭘﻬﻠﻮاﻧﺎن ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻣﯿﺮﺳﯿﺪ وازﯾﻦ ﺧﺎﻧﺪان اوﻟﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ
زردﺷﺘﯽ در ﺳﻨﻪ ١٩٧ﻫـ ﺑﺮدﺳﺖ ﻣﺎﻣﻮن اﻟﺮﺷﯿﺪ ﻋﺒﺎﺳﯽ اﺳﻼم ﻗﺒﻮل ﻛﺮد وﺑﻌﺪ از ﯾﻦ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﯽ ﺧﺮاﺳﺎن و اﻃﺮاف
آن ﺑﺎﯾﻦ دود ﻣﺎن رﺳﯿﺪ ،ﻛﻪ اﺳﺪ ﺑﻦ ﺳﺎﻣﺎن در دﺳﺘﮕﺎه ﺧﻼﻓﺖ ﺑﻐﺪاد وﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن ﺑﻠﺦ اﻋﺘﺒﺎری ﯾﺎﻓﺖ وﭼﻬﺎر ﭘﺴﺮش
ﻧﻮح و اﺣﻤﺪ و ﯾﺤﯿﯽ و اﻟﯿﺎس در ﺧﺮاﺳﺎن ﻗﻮت ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ ،وﻧﺼﺮ واﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﭘﺴﺮان اﺣﻤﺪ از ٢٦١ﺗﺎ ٢٧٩ﻫـ ﺣﻜﻢ راﻧﺪﻧﺪ
و ﺷﺎﻫﺎن دﯾﮕﺮ اﯾﻦ ﺧﺎﻧﺪان ﺑﻠﺨﯽ ﯾﺎزده ﻧﻔﺮ ﺗﺎ ٣٩٥ﻫـ از ﺑﺨﺎرا ﺑﺮ ﲤﺎم ﺧﺮاﺳﺎن ﺣﻜﻤﺮان ﺑﻮدﻧﺪ.
دودﻣﺎن آل ﺳﺎﻣﺎن ﺑﻠﺨﯽ در ﻣﺪت ﯾﻚ ﻗﺮن ﺷﺎﻫﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﻮﺟﺪ ﻧﻬﻀﺖ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺆﺛﺮی در ﺧﺮاﺳﺎن ﺷﺪﻧﺪ ،ﯾﻌﻨﯽ
درﺑﺎر اﯾﺸﺎن ﭘﺮورﺷﮕﺎه ادب دری و ﻧﺸﺮ وﺗﻮﺳﯿﻊ ﻋﻠﻮم واﺣﯿﺎی ﺛﻘﺎﻓﺖ داﺧﻠﯽ اﯾﻦ ﺳﺮ زﻣﯿﻦ ﮔﺮدﯾﺪ ،وﻧﺜﺮ وﻧﻈﻢ زﺑﺎن
دری ﻧﺸﻮ وﳕﺎی ﺧﻮﺑﯽ ﯾﺎﻓﺖ وﺷﺎﻋﺮان وﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﻬﻢ درﯾﻦ زﺑﺎن ﺑﻮﺟﻮد آﻣﺪﻧﺪ ،وﺣﺘﯽ اﻣﺮاء و وزﯾﺮان اﯾﻦ درﺑﺎر
ﻫﻢ ﺷﺎﻋﺮ ﯾﺎ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه دری ﺑﻮده اﻧﺪ .و درﻫﻤﯿﻦ دوره اﺳﺖ ﻛﻪ اﺑﻮﺣﻔﺺ ﺣﻜﯿﻢ ﺑﻦ اﺣﻮص ﺳﻐﺪی ﺳﻤﺮ ﻗﻨﺪی ﻣﺮد
ﺷﺎﻋﺮ وﻣﻮﺳﯿﻘﯿﺪان ﻋﺼﺮ در ﺣﺪود ٣٠٠ﻫـ آﻟﻪ ﺷﻬﺮود ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ را اﺧﺘﺮاع ﻛﺮد ،و رﺳﺎﻟﻪ ﯾﯽ درﻟﻐﺖ ﭘﺎرس ﻧﻮﺷﺖ واﯾﻦ ﺑﯿﺖ دری ﺑﻘﻮل ﻫﺪاﯾﺖ در ﻣﺠﻤﻊ اﻟﻔﺼﺤﺎء ﺑﺎو ﻣﻨﺴﻮﺑﺴﺖ:
ﭼﻮﻧﺪ ارذ ﯾﺎرﺑﯽ ﯾﺎر ﭼﮕﻮﻧﻪ روذا
آﻫﻮی ﻛﻮﻫﯽ در دﺷﺖ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮدا )دودا(
ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻓﯿﺮوز ﻣﺸﺮﻗﯽ ﻣﺘﻮﻓﯽ ٢٨٣ﻫـ از ﺷﻌﺮای ﻗﺪﯾﻢ دری وﻫﻤﯿﻦ ﻋﺼﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ از ا ﺷﻌﺎر اوﺳﺖ :
ﻛـﻪ ﻫـﻤـﻮاره ﻣـﺮا دارﻧـﺪ در ﺗﺎب
ﺑﺨــﻂ وآن ﻟـﺐ و دﻧـﺪاﻧـﺶ ﺑـﻨـﮕﺮ
ﯾﻜﯽ ﭼﻮن ﺷﺎﯾﻮرد ٢از ﮔﺮد ﻣﻬﺘﺎب
ﯾﻜﯽ ﻫﻤﭽﻮن ﭘﺮن ١ﺑﺮ اوج ﺧﻮرﺷﯿﺪ
دﯾﮕﺮ از ﺷﻌﺮای ﻫﻤﯿﻦ ﻋﺼﺮ اﺑﻮﺳﻠﯿﻚ ﮔﺮﮔﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮی ﻫﻢ اورا در ﺟﻤﻠﻪء ﺷﻌﺮای ﺧﺮاﺳﺎن آورده واﯾﻦ
ﻗﻄﻌﻪ ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎی اﺧﻼﻗﯽ ازو ﯾﺎد ﮔﺎر اﺳﺖ:
ﺧﻮن ﺧﻮد را ﮔﺮ ﺑﺮﯾﺰی ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﺑﻪ ﻛﻪ آب روی رﯾـﺰی درﻛﻨﺎر
ﭘﻨﺪ ﮔﯿﺮو ﻛﺎرﺑﻨﺪ و ﮔــﻮش دار
ﺑﺖ ﭘﺮﺳــﺘﻨﺪه ﺑﻪ از ﻣﺮدم ﭘـﺮﺳﺖ
درﯾﻦ ﻋﺼﺮﺑﺮﺧﯽ ازدودﻣﺎﻧﻬﺎی ﻣﺤﻠﯽ ﺷﺎﻫﺎن ﻧﯿﺰدرﻧﻘﺎط ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻮدﻧﺪ ،ﻣﺎﻧﻨﺪآل ﺑﺎﯾﻨﺠﻮر)٣٧ ٢٣٢/٢
ﻫـ(در ﺑﻠﺦ وﺗﺨﺎرﺳﺘﺎن وآل ﻓﺮﯾﻐﻮن)٢٧٩/٣٦٨ﻫـ( در ﺟﻮزﺟﺎن وﺑﻠﺦ واﻣﺮای اﻧﺪراب )٣٥٩/٣٦٥ﻫـ( وآل
ﺳﯿﻤﺠﻮر)٣٣٠/٣٨٧ﻫـ(در ﺧﺮاﺳﺎن وﺳﯿﺴﺘﺎن وﺷﺎران ﻏﺮﺳﺘﺎن )٢٨٩/٤٥٠ﻫـ( وﻟﻮدﯾﺎن ﻣﻠﺘﺎن ) ٢٥٠/٤٠٠ﻫـ(ﻛﻪ
ازﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﻓﺮﯾﻐﻮﻧﯿﺎن وﺷﺎران وﻟﻮدﯾﺎن ﺷﺎﻫﺎن داﻧﺸﻤﻨﺪوادب ﭘﺮورﺑﻮده اﻧﺪﻛﻪ ﺑﺪر ﺑﺎراﯾﺸﺎن ﺑﺴﺎ از ﺷﺎﻋﺮان وﻋﺎﳌﺎن
ﭘﺮورده ﺷﺪه اﻧﺪ وادب ﻋﺮﺑﯽ ودری وﭘﺘﻮ درﯾﻦ درﺑﺎر ﻫﺎ ﻧﺸﻮ وﳕﺎ ﻣﯽ ﯾﺎﻓﺖ.
ﻣﺴﻌﻮدی ﻣﺮوزی ﻧﯿﺰ از ﺷﻌﺮای اﯾﻦ دوره اﺳﺖ ﻛﻪ رواﯾﺎت ﺗﺎرﯾﺨﯽ وﺣﻤﺎﺳﯽ ﻗﺪﯾﻢ را ﻣﻨﻈﻮم داﺷﺘﻪ ﺑﻮد ،وﭼﻨﺪ ﺑﯿﺖ
از ان درﻛﺘﺐ ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﺮﺑﯽ ﻣﺬﻛﻮر اﺳﺖ وﺑﺎز ﻫﻤﯿﻦ دوره ﺑﻮﺟﻮد اﺳﺘﺎد ﺷﺎﻋﺮان وﻣﻘﺪم ﮔﻮﯾﻨﺪﮔﺎن ﻋﺠﻢ،اﺑﻮﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ
ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ رودﻛﯽ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ روﺳﺘﺎی رودك ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ اﻓﺘﺨﺎر ﻣﯿﻜﻨﺪ ﻛﻪ در اواﺳﻂ ﻗﺮن ﺳﻮم ﺑﺪﻧﯿﺎ آﻣﺪ ودر آﺧﺮ
ﻋﻤﺮ ﻛﻮر ﻛﺮده ﺷﺪ،وی ازﻣﺎدﺣﺎن آل ﺳﺎﻣﺎن وﺷﻌﺮای آن درﺑﺎر ﺑﻮد وﻗﺼﺎﯾﺪ واﺷﻌﺎر ﻓﺮاوان ﺑﻪ دری ﮔﻔﺖ وﻛﺘﺎب
ﻛﻠﯿﻠﻪ ودﻣﻨﻪ را ﻣﻨﻈﻮم ﺳﺎﺧﺖ.
رودﻛﯽ را ﭘﺪر ﺷﻌﺮ دری ﺑﺪﯾﻦ ﺳﺒﺐ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﭘﯿﺶ ازو ﺑﺎﯾﻦ ﻣﻘﺪار اﺷﻌﺎر ﻧﻐﺰ و زﯾﺒﺎ وﻓﺮاوان را در دری
ﻧﺴﺮوده ﺑﻮدﻧﺪ وﯾﺎ ﲟﺎ ﻧﺮﺳﯿﺪه و رودﻛﯽ ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪه ﻛﻪ از اﻧﻮاع ﺷﻌﺮ ﻗﺼﯿﺪه وﻏﺰل و رﺑﺎﻋﯽ و ﻗﻄﻌﻪ را درﻛﻤﺎل اﻗﺘﺪار
ﻫﻨﺮی ﺑﺴﺮاﯾﺪ وآﻧﺮا ﺑﺎرود ﺧﻮد در ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ ﻫﻤﻨﻮا ﺳﺎزد واﻧﻮاع اﻓﻜﺎر وﻣﻄﺎﻟﺐ را ﺑﺰﺑﺎن ﺷﻌﺮی در آورد ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ ﭼﻨﺪ
ﺑﯿﺖ ﻣﺜﻨﻮی ﻛﻠﯿﻠﻪ ودﻣﻨﻪ :
ﻛﺲ ﻧﺒﻮد از راز داﻧﺶ ﺑﯽ ﻧﯿﺎز
ﺗـﺎﺟـﻬﺎن ﺑـﻮد از ﺳـﺮ ﻣـــﺮدم ﻓــﺮاز
راز داﻧــﺶ را ﺑﻬﺮ ﮔـﻮﻧـﻪ زﺑـﺎن
ﻣـﺮدﻣـﺎن ﺑـﺨــﺮد اﻧــﺪر ﻫــﺮ زﻣـــﺎن
ﺗـﺎ ﺑﺴﻨﮓ اﻧـﺪر ﻫﻤﯽ ﺑﻨﮕﺎﺷﺘﻨﺪ
ﮔــﯿﺮ ﻛـﺮدﻧــﺪ و ﮔـﺮاﻣــﯽ داﺷـﺘـﻨﺪ
و زﻫﻤﻪ ﺑﺪ ﺑﺮﺗﻦ ﺗﻮﺟﻮﺷﻦ اﺳﺖ
داﻧﺶ اﻧﺪر دل ﭼـﺮاغ روﺷـﻦ اﺳـﺖ
ازﻣﻌﺎﻧﯽ ﻟﻄﯿﻒ اوﻛﻪ ﻛﯿﻒ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺟﻬﺎن راﺗﺼﻮﯾﺮﻛﺸﯿﺪه واﻧﺴﺎن را ﺑﻪ اﺳﺘﻔﺎده از آن ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ اﯾﻦ دو ﻗﻄﻌﻪ روان
وزﯾﺒﺎی اوﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﺰاﻟﺖ وﻗﺪرت اﻗﻨﺎع وﻣﻨﻄﻖ اورا ﳕﺎﯾﻨﺪﮔﯽ ﻣﯿﻜﻨﺪ،وی ﮔﻮﯾﺪ:
ﺑـﻮد آﻧﭻ ﺑﻮد ﺧﯿﺮه ﭼﻪ ﻏﻢ داری؟
رﻓﺖ آﻧـﻚ رﻓﺖ وآﻣﺪ آﻧﻚ آﻣﺪ
ﮔﯿﺘﯽ اﺳﺖ ﻛـﯽ ﭘـﺬﯾﺮد ﻫﻤﻮاری
ﻫـﻤـﻮار ﻛـﺮد ﺧـﻮاﻫﯽ ﮔﯿـﺘﯽ را ؟
ﭼﻮن ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ ﭘﺲ ﺷﺎد ﺑﺎﯾﺪ زﯾﺴﺖ و درﯾﻦ ﺟﻬﺎن ﻓﺴﺎﻧﻪ وﺑﺎد ﺑﺎ ﻧﯿﻜﻮان ﺳﯿﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﺎﻫﺮوی ﻣﯽ ﮔﻠﺮﻧﮓ
ﺑﺎﯾﺪﻛﺸﯿﺪ،وﻟﯽ دراﺟﺘﻤﺎع ﻫﻢ ﻋﻀﻮﻋﺎﻃﻠﯽ ﻧﺒﺎﯾﺪﺑﻮد،داد ودﻫﺶ ﺑﺪﯾﮕﺮان وﭘﺮورش ﺧﻮﯾﺸﱳ ﻫﺮ دو از ارﻛﺎن ﻧﺸﻮ وﳕﺎی اﻓﺮاد اﻧﺴﺎﻧﺴﺖ ،ﭘﺲ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻓﻜﺮی رودﻛﯽ ﻻ ا ﺑﺎﻟﯿﮕﺮی ﻣﺤﺾ وﻓﻨﺎ در ﺗﻠﺬذ ﻣﺎدی ﻧﯿﺴﺖ ،ﺑﻠﻜﻪ ﺗﻠﺬذ را ﺑﺎﻣﻨﺎﻓﻊ
اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺗﻮأم ﻗﺮار ﻣﯿﺪﻫﺪ وﮔﻮﯾﺪ:
ﺷــﺎد زی ﺑـﺎﺳـﯿـﺎه ﭼـﺸـﻤﺎن ﺷـﺎد
زاﻣــــﺪه ﺗـﻨﮕـﺪل ﻧـﻪ ﺑـﺎﯾـﺪ ﺑــﻮد
ﻣــﻦ وآن ﺟـﻌـﺪ ﻣـﻮی ﻏﺎﻟﯿﻪ ﺑﻮی
ﻧﯿﻚ ﺑﺨﺖ آن ﻛﺴﯽ ﻛﻪ داد وﺑﺨﻮرد
ﺑﺎد واﺑﺮ اﺳﺖ اﯾﻦ ﺟﻬﺎن اﻓﺴﻮس
ﻛﻪ ﺟـﻬﺎن ﻧﯿﺴﺖ ﺟﺰ ﻓﺴــﺎﻧﻪ وﺑــﺎد
و ز ﮔــﺬﺷــﺘﻪ ﻧـﻜـﺮد ﺑـﺎﯾــﺪ ﯾـﺎد
ﻣـﻦ وآن ﻣـﺎﻫــﺮوی ﺣــﻮر ﻧـﮋاد
ﺷﻮر ﺑﺨﺖ آﻧﻜﻪ او ﻧﺨﻮرد وﻧـﺪاد
ﺑـﺎده ﭘـﯿـﺶ آر ،ﻫـﺮﭼــﻪ ﺑـﺎدا ﺑـﺎد
از رﺑﺎﻋﯿﺎت ﺑﺴﯿﺎر ﺷﯿﻮا وﺳﻮزان رودﻛﯽ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺣﺴﺎﺳﺎت ﻋﻤﯿﻖ ﻋﺸﻘﯽ ﺧﻮد را دران ﻧﻬﻔﺘﻪ:
ﻫﻢ ﺑﯽ ﺗﻮ ﭼﺮاغ ﻋﺎﻟﻢ اﻓﺮوز ﻣﺒﺎد
ﺑﯽ روی ﺗﻮ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺟﻬﺎن ﺳﻮز ﻣﺒﺎد
روزی ﻛﻪ ﺗﺮا ﻧﺒﯿﻨﻢ آن روز ﻣﺒﺎد
ﺑﺎ وﺻﻞ ﺗﻮﻛﺲ ﭼﻮن ﻣﻦ ﺑﺪ آﻣﻮز ﻣﺒﺎد
درﺟﺴﱳ آن ﻧﮕﺎر ﭘﺮ ﻛﯿﻨﻪ وﺟﻨﮓ
ﺷﺪ دﺳﺖ زﻛﺎر ورﻓﺖ ﭘﺎ از رﻓﺘﺎر
ﺑﻬﺎر در ﻧﻈﺮ رودﻛﯽ:
آ ﻣﺪ ﺑـﻬـﺎر ﺧـﺮم ﺑﺎرﻧﮓ وﺑﻮی ﻃﯿﺐ
ﺷﺎﯾﺪﻛﻪ ﻣـﺮد ﭘﯿﺮ ﺑﺪﯾﻦ ﮔﻪ ﺷﻮد ﺟﻮان
ﮔـﺸـﺘﯿﻢ ﺳﺮا ﭘـﺎی ﺟـﻬـﺎن ﺑـﺎدل ﺗـﻨﮓ
اﯾﻦ ﺑﺴﻜﻪ ﺑﺴﺮ زدﯾﻢ و آن ﺑﺴﻜﻪ ﺑﺴﻨﮓ
ﺑﺎ ﺻﺪ ﻫﺰار ﻧﺰﻫﺖ وآراﯾﺶ ﻋﺠﯿﺐ
ﮔﯿﺘﯽ ﺑﺪﯾﻞ ﯾﺎﻓﺖ ﺷﺒﺎب از ﭘﯽ ﻣﺸﯿﺐ
ﭼﺮخ ﺑـﺰرﮔـﻮار ﯾﻜﯽ ﻟﺸﻜـﺮی ﺑـﻜﺮد
ﻟـﺸـﻜـﺮش اﺑـﺮﺗـﯿﺮه وﺑـﺎد ﺻـﺒﺎ ﻧـﻘﯿﺐ
ﻧﻔﺎط ٢ﺑـﺮق روﺷـﻦ وﺗﻨﺪرش ﻃﺒﻞ زن
دﯾـﺪم ﻫــﺰار ﺧﯿﻞ وﻧﺪﯾﺪم ﭼﻨﯿﻦ ﻣـﻬـﯿﺐ
آن اﺑـﺮﺑﺒـﯿﻦ ﻛﻪ ﮔﺮﯾﺪ ﭼﻮن ﻣﺮد ﺳﻮ ﮔﻮار
وان رﻋﺪﺑـﯿﻦ ﻛـﻪ ﻧﺎﻟﺪﭼـﻮن ﻋﺎﺷـﻖ ﮐﺌـﯿـﺐ
ﺧﻮرﺷﯿﺪ راز اﺑﺮ دﻫـﺪ روی ﮔـﺎه ﮔـﺎه
ﯾﻚ ﭼﻨﺪ روزﮔﺎر ﺟﻬﺎن درد ﻣﻨﺪ ﺑﻮد
ﺑـﺎران ﻣـﺸـﻜﺒﻮی ﺑـﺒﺎرﯾـﺪ ﻧـﻮ ﺑــﻪ ﻧــﻮ
ﻛﻨﺠﯽ ﻛﻪ ﺑﺮف ﭘﯿﺶ ﻫﻤﯿﺪاﺷﺖ ﮔـﻞ ﮔـﺮﻓﺖ
ﺗﻨﺪر ﻣﯿﺎن دﺷﺖ ﻫـﻤـﯽ ﺑـﺎد ﺑــﺮدﻣـﺪ
ﻻﻟﻪ ﻣﯿﺎن ﻛﺸﺖ ﺑﺨﻨﺪ د ﻫـﻤﯽ ز دور
ﭼﻮ ﻧﺎن ﺣﺼﺎرﯾﯽ ﻛﻪ ﮔﺬردارد ازرﻗﯿﺐ
ﺑﻪ ﺷﺪ ﻛﻪ ﯾﺎﻓﺖ ﺑﻮی ﺳﻤﻦ ﺑﺎد را ﻃﯿﺐ
و زﺑﺮف ﺑﺮ ﻛﺸﯿﺪه ﯾﻜﯽ ﺣﻠﺔ ﻗﺼﯿﺐ
ﻫـﺮﺟـﻮﯾـﻜﯽ ﻛـﻪ ﺧـﺸﻚ ﻫﻤﯿﺒﻮد ﺷـﺪ رﻃﯿﺐ
ﺑـﺮق از ﻣﯿﺎن اﺑﺮﻫﻤﯽ ﺑـﺮﻛـﺸﺪ ﻗـﻀـﯿﺐ
ﭼﻮن ﭘﻨﺠﻪ ﻋﺮوس ﺑﻪ ﺣﻨﺎ ﺷﺪه ﺧـﻀﯿﺐ
ﺑـﻠﺒﻞ ﻫﻤﯽ ﺑﺨﻮاﻧﺪ درﺷـﺎ ﺧـﺴﺎرﺑﯿﺪ
ﺳﺎر از درﺧﺖ ﺳﺮو ﻣﺮاورا ﺷﺪه ﻣﺠﯿﺐ
ﺻـﻠـﺼـﻞ ١٠ﺑـﺴﺮو ﺑﻦ ﺑﺮ،ﺑﺎ ﻧﻐﻤﺔ ﻛـﻬـﻦ
اﻛـﻨﻮن ﺧـﻮرﯾـﺪ ﺑﺎده و اﻛﻨﻮن زﯾﯿﺪ ﺷﺎد
ﺳﺎﻗﯽ ﮔﺰﯾﻦ ﺑﺎده وﻣﯿﺨﻮر ﺑﺒﺎﻧﮓ زﯾﺮ
ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻧﻮ ﺑﻬﺎر ﺟﻬﺎن اﺳﺖ ﺑﭽﺸﻢ ﺧـﻮب
ﺗﻨﺒﯿﻪ ﺷﺎﻋﺮاﻧﻪ:
در رﻫـﮕـﺬر ﺑﺎد ﭼـﺮاﻏﯽ ﻛـﻪ ﺗـﺮاﺳﺖ
ﺑـﻮی ﺟـﮕـﺮ ﺳـﻮﺧـﺘـﻪ ﻋـﺎﻟﻢ ﺑﮕﺮﻓــﺖ
ﯾﻚ رﺑﺎﻋﯽ دﯾﮕﺮ از رودﻛﯽ )ﻋﻘﯿﻖ ﺷﯿﺮﯾﻦ( :
آﻣﺪ ﺑـﺮﻣﻦ ،ﻛـﻪ ؟ ﯾﺎر،ﻛﯽ؟ وﻗﺖ ﺳـﺤﺮ
داد ﻣـﺶ د وﺑـﻮﺳﻪ ﺑـﺮ ﻛﺠﺎ؟ ﺑـﺮﻟﺐ ﺗـﺮ
ﺑـﻠـﺒـﻞ ﺑــﺸﺎخ ﮔـــﻞ ﺑﺮﺑﺎﳊﻨﻚ ﻏﺮﯾﺐ
ﻛﺎ ﻛـﻨﻮن ﺑـﺮد ﻧـﺼﯿﺐ ﺣـﺒﯿﺐ از ﺑـﺮ ﺣـﺒﯿﺐ
ﻛﺰ ﻛﺸﺖ ،ﺳﺎر ﻧﺎﻟﺪ و ازﺑﺎغ ﻋـﻨـﺪﻟـﯿـﺐ
دﯾـﺪار ﺧـﻮاﺟـﻪ ﺧـﻮﺑـﺘﺮ آن ﻣﻬﺘﺮ ﺣﺴﯿﺐ ...
ﺗﺮ ﺳﻢ ﻛﻪ ﲟﯿﺮد ازﻓـﺮاﻏﯽ ﻛﻪ ﺗﺮاﺳﺖ
ﮔـﺮ ﻧﺸﻨﯿﺪی زﻫﯽ دﻣﺎﻏﯽ ﻛﻪ ﺗﺮاﺳﺖ
ﺗﺮﺳﻨﺪه زﻛﯽ؟ زﺧﺼﻢ! ﺧﺼﻤﺶ ﻛﻪ ؟ ﭘﺪر
ﻟﺐ ﺑﺪ ؟ ﻧﻪ ،ﭼﻪ ﺑﻮد؟ ﻋﻘﯿﻖ ! ﭼﻮن ﺑﺪ؟ ﭼﻮ ﺷﻜﺮ
وﻓﺎت رودﻛﯽ را درﺳﺎل ٣٢٩ﻫـ در ﻗﺮﯾﻪ ﭘﻨﺞ ﺳﻤﺮ ﻗﻨﺪ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﻧﺪ،ﻛﻪ ﻫﻤﺪ راﳓﺎ دﻓﻦ ﺷﺪه ﺑﻮد.وﻟﯽ در ﮔﺬﺷﺖ اﯾﻦ
ﺷﺎﻋﺮ ﻓﻨﺎن وﺣﺴﺎس ﻛﻪ ﺑﻼ ﺷﺒﻬﺖ در ﻋﺼﺮ ﺧﻮد از ﻣﻮاﻫﺐ ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺑﻮد داﺳﺘﺎﻧﯽ دﳋﺮاش دارد ،ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﻛﻪ درﯾﻦ
اواﺧﺮ در ﻗﺮﯾﻪء ﭘﻨﺞ رودك ﺳﻤﺮ ﻗﻨﺪ در ﮔﻮرﺳﺘﺎن ﻛﻬﻨﻪ ﻗﺒﺮ رودﻛﯽ را ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ واﺳﺘﺨﻮاﻧﻬﺎﯾﺶ را از ﺧﺎك ﺑﺮآوردﻧﺪ ﻛﻪ
درﻛﺎﺳﻪ ﭼﺸﻢ وی در ﺟﻤﺠﻪ اﺛﺮ ﺳﻮﺧﺘﮕﯽ و ﺑﺮ ﺧﻮرد ﺑﺎ ﺟﺴﻢ ﮔﺪاﺧﺘﻪ ای ﭘﯿﺪا ﺷﺪ و ﻣﺴﻠﻢ ﮔﺸﺖ ﻛﻪ وﻗﺘﯽ ﺟﺴﻢ ﮔﺪا
ﺧﺘﻪ ای را در ﭼﺸﻢ او ﻓﺮو ﺑﺮده اﻧﺪ ،و اورا در آﺧﺮ ﻋﻤﺮش ﻛﻮر ﺳﺎﺧﺘﻪ اﻧﺪ ،وﻧﯿﺰ در ﻣﻬﺮه ﻫﺎی ﭘﺸﺖ او اﺛﺮ ﺷﻜﺴﺘﮕﯽ
ﳕﺎﯾﺎﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﺤﻘﻘﺎن ﺑﺤﺪس وﮔﻤﺎن ﮔﻮﯾﻨﺪ،ﻛﻪ ﻋﻠﺖ اﯾﻦ ﻣﺎﺟﺮای دﳋﺮاش ﺷﺎﯾﺪ اﻧﺘﺴﺎب او ﺑﻪ ﻓﺮﻗﻪ اﺳﻤﺎﻋﯿﻠﯽ ﺑﺎﺷﺪ
ﻛﻪ ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻨﺴﻮﺑﺎن ﺑﺎﯾﻦ ﻓﺮﻗﻪ در ﺧﺮاﺳﺎن ﻣﺼﺎﯾﺐ ﻓﺮاوان دﯾﺪه اﻧﺪ.زﯾﺮا ﻣﺮدم ﺧﺮاﺳﺎن ﻃﺮﻓﺪار ﺧﻼﻓﺖ ﻋﺒﺎﺳﯿﺎن ﺑﻮدﻧﺪ
درﺣﺎﻟﯿﻜﻪ اﺳﻤﺎﻋﯿﻠﯿﺎن رﺑﻄﯽ ﺑﻪ ﺧﻼﻓﺖ ﻓﺎﻃﻤﯿﺎن ﻣﺼﺮ ﻣﯽ رﺳﺎﻧﯿﺪﻧﺪ و درﯾﻦ ﺟﻮﻻﻧﮕﺎه ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻫﻤﻮاره ﺑﺎآﻻم
وآزارﻫﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن رو ﺑﺮو ﺑﻮدﻧﺪ وﺣﺘﯽ ﭘﺎدﺷﺎه ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ ﻧﺼﺮ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﳑﺪوح رودﻛﯽ را در ٣٣١ﻫـ ﺑﺪﯾﻦ ﺟﺮم ﻛﻪ
ﺑﺎﻃﻨﯽ ﺷﺪه ﺑﻮد از ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺑﺮداﺷﺘﻨﺪ و در ﻣﺎوراءاﻟﻨﻬﺮ ﲤﺎم ﺑﺎ ﻃﻨﯿﺎن را ﻛﺸﺘﺎر ﻋﺎم ﻛﺮدﻧﺪ ،ﻛﻪ رودﻛﯽ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺼﺎﺋﺐ
را درﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎﻣﻪ دﯾﺪه ﺑﺎﺷﺪ.
دﯾﮕﺮ ازﺷﻌﺮای دری وداﻧﺸﻤﻨﺪان ﻋﺼﺮ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ اﺑﻮاﳊﺴﻦ ﺷﻬﯿﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﯿﻦ ﺟﻬﻮداﻧﻜﯽ ﺑﻠﺨﯽ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﺎﺻﺮ
وﻣﻮرد اﺣﺘﺮام رودﻛﯽ واز ﺟﻤﻠﻪء ﻣﺘﻜﻠﻤﯿﻦ وﺣﻜﻤﺎی ﻋﻬﺪ ﺧﻮد ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ زﻛﺮﯾﺎ رازی ﻓﯿﻠﺴﻮف آن ﻋﺼﺮ در
ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻓﻠﺴﻔﯽ ﻣﻨﺎﻇﺮاﺗﯽ داﺷﺖ و ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ در ﺷﺮح ﻣﺴﺌﻠﻪء ﻟﺬت ﻣﺒﺎﺣﺜﯽ دارد و ﺑﻪ ﺣﺴﻦ ﺧﻂ و وﻓﻮر داﻧﺶ
ﻣﻌﺮوف ﺑﻮد وﻓﺎت اورا در ﺳﻨﻪ ٣٢٥ﻫـ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﻧﺪ ﻛﻪ رودﻛﯽ در ﻣﺮﺛﯿﻪ او ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد :
زان ﻣﺎ رﻓﺘﻪ ﮔﯿﺮوﻣﯽ اﻧﺪﯾﺶ
ﻛﺎروان ﺷﻬﯿﺪ رﻓﺖ از ﭘﯿﺶ
و ز ﺷﻤﺎر ﺧﺮد ﻫﺰاران ﺑﯿﺶ
از ﺷﻤﺎر دوﭼﺸﻢ ﯾﻜﱳ ﻛﻢ
از اﺷﻌﺎر دری وﻋﺮﺑﯽ ﺷﻬﯿﺪ ﺑﺮﺧﯽ از ﭘﺎرﭼﻪ ﻫﺎی ﻧﻔﯿﺲ ودارای ﻓﺼﺎﺣﺖ وﻃﺮاوت ﻟﻔﻆ وﻣﻌﺎﻧﯽ دﻗﯿﻖ وﻋﻤﻖ
ﻓﻜﺮی ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ از ان ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺖ:
ﻛـﻪ ﺑـﯿﻚ ﺟـﺎی ﻧـﺸـﮕـﻔـﻨﺪ ﺑﻬﻢ
داﻧﺶ وﺧﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﻧﺮ ﮔﺲ وﮔﻞ
واﻧﻜﻪ را ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ داﻧﺶ ﻛﻢ
ﻫﺮ ﻛﺮا داﻧﺶ اﺳﺖ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ١ﻧﯿﺴﺖ
درﯾﻦ ﻗﻄﻌﻪ ﺑﻪ اﺻﺎﻟﺖ اﻟﻢ را ﻛﻪ در ﻣﻜﺎﺗﺐ ﻓﻜﺮی ﻣﺘﺎﺧﺮ اروﭘﺎ ﻧﯿﺰ اﻧﻌﻜﺎس ﻛﺮده اﺷﺎره ﻛﺮده اﺳﺖ:
اﮔﺮ ﻏﻢ را ﭼﻮ آﺗﺶ دود ﺑﻮدی ﺟـﻬﺎن ﺗـﺎرﯾﻚ ﺑـﻮدی ﺟﺎوداﻧﻪ
درﯾﻦ ﮔﯿﺘﯽ ﺳﺮاﺳﺮ ﮔﺮ ﺑﮕﺮ دی ﺧـــﺮدﻣـﻨـﺪی ﻧـﯿﺎﺑــﯽ ﺷـﺎدﻣﺎﻧﻪ
اﺑﻮﻃﯿﺐ ﻣﺼﻌﺒﯽ ﺻﺎﺣﺐ دﯾﻮان رﺳﺎﻟﺖ و وزﯾﺮدرﺑﺎرﺳﺎﻣﺎﻧﯽ ﻛﻪ درﺣﺪود ٣٢٦ﻫـ وزﯾﺮ ﺑﻮد وﺑﻌﺪ از ان ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ،
و ﻧﯿﺰ از ﺷﻌﺮای ﺑﺴﯿﺎر زﺑﺮدﺳﺖ وﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﺼﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ اﯾﻦ ﻗﻄﻌﻪ اواز ﺷﻬﻜﺎری ادﺑﯽ وﻓﻜﺮی زﺑﺎن درﯾﺴﺖ :
ﻛﻪ ﺑﺮ ﻛﺲ ﻧﯿﺎﺑﯽ و ﺑﺎ ﻛﺲ ﻧﺴﺎزی
ﺟﻬـﺎﻧﺎ ﻫـﻤﺎﻧﺎ ﻓـﺴﻮس وﺑـﺎزی
ﺑـﮕـﺎه رﺑـﻮدن ﭼـﻮ ﺷﺎﻫﯿﻦ وﺑﺎزی!
ﭼﻮ ﻣﺎه از ﳕﻮدن ﭼﻮ ﺧﻮراز ﺷﻨﯿﺪن
ﺑﻌﺪ از ﯾﻦ ﺧﻄﺎب ﻫﺎی ﻣﺆﺛﺮ ﮔﯿﺘﯽ را ﻣﻮرد ﺣﻤﻠﻪ ﻗﺮار ﻣﯿﺪﻫﺪ و ﮔﻮﯾﺪ:
ﭼـﺮا اﺑــﻠﻬـﺎن را ﺳﺖ ﺑﺲ ﺑـﯽ ﻧـﯿـﺎزی ؟
ﭼﺮا زﯾﺮ ﻛﺎﻧﻨﺪ ﺑﺲ ﺗـﻨﮓ روزی
ﭼــﺮا ﻣــﺎر وﻛـﺮﮔﺲ زﯾـﺪ در درازی؟
ﭼﺮا ﻋﻤﺮ ﻃﺎوس و دراج ﻛــﻮﺗﻪ
ﺻﺪواﻧﺪ ﺳﺎﻟﻪ ﯾﻜﯽ ﻣـﺮد ﻏـﺮﭼﻪ
ﭼـﺮاﺷﺴـﺖ وﺳﻪ زﯾﺴﺖ آن ﻣﺮد ﺗﺎزی
ﭼـــﺮا آﻧـﻜـﻪ ﻧﺎﻛـﺲ ﺗـﻮ اورا ﻧـﻮازی
اﮔـﺮ ﻧﻪ ﻫـﻤﻪ ﻛـﺎر ﺗـﻮ ﺑﺎژ ﮔﻮﻧﻪ
ﮔﻨﻪ ﮔـﺎر ﻣـﺎﯾــﯿــﻢ وﺗــﻮ ﺟــﺎی آزی
ﺟـﻬـﺎﻧـﺎ ﻫـﻤـﺎ ﻧـﺎ ازﯾـﻦ ﺑـﯽ ﻧﯿﺎزی
دﯾﮕﺮ ﺷﺎﻋﺮ ﻣﻌﺮوف وا ﺳﺘﺎد ﻣﺴﻠﻢ اﯾﻦ ﻋﺼﺮ ﺣﻜﯿﻢ ﻛﺴﺎﯾﯽ ﻣﺮوزی اﺳﺖ ﻛﻪ درﺳﻨﻪ ٣٤١ﻣﺘﻮﻟﺪ و ﺗﺎ ٣٩٤ﻫـ ﻫﻢ
زﻧﺪه ﺑﻮد ،وی ﻣﻮاﻋﻆ و ﺣﻜﻢ ﻓﺮاوان ﺳﺮوده وﻣﻌﺎﻧﯽ ﻟﻄﯿﻒ دارد ﻛﻪ اﯾﻦ اﺑﯿﺎت ﳕﻮﻧﻪ آﻧﺴﺖ :
ﺷﺎه ﺣﺴﻨﯽ وﻋﺎﺷﻘﺎﻧﺖ ﺳﭙﺎه
ای زﻋﻜﺲ رخ ﺗﻮ آﯾﻨﻪ ﻣﺎه
ﻫﺮ ﻛــﺠﺎ ﺑﮕﺬری ﺑﺮاﯾﺪ ﻣﺎه
ﻫﺮ ﻛﺠﺎ ﺑﻨﮕﺮی د ﻣﺪ ﻧﺮﮔﺲ
ﭼﻪ ﺑﻮد ﻧﺎﻣﻪ ﺟﺰ ﺳﭙﯿﺪ وﺳﯿﺎه
روی وﻣﻮی ﺗﻮ ﻧﺎﻣﻪ ﺧﻮﺑﯿﺴﺖ
اﺑﻮ ﺷﻜﻮر ﺑﻠﺨﯽ ﻧﺎﻇﻢ آﻓﺮﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪ در ٣٣٦ﻫـ دارای ﺑﺴﺎ ﻣﺜﻨﻮﯾﻬﺎ و اﺷﻌﺎر ﺑﻮده ﻛﻪ از ﺳﺨﻨﺎن ﺣﻜﻤﺖ آﻣﯿﺰ او ﯾﻜﯽ
اﯾﻨﺴﺖ :
ﭼــﻮ داﻧـﺎ ﺷــﻮی زود واﻻ ﺷـﻮی
ﺑﺪا ن ﻛــــﻮش ﺗﺎ زود داﻧﺎ ﺷﻮی
ﻛﻪ واﻻ ﺗﺮ ﺳﺖ آﻧﻜﻪ داﻧﺎﺗﺮ اﺳـﺖ
ﻧﻪ داﻧﺎ ﺗﺮ آﻧﻜﺲ ﻛﻪ واﻻﺗﺮ اﺳﺖ
زداﻧــﻨـﺪه ﮔــﺎن ﺑـﺎز ﺟـــﻮﯾﻨﺪ راه
ﻧﺒﯿﻨﯽ زﺷــﺎﻫـﺎن ﻛـﻪ ﺑﺮ ﺗـﺨﺘﮕﺎه
ﺑـﺪاﻧـﺎ ﺑـﻮد ﺷــﺎن ﻫـﻤـﯿﺸـﻪ ﻧــﯿـﺎز
اﮔـﺮ ﭼـﻪ ﺑـﻤـﺎﻧـﻨـﺪ دﯾـﺮود را ز
وداﻧــﺶ ﻧـــﮕﻬﺒﺎن ﺗــﻮ ﺟــﺎودان
ﻧـﮕـﻬـﺒﺎن ﮔـﻨﺠﯽ ﺗﻮ از دﺷﻤﻨﺎن
ﭼـﻨـﯿﻦ ﮔــﻔـﺖ ان ﺑﺨﺮد ١ﻫﻮﺷﯿﺎر
ﺑـﺪاﻧـﺶ ﺷــﻮد ﻣﺮد ﭘـﺮﻫـﯿﺰﮔﺎر
ﭼــﻮ ﺑـــﯿــﺮاه ﮔـﺮدی ﺑـﺮاه آورد
ﻛـﻪ داﻧـﺶ زﺗـﻨﮕﯽ ﭘـﻨﺎه آورد
در ﻫﻤﯿﻦ دورة ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻛﻪ اﺳﺘﺎد اﺑﻮ ﻣﻨﺼﻮرﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ دﻗﯿﻘﯽ ﺑﻠﺨﯽ در ﺣﺪود ٣٢٠ﻫـ ﺑﺪﻧﯿﺎآﻣﺪﻛﻪ ﺑﺮآﯾﯿﻦ
زردﺷﺘﯽ ﺑﻮد،وﭘﯿﺶ ازﻓﺮدوﺳﯽ ﺑﻨﻈﻢ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﭘﺮداﺧﺖ و درﺟﻮاﻧﯽ ﺑﺮ دﺳﺖ ﻏﻼﻣﯽ درﺣﺪود ٣٧٨ﻫـ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ
وﻓﺮدوﺳﯽ ﮔﻔﺖ :
ﯾﻜﺎﯾﻚ از وﺑﺨﺖ ﺑﺮﮔﺸﺘﻪ ﺷﺪ ﺑﺪﺳﺖ ﯾﻜﯽ ﺑﻨﺪه ﺑﺮ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ
دﻗﯿﻘﯽ اﺷﻌﺎر زﯾﺎد وﻗﺼﺎﯾﺪ وﻏﺰل وﻣﺜﻨﻮی داﺷﺘﻪ وﻫﻨﻮزﻫﺰار ﺑﯿﺖ ازﻧﻈﻢ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪء ﺧﻮد ﻧﺴﺮوده ﺑﻮدﻛﻪ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ و اوﺑﺪون ﺷﺒﻬﻪ از ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﺷﻌﺮای دوره ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ وﻗﺮن ﭼﻬﺎرم اﺳﺖ ﻛﻪ در اﺷﻌﺎر ﺧﻮد ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻟﻄﯿﻒ واﻟﻔﺎظ ﻓﺼﯿﺢ را ﺑﻜﺎر ﺑﺮده و ﻓﺮدوﺳﯽ اورا ﺑﻪ ﺻﻔﺖ ﻛﺸﺎده زﺑﺎن ﺳﺘﻮده ﺑﻮد ﻛﻪ :
ﺳﺨﻦ ﮔﻔﱳ ﺧﻮ ب و ﻃﺒﻊ روان
ﺟـﻮاﻧـﯽ ﺑـﯿﺎﻣـﺪ ﻛـﺸﺎده زﺑــﺎن
زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ دﻗﯿﻘﯽ را از دو ﺑﯿﺖ آﺧﺮ اﯾﻦ ﻗﺼﯿﺪهء ﺑﺴﯿﺎر ﺷﯿﻮای او ﺗﻮان ﻓﻬﻤﯿﺪ واز ﻫﻤﯿﻦ ﻗﺼﯿﺪه ﻗﻮت ﻛﻼم و ﺑﺮاﻋﺖ
ﻃﺒﻊ او ﻫﻢ ﻇﺎﻫﺮ اﺳﺖ :
زﻣﯿﻦ را ﺧﻠﻌﺖ اُردی ﺑﻬﺸﺘﯽ
ﺑــﺮاﻓــﮕـﻨـﺪ ای ﺻـﻨﻢ اﺑﺮ ﺑﻬﺸﺘﯽ
در ﺧﺖ آراﺳﺘﻪ ﺣﻮر ﺑﻬﺸﺘﯽ
ﺑـﻬـﺸـﺖ ﻋﺪن را ﮔــﻠﺰار ﻣـــﺎﻧﺪ
ﻣﻬﯽ ﻛﺎو دارد از ﺧـﻮرﺷﯿﺪ ﭘﺸﺘﯽ
ﺑﺘﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﻛﻨﻮن ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﭼـــﻬﺮه
ﻣﯿﯽ ﺑﺮﮔﻮﻧﻪ ﺟــﺎﻣــﻪ ﻛﻨﺸﺘﯽ
ﺑﺘﯽ رﺧﺴﺎر او ﻫﻤﺮﻧﮓ ﯾﺎﻗــﻮت
ﺑﮕﯿﺘﯽ از ﻫﻤﻪ ﺧﻮﺑﯽ وزﺷﺘﯽ
دﻗـﯿﻘـﯽ ﭼﺎر ﺧﺼﻠﺖ ﺑﺮ ﮔﺰﯾﺪ ﺳﺖ
ﻣﯽ ﺧﻮن رﻧﮓ وﻛﯿﺶ زردﻫﺸﺘﯽ
ﻟـﺐ ﯾﺎﻗـﻮت رﻧﮓ وﻧﺎﻟﻪ ﭼﻨﮓ
درﻗﻄﻌﺔ ذﯾﻞ ﻟﻮازم ﺟﻬﺎﻧﺪاری وﺳﯿﺎﺳﺖ راﻛﻪ درﻋﺼﺮش ﺑﻮده ﺑﻪ ﻧﯿﻜﻮﯾﯽ ﺗﻔﺼﯿﻞ داده اﺳﺖ ﮐﻪ از ان وﺿﻊ ﺳﯿﺎﺳﺖ
وﺟﻬﺎﻧﺒﺎﻧﯽ آﻧﻮﻗﺖ را ﻣﯿﺘﻮان ﻓﻬﻤﯿﺪ:
ﺑـﺪو ﭼﯿﺰ ﮔـﯿﺮﻧﺪ ﻣــﺮ ﳑﻠﻜﺖ را
ﯾـﻜﯽ زرﻧـﺎم ﻣـﻠـﻚ ﺑـﺮ ﻧـﺒﺸﺘﻪ
ﺟﺎﻣﻪ ﯾﯽ ﮐﻪ در ﮐﻠﯿﺴﺎ ﻣﯽ ﭘﻮﺷﯿﺪﻧﺪ و ﺷﺎﯾﺪ رﻧﮓ ﺳﺮخ داﺷﺖ -ﺟﺎﻣﻪ ء اﺑﺮﯾﺸﻤﯽ
ﯾﻜﯽ ﭘﺮﻧﯿﺎﻧـﯽ ٣ﯾﻜﯽ زﻋـﻔﺮاﻧﯽ
دﮔﺮ آﻫﻦ آ ب داده ﯾﻤﺎﻧﯽ
ﻛﺮا ﺑﻮﯾﻪء ١وﺻﻠﺖ ﻣـﻠﻚ ﺧـﯿﺰد
زﺑﺎﻧﯽ ﺳﺨﻨﮕﻮی ودﺳﺘﯽ ﻛﺸﺎده
ﻛﻪ ﻣﻠﻜﺖ ﺷﻜﺎرﯾﺴﺖ ﻛﺎو را ﻧﮕﯿﺮد
دو ﭼﯿﺰ اﺳﺖ ﻛﺎورا ﺑﺒﻨﺪاﻧﺪرآرد
ﺑـﺸﻤﺸـﯿﺮ ﺑـﺎﯾـﺪ ﮔـﺮﻓﱳ ﻣـﺮا ورا
ﻛﺮا ﺑﺨﺖ وﺷﻤﺸﯿﺮ و دﯾﻨﺎر ﺑﺎﺷﺪ
ﯾﻜﯽ ﺟﻨﺒﺸﯽ ﺑﺎﯾـﺪش آﺳﻤﺎﻧﯽ
دﻟﯽ ﻫﻤﺶ ﻛﯿﻨﻪ ﻫﻤﺶ ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ
ﻋﻘﺎب ﭘﺮﻧـﺪه ﻧﻪ ﺷﯿﺮ ژﯾﺎﻧﯽ
ﯾﻜﯽ ﺗﯿﻎ ﻫﻨﺪی دﮔﺮ زرﻛﺎﻧﯽ
ﺑﺪﯾﻨﺎر ﺑـﺴﺘﻨﺶ ﭘﺎی ار ﺗﻮاﻧﯽ
ﻧـﺒﺎﯾـﺪ ﺗﻦ ﺗﯿﺮو ﭘﺸﺖ ﻛﻤﺎﻧﯽ
ﻓﻠﻚ ﳑﻠﻜﺖ ﮐﯽ دﻫﺪ را ﯾﮕﺎﻧﯽ
ﺧـﺮد ﺑﺎﯾـﺪ آ ﳓﺎ و ﺟـﻮد ٣وﺷـﺠـﺎﻋــﺖ
درﯾﻦ ﻗﻄﻌﻪ ﺑﺪﯾﻊ وﻓﺼﯿﺢ ﻛﻪ ارزش ﻫﻨﺮی آن ﻛﻢ ازارزش ﻓﻜﺮی وﻣﻌﻨﻮی آن ﻧﯿﺴﺖ،ﻋﻘﺎﯾﺪی را اﻇﻬﺎر داﺷﺘﻪ
ﻛﻪ در ﻗﺮون ﻣﺎﺑﻌﺪ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻣﺪار وﻓﯿﻠﺴﻮف ﺳﯿﺎﺳﯽ اﯾﺘﺎﻟﻮی ﻣﺎﻛﯿﺎوﻟﯽ )١٥٢٧ – ١٤٦٩م( در ﻛﺘﺎب
"زﻣﺎﻣﺪار" آﻧﺮا ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻋﺼﺮی وﻓﻠﺴﻔﯽ داده وﺑﻨﺎم ﻣﺎﻛﯿﺎ وﻟﯿﺰم درﺟﻬﺎن ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺷﻬﺮت ﯾﺎﻓﺘﻪ وﻣﻜﺘﺐ ﺧﺎص
ﺗﻔﻜﺮ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺷﻤﺮده ﺷﺪه اﺳﺖ.
ﻣﺎﻛﯿﺎوﻟﯽ ﻛﻪ اﺧﻼق وﻋﺎﻃﻔﻪ را ازﻣﻜﺘﺐ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ راﻧﺪه و آﻧﺮا ﺑﺮﺟﻠﺐ ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻣﺤﺾ ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎده،ﺑﺨﺖ
وﻫﻤﺖ را ازﻟﻮازم ﺟﻬﺎﻧﺪاری ﺷﻤﺮده ﻛﻪ درﯾﻦ ﺷﻌﺮ دﻗﯿﻘﯽ ﺑﻪ ﺟﻨﺒﺶ آﺳﻤﺎﻧﯽ وﺑﺨﺖ وﺷﻤﺸﯿﺮ وﺷﺠﺎﻋﺖ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ .
ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻨﺠﯿﻚ ﺗﺮ ﻣﺬی ﻧﯿﺰ از ﺷﺎﻋﺮان اﯾﻦ دوره اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻌﺪاز ٣٥٠ﻫـ دردرﺑﺎرﭼﻐﺎﻧﯿﺎن ﻣﯽ زﯾﺴﺖ
وﺷﺎﻫﺎن آل ﻣﺤﺘﺎج راﻣﺪح ﻣﯿﻜﺮد،اورا ازﺷﺎﻋﺮان ﺑﺰرگ ﻋﺼﺮ داﻧﻨﺪ ،واﯾﻦ اﺷﻌﺎر ﳕﻮﻧﺔ ﻛﻼم اوﺳﺖ :
ای ﺑﺪ رﯾﺎی ﻋـﻘﻞ ﻛﺮده ﺷﻨﺎه و زﺑـﺪ وﻧـﯿﻚ روزﮔﺎرآﮔﺎه
ﻧﺎن ﻓﺮو زن ﺑﻪ آب دﯾﺪه ﺧﻮﯾﺶ وز در ﻫﯿﭻ ﺳﻔﻠﻪ ﺷﯿﺮ ﻣﺨﻮاه
اﯾﻦ ﻏﺰل ﺷﯿﻮا ﻫﻢ از ﻣﻨﺠﯿﻚ اﺳﺖ :
ای ﺧﻮب ﺗﺮ زﭘﯿﻜﺮ دﯾﺒﺎی ار ﻣﻨﯽ ای ﭘﺎك ﺗﺮز ﻗﻄﺮه ﺑﺎران ﺑـﻬـﻤﻨﯽ
واﳓﺎ ﻛﻪ روی ﺗﻮ ﻫﻤﻪ ﻛﺸﻮر ﺑﺮ وﺷﻨﯽ
اﳓﺎ ﻛﻪ ﻣﻮی ﺗﻮﻫﻤﻪ ﺑﺮزن ٤ﺑﺰﯾﺮ ﻣﺸﻚ
و ﻧـﺪر ﺑـﻬﺎر ﺣﺴـﻨﻢ ﺗـﺎﺗـﻮ ﺑﺮﻣـﻨﯽ
اﻧﺪ ر ﻓﺮات ﻏﺮﻗﻢ ﺗﺎدﯾﺪه ﺑﺎ ﻣﻨﺴﺖ
درﯾـﺎ ﺳـﻤـﻦ ﺑـﺮی ﺗـﻮ ﺑﺪل ﭼﻮﻧﻜﻪ آﻫﻨﯽ
از اﻧﮕﺒﯿﻦ ﻟﺐ ﺑﯽ ﺳﺨﻦ ﺗﻠﺦ ﻣﻮ ﭼﺮاﺳﺖ
ﻣﮕﺬر ﺑﺒﺎغ ﺳﺮوﺳﻬﯽ ﭘﺎك ﺑﺸﻜﻨﯽ
ﻣﻨﮕﺮ ﲟﺎه ﻧﻮرش ﺗﯿﺮه ﺷﻮد زرﺷﻚ
ﻻﻟﻪ رخ وﺑﻨﻔﺸﻪ ﺧﻂ وﯾﺎﺳﻤﻦ ﺗﻨﯽ
ﺧﺮم ﺑﻬﺎر ﺧﻮاﻧﺪ ﻋﺎﺷﻖ ﺗﺮا ﻛﻪ ﺗﻮ
ای ﺻـﺒﺮ ﺑﺮ ﻓــﺮاق ﺑﺘﺎن ﻧﯿﻚ ﺟــﻮﺷﻨﯽ
ﻣﺎ را ﺟﮕﺮ ﺑﻪ ﺗﯿﺮ ﻓﺮاق ﺗﻮ ﺧﺴﺘﻪ ﮔﺸﺖ
درﯾﻦ ﻋﺼﺮ از ﻗﺪﯾﻤﺘﺮﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮات زﺑﺎن دری ﻧﯿﺰدر ﺑﻠﺦ وﻗﺰدار ﺳﺮاﻏﯽ دارﯾﻢ ،ﻛﻪ راﺑﻌﻪ ﺑﻨﺖ ﻛﻌﺐ ﺑﻠﺨﯽ از
ﺷﺎﻋﺮان ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﺑﺎﺷﺪ وﺣﯿﺎت اﻣﯿﺮ زادﮔﯽ درﺑﻠﺦ وﺑﺴﺖ وﻗﺰدار داﺷﺘﻪ ودارای ﺟﻤﺎل روی وﺟﻤﺎل ﺳﺨﻦ ﺑﻮد ،ﻛﻪ
داﺳﺘﺎن ﻋﺸﻘﺒﺎزی او ﺑﺎﺑﻜﺘﺎش ﻏﻼم ﺑﺮادرش در ادﺑﯿﺎت دری ﻣﻮﺿﻮع ﻗﺼﻪ دﻟﭽﺴﭗ وﺟﺬاﺑﯽ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ ﺑﺪﯾﻦ
ﻣﻌﻨﯽ ﻛﻪ ﻣﻌﺎﺷﻘﻪ وﻣﻐﺎزﻟﻪ او ﺑﺎ آن ﺟﻮان ﮔﻠﺮوی ﻋﻠﺖ ﺑﺮ آﺷﻔﺘﮕﯽ ﺑﺮادر راﺑﻌﻪ ﮔﺸﺖ و اورا در ﺣﻤﺎﻣﯽ ﮔﺮم اﻓﮕﻨﺪ ﻛﻪ
ﺗﺎ دم ﻣﺮگ اﺷﻌﺎر ﺧﻮد را درﻋﺸﻖ ﺑﻜﺘﺎش ﻣﯽ ﺳﺮود،وآﻧﺮاﺑﺮدﯾﻮار ﻫﺎی ﮔﺮﻣﺎ ﺑﻪ ﺑﺎ ﻗﻄﺮات ﺧﻮن ﮔﻠﮕﻮن ﺧﻮد
ﻣﯿﻨﻮﺷﺖ .ﺗﺎدرﯾﻦ راه ﺟﺎن داد،وﺗﺮاژدی او ﻣﻮﺿﻮع دﻟﻜﺶ وﻣﻮﺛﺮی ﺑﺮای ﺷﻌﺮاءوﻧﻮﯾﺴﻨﺪ ﮔﺎن ﻣﺎﺑﻌﺪ ﮔﺮدﯾﺪ.
ازﯾﻦ ﻗﻄﻌﻪ راﺑﻌﻪ ﺗﻮان درﯾﺎﻓﺖ ﻛﻪ اورا ﻋﺸﻖ وﺷﯿﺪاﯾﯽ ﺳﺨﺖ ﭘﯿﭽﺎﻧﺪه وﺑﻪ ﺑﻨﺪ ﺧﻮد ﻛﺸﯿﺪه ﺑﻮد:
ﻛـﻮﺷـﺶ ﺑﺴﯿﺎر ﻧﺎﻣﺪ ﺳﻮدﻣﻨﺪ
ﻋﺸﻖ او ﺑﺎز اﻧﺪر آوردم ﺑﻪ ﺑﻨﺪ
ﻛﯽ ﺗﻮان ﻛﺮدن ﺷﻨﺎ ای ﻫﻮﺷﻤﻨﺪ ؟
ﻋــﺸﻖ درﯾﺎﯾﯽ ﻛﺮاﻧﻪ ﻧﺎﭘﺪﯾﺪ
ﺑـﺲ ﻛﻪ ﺑﭙﺴﻨﺪ ﯾﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ
ﻋﺸﻖ را ﺧﻮاﻫﯽ ﻛﻪ ﺗﺎﭘﺎﯾﺎن ﺑﺮی
زﻫﺮ ﺑﺎﯾﺪ ﺧﻮرد واﻧﮕﺎرﯾﺪ ﻗﻨﺪ
زﺷﺖ ﺑﺎﯾﺪ دﯾﺪ واﻧﮕﺎرﯾﺪ ﺧﻮب
ﻛﺰ ﻛﺸﯿﺪن ﺗﻨﮕﺘﺮ ﮔﺮدد ﻛﻤﻨﺪ
ﺗﻮﺳﻨﯽ ﻛﺮدم ﻧﺪاﻧﺴﺘﻢ ﻫﻤﯽ
ﺷﻌﺮ وادب دری درﻋﺼﺮ ﺳﺎﻣﺎﻧﯿﺎن وﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮی در ﺧﺮاﺳﺎن روﻧﻖ ﺑﺴﺰاﯾﯽ ﯾﺎﻓﺖ وﮔﻮﯾﻨﺪﮔﺎن ﺑﺰرگ ﺑﺎﻗﺪرت
ﻛﻼم وﻓﺼﺎﺣﺖ زﺑﺎن ووﺳﻌﺖ ﻓﻜﺮ وﻣﻌﺎﻧﯽ ﺑﺮازﻧﺪه ﻇﻬﻮر ﻛﺮدﻧﺪ ،واﻧﻮاع ﺳﺨﻦ دری ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﺼﯿﺪه وﻏﺰل وﻣﺜﻨﻮی
وﻗﻄﻌﻪ ورﺑﺎﻋﯽ رواج ﯾﺎﻓﺖ وﻣﻌﺎﻧﯽ وﻣﻀﺎﻣﯿﻦ ﺑﻜﺮ واﻓﻜﺎرﺗﺎزه ﻧﯿﺰﭘﺮورده ﺷﺪﻧﺪ،ﻛﻪ ﺳﺎدﮔﯽ و رواﻧﯽ ﻛﻼم وﻧﺒﻮدن
ﺧﯿﺎﻻت ﺑﺎرﯾﻚ واﺑﻬﺎم از ﺧﺼﺎﯾﺺ ﺷﻌﺮ اﯾﻦ دوره اﺳﺖ.
در ﺷﻌﺮ اﯾﻦ دوره وﺿﻊ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ واﺣﻮال درﺑﺎر وﺟﺮﯾﺎﻧﺎت ﺳﯿﺎﺳﯽ وﻧﻈﺎﻣﯽ را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺗﻮان ﻛﺮد ،ﺣﻤﺎﺳﻪ
ﺳﺮاﯾﯽ روح ﻧﺨﻮت وﻏﺮور ﻗﺪﯾﻢ ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﯽ ﻣﺮدم را ﳕﺎﯾﻨﺪﮔﯽ ﻣﯿﻜﻨﺪ ،ﻛﻪ ﻣﺴﻌﻮدی ﻣﺮوزی و دﻗﯿﻘﯽ ﺑﺪان ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﻧﺪ .
ﻏﺰل وﺳﺮودﻫﺎی ﻏﻨﺎﯾﯽ اﯾﻦ ﻋﺼﺮ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ اﺷﻌﺎر ﻋﺸﻘﯽ و وﺻﻔﯽ را ﻛﻪ ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺟﻤﺎل وزﯾﺒﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﺑﻮﺟﻮد آورده
واﺳﺎس ﻣﺘﯿﻨﯽ را ﺑﺮای ﺗﻐﺰﻻت دﻟﻜﺶ دوره ﻣﺎﺑﻌﺪ آﻣﺎده ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ .
ﻗﺼﺎﯾﺪ ﻣﺪﺣﯿﻪ درﺑﺎری ﳕﻮﻧﻪ ﻫﺎی ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﻣﻨﻈﺮ ﻧﮕﺎری ﺑﺎ ﺗﺸﺒﯿﺐ ﻫﺎی ﻧﯿﻜﻮ و دﻟﻜﺶ اﺳﺖ ،واﺷﻌﺎر ﺣﻜﻢ و
ﻣﻮاﻋﻆ واﺧﻼق ﻧﯿﺰ ﺳﺮوده ﺷﺪه ﻛﻪ ﺷﺎﻟﻮده ادﺑﯿﺎت وﺳﯿﻊ ﻣﺎﺑﻌﺪ ﺑﻮده اﺳﺖ.
ﺷﻌﺮای اﯾﻦ دوره ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺧﻮد را ﺧﻮاه اﺧﻼﻗﯽ واﺟﺘﻤﺎﻋﯽ وﺧﻮاه در ﻣﺪح و ذم ﺑﻄﺮز ﺳﺎده وﺑﯽ ﭘﯿﺮاﯾﻪ ادا ﻣﯿﻜﺮده
اﻧﺪ،ﻛﻨﺎﯾﻪ واﺳﺘﻌﺎره وﺑﻌﻀﯽ ﺗﻜﻠﻔﺎت ﺻﻨﻌﺘﯽ درﯾﻦ دوره د رﺷﻌﺮ دﯾﺪه ﳕﯽ ﺷﻮد ،وﻏﯿﺮ از ﺗﺸﺒﯿﻬﺎت ﺻﺮﯾﺢ و روﺷﻦ ﻛﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻄﻠﻮب ﺑﻮده اﺳﺖ،در ﺳﺎﯾﺮ ﺻﻨﻌﺘﻬﺎ زﯾﺎده روی ﳕﯿﻜﺮده اﻧﺪ ،ﻟﻐﺎت دری ﺑﺮ ﻟﻐﺎت ﺗﺎزی ﻣﯿﭽﺮ ﺑﯿﺪه ودر ﺑﻌﻀﯽ اﺷﻌﺎر اﺻﻼ ﻟﻐﺖ ﻋﺮﺑﯽ دﯾﺪه ﳕﯽ ﺷﻮد.اﻻ ﻟﻐﺎﺗﯽ ﻛﻪ در اداره وﺳﯿﺎﺳﺖ ودﯾﻦ ازﻋﺮﺑﯽ آﻣﺪه ﺑﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﻬﺎد -زﻛﺎت-ﺻﺒﺮ -ﺧﺮاج -ﻋﺎﻣﻞ -ﺣﺎﻛﻢ -ﻗﺎﺿﯽ وﻏﯿﺮه .
ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ از ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺑﯿﺎﻧﯿﻪء ﻋﺼﺮ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ ﺻﺮاﺣﺖ وﻋﺪم اﺷﺎرت ﺑﻌﻠﻮم ﻣﺨﺘﻠﻔﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺎﻋﺮ در ﻧﻈﺮ ﻧﺪارد ﻛﻪ
اﻇﻬﺎر ﻓﻀﻞ ﻛﻨﺪ وﻫﻤﯿﻨﻄﻮر از ﺗﺼﻮف و ﮔﻮﺷﻪ ﮔﯿﺮی ﻫﻢ ﭘﺮ ﺣﺬر ﺑﻮده اﻧﺪ درﺣﺎﻟﯿﻜﻪ ﻣﻮاد ﭘﻨﺪ واﻧﺪرز در اﺷﻌﺎر اﯾﺸﺎن
ﻓﺮاوان اﺳﺖ.