وجوه فعل

ساخت فعل نظر به اقتضای جمله وجه نامیده می شود . وجه یا ساخت فعل نظر به جمله چهار گونه است :

۱- وجه اخباری

۲- وجه امری

۳- وجه التزامى

۴- وجه وصفى

وجه اخباری:

تمام ریختهای فعل که از شدن یا نشدن کاری ، بودن یا نبودن ، شدن

یا نشدن حالتی خبر میدهند وجه اخباری اند.

وجه امری :

فعل امر يا وجه امری فعل چنان است که تقاضای شدن کاری یا پذیرفتن حالتی را نشان می دهد گونه منفی آن یعنی نهی یا خواست اجرا نشدن کاری ، نیز در شمار وجه امری فعل به این مثالها بنگرید: 

بخوان ، برو ، مرو ، در زبان گفتار نرو.

 در زبان گفتارمیم نهی هستی ندارد تنها نون هم در نفی می آید و هم در نهی مانند :

 نشنید = فعل منفی از شنیدن

نشنو= فعل امر ( شکل نهی ) . نون در حال نفی یعنی در فعل منفی با مادۀ ماضی و میپیشوند تصریفی مضارع ، می پیوندد . بدین گونه : 

نرفت ، نمی رود

نرفتم ، نمی روم ،

نرفتی ، نمی روی .

در وجه امری با فعل اصلی می آید ، چون :

نرو ، نروید

وجه التزامى :

وجه التزامی آن ساخت فعل است که باید و شاید لازم دارد، هم در زمان گذشته به کار می رود و هم در زمان آینده ، یعنی هم فعل مضارع وجه التزامى دارد وهم فعل ماضی.

وجه التزامی یقین واقع شدن فعل را نشان نمی دهد ، بل که آرزوی وقوع یا حدس و گمان دربارۀ وقوع فعل را بیان می دارد ، چنان که

در این جمله ها :

می خواهم مکتب بروم .

باید مکتب بروم.

شاید مکتب بروم.

اگرمکتب بروم ، چیزی یاد می گیرم .

ناهید نزد داکتر برود .

وجه التزامى زمان آینده اینها اند:

- ببینم ، بخوانم، بگویم ، بشنوم ، بروم . . .

وجه التزامی زمان گذشته :

وجه التزامی زمان گذشته، خواست و گمان وقوع فعل را درزمان

گذشته نشان میدهد ، مانند : او این گپ را باید گفته باشد.

رامین این کتاب را خوانده باشد.

کاش دوستم از سفر آمده باشد.

اگر نامۀ مرا گرفته باشد ، جواب می نویسد.

چنان که پیش از این نوشته ایم، ماضی التزامی از صفت مفعولی فعل با صیغه های مضارع باشیدن ساخته می شود.

- دیده باشم ، خوانده باشد ، گفته باشیم ، رفته باشي و ... 

وجه التزامی فعل در جمله های امری و شرطی نیز به کار می رود.

وجه وصفى :

وجه وصفی فعل که فعل وصفی هم نامیده میشود و آن از پیوستن مادهٔ ماضی یا مادۀ شماره دوی فعل با " هـ "

ساخته میشود ، مانند: خورده ، نوشته ، خوانده ، رفته ، آمده ، شنیده

، بر آمده ، برگشته

در این مثالها :

عالمت خفته است و تو خفته          خفته را خفته کی کند بیدار 

دست شکسته امیل گردن ( مثل ) 

خورده همان به که با یاران خوریم      خاک در آن خورده که تنها خوریم

گفته گفته من شدم بسیار گوی              وزشما یک تن نشد اسرار جوی 

به یاد بدارید که :

در زبان گفتار و نوشتار غالبا بر وجه وصفی فعل " شده " را افزوده ، گفته شده ، خوانده شده ، دیده شده ، نوشته شده را می سازند.

در زبان گفتار پسوند " گی " با فعلهای لازم و متعدی و " شده گی " با فعلهای متعدی می افزایند ، مانند:

خورده ، خوردگی و خورده شده گی 

دیده ، دیده گی و دیده شده گی

خوانده ، خوانده گی و خوانده شده گی 

گفته ، گفته گی و گفته شده گی 

رفته ، رفته گی

آمده ، آمده گی

مانده ، مانده گی 

نشسته ، نشسته گی

یاد داشت :

چون وجه شرطی که در دیگر کتابهای دستور زبان آمده است ، شکل ویژه یی ندارد و همان وجه التزامیست، از آن گذشتیم . در مورد وجه امری باید یاد آور شد که بدون صیغه مفرد مخاطب چون:

بگو ، برو ، بخوان ، بنویس ، دیگر صیغه های آن نیز شکل وجه التزامی دارند ، سزاوار باز شمار ی نمی باشند.

اکنون ریختهای فعل گرفتن را در زمانه های گوناگون و با وجوه

مختلف آن از نظر می گذرانیم:

گردان فعل گرفتن با صورتهای گفتاری آن : ا

سم فعل : گرفتن

مادۀ ماضی یا مادهٔ شماره دو : گرفت

مادۀ مضارع یا مادۀ شماره یک گیر ( وجه امری مفرد مخاطب یا

فعل امر = بگیر )

وجه اخباری ، ماضی بعید:

درنوشتار                        درگفتار

گرفته بودم     (در زبان محاوره با ضم دال )

گرفته بودیم                    گرفته بودیم

گرفته بودی                    گرفته بودی

گرفته بودید                    گرفته بودین

گرفته بود                       گرفته بود

گرفته بودند                     گرفته بودن

ماضی قریب :

گرفته ام                          گرفتيم

گرفته ایم                         گرفتیم

گرفته ای                         گرفتی

گرفته اید                         گرفتین

گرفته است                       گرفته

گرفته اند                         گرفته ن

ماضی مطلق :

گرفتم               (در زبان محاوره با ضم تی)

گرفتیم                          گرفتیم

گرفتی                          گرفتی

گرفت                           گرفت

گرفتند                           گرفته ن

ماضی استمراری : 

می گرفتم             (در زبان محاوره با ضم تی )

می گرفتیم                       می گرفتیم

می گرفتی                        می گرفتی

می گرفتید                        می گرفتین

می گرفت                         می گرفت

می گرفتند                        می گرفتن

مضارع :

می گیرم             (درزبان محاوره باضمهٔ پیش از میم )

می گیریم                           می گیریم 

می گیری                           می گرین

می گیرید                            می گیرین

 می گیرند                         می گیره

می گیرند                          می گیرین

وجه احتمالی :

ماضی احتمالی :

گرفته خواهم بود                گرفته خات ( خواهد ) بودم 

گرفته خواهیم بود               گرفته خات ( خواهد ) بودیم

گرفته خواهی بود               گرفته خات ( خواهد ) بودی 

گرفته خواهید بود               گرفته خات ( خواهد ) بودین 

گرفته خواهد بود                گرفته خات ( خواهد ) بود 

گرفته خواهند بود               گرفته خات ( خواهد ) بودن

مضارع احتمالی :

خواهم گرفت                       خات (خواهد ) گرفتم 

خواهیم گرفت                      خات ( خواهد ) گرفتیم 

خواهی گرفت                      خات ( خواهد ) گرفتی 

خواهید گرفت                      خات ( خواهد ) گرفتین 

خواهد گرفت                       خات ( خواهد ) گرفت 

خواهند گرفت                       خات ( خواهد ) گرفتن

وجه التزامى :

ماضی :

گرفته باشم                    با ضمه پیش از میم

گرفته باشیم                        گرفته باشیم

گرفته باشی                        گرفته باشی

گرفته باشید                        گرفته باشین

گرفته باشد                         گرفته باشه

گرفته باشند                       گرفته باشن

مضارع :

بگیرم                           با ضمه پیش از میم

بگیریم                                  بگیریم

بگیری                                   بگیری

بگیرید                                   بگیرین

بگیرد                                     بگیره

بگیرند                                     بگیرن

وجه وصفى :

گرفته

نگرفته یا نا گرفته