خط سغدی

در تاریخ آریانای کهن-مخصوصا سرزمینهای شمالی آن ـ خــــط سعدی نیز جای دارد که مرکز سغدیانه شهر سمرقند بود، وزیان سعدی هم یکی از زبانهای آریایی آسیای میانه است ، که با بعضی السنۀ مروجه این سر زمین نزدیکی ها دارد. زبان و خط سغدی بافتوح اسلامی و رواج خط عربی مترو ک گردید ولی نویسندگان دورۀ اسلامی آنرا میشناختند، چنانچه بوریحان بیرونی در آثار الباقیه و کتا ب التفهیم (1) نامهای شهر و سغدی راضبط کرده، برخی فرهنگ نویسان هم زبان سغدی را یکی از السنۀ متورکه نوشته اند.

میان اوراقی که در آغاز قرن بیستم در ترکستان چین کشف شد استاد متعددی نیز به زبانی ناشناخته وجود داشت که به خطوط مختلف نوشته شده بود. یک سنگ نوشتۀ سه زبانی نیز به ترکی باستان و چيني و يک زبان دیگر در ویرانه های قره بلغسون 

 ( مغولستان شمالی ) بدست آمده بود ، که بعد معلوم شد، زبان سومی همانست

که در بعضی اوراق مکشوف در ترکستان چین نیز بکار رفته است.

در حدود سال ۱۹۳۱م در ویرانه های قلعه بی برکوه مغ ( درپنج كنت ۱۲۰ کیلو متری سمر قند ) مجموعه یی از نوشته ها که روی چرم و کاغذ چینی و چوب بود بدست آمد که درآن نام « دیواشتيج  » شاه سغد وسمر قند نوشته شده و ذکر این شاه در منابع عربی نیز هست که در مقابل هجوم تازیان پایداری میکرد .

این اسناد به زبان و خط سغدیست که سکه هایی هم بدان خط یافته اند و در برخی از متون سغدی قطعات ادبی زیبا بازمانده مانند قطعا تی از داستان رستم و قسمت هایی از کتاب کلیله و دمنه به زبان سغدی. از جملۀ این متون نوشته بیست از کوه مغ 

(شکل ۳۰ ) در نه سطر که ترجمۀ آن چنین است :

1- خداوند پنج 2- دیوا شتيج را 3-  هشت سال است 4- ماه نیسان 5- روز خور روز 6- و گرفت اغو شمريک 7- از فرماندار 8- اوت 9-  پوست و نيز وارياک (2) .

این خط سغدی از يک شيوۀ تحریری خط آرامی مشتق است ، و نیز احتمال میتوان داد، که اصل خط مزبور، خط پهلوی کهن باشد. در خط سغدی نیز مانند پهلوی برای مصوتهای کوتاه ، نشانۀ خاصی وجود ندارد، تنها سه حرف برای واکهای مصوت (فونیم ) بلند هست (۱- و - ی ). (3)

مادر شکل سوم پیدایش خطوط نشان داده ایم که چگونه الفبای آرامی منبع خطوط دیگر بوده است اکنون در ( شکل 31 ) که مقتبس از تاریخ زبان فارسی است، اختلاف اشکال حروف را در خطوط مختلف متفرع از آرامی ملاحظه فرمایید.