رسم الخط خروشتی

درتاریخ ادب وفرهنگ افغانستان قدیم تا جائی که تحقیق بعمل آمده همان طورکه تعداد لهجه ها و زبان ها (بیشترآن شاخه های السنه هندواروپائی وهند آریائی وهند وایرانی هستند) متعدد است رسم الخط های مختلفی هم معمول بود که دراطراف آن مطالعه وتحقیق نسبتأ کمتربه عمل آمده.

شبهه ئی نیست که مطالعه عمومی وعمیق رسم الخط درافغانستان باستان مستلزم تجسس زیاد درتمام ساحه جغرافیائی کشوراست تاحتی المقدورآثاروشواهد روی خاک وزیرخاک کشف شود واین کاریست متعسرومخصوصأ طولانی که به مرورزمان انکشاف خواهد کرد چنانچه درین چند سال اخیرسر وصدای کشف کتیبه ها نسبتأ بیشتربگوش می رسد و امید است با ادامه فعالیت های علمی باستان شناسی درین رشته مهم ادبی و تاریخی موفقیت های بزرگی نصیب گردد.

یکی ازانواع رسم الخط که دردوره های پیش ازاسلام درافغانستان متداول بود؛رسم الخط (خروشتی) است که  ازاواسط قرن سوم ق م تا قرن های چهاروپنج مسیحی مدت ۸-۷ صد سال دوام کرده است.

معمولأ عقیده دانشمندان براین است که ا صل ومبدارسم الخط (خروشتی) رسم الخط دیگری بوده بنام (آرامی) که شرح چگونگی ظهوروتحول آن ازرسم الخط میخی اولیه عصر(سومری ها) در ۳۵۰۰ سال ق م و تحولی که درآن فنیقی ها وکلدانیها وآثوریها پدید آوردند موضوعی است علیحده که اینجا بدان کاری نداریم و ازنظرارتباط همین قدرباید بگوئیم که درحوالی ۷-یا ۸ صد سال ق م رسم الخط آرامی محتملأ از دوجانب ازشرق وغرب ازخاک های ایران وهند وارد افغانستان شد.

ناگفته نماند که مبداءعموم رسم الخط های  که درایران وافغانستان وهند متداول شده همان رسم الخط آرامی بود عقیده دیگری هم است که رسم الخط آرامی از قرن های ۵-۴ ق م با منشیان آن عصرکه بیشتریهودی وارمنی بودند درخاک های افغانستان درسرزمین کشورما رواج پیدا کرده است.

به هرحال قدرمسلم این است که بعد ازینکه رسم الخط آرامی در دیوان و دفترهای دولتی عصرهخامنشی راه یافت ومتدوال شد؛ دفترداران واهل دیوان و قلم درافغانستان آن دوره تغییراتی دررسم الخط مذکور وارد کرده و درنتیجه رسم الخط جدید دراواسط قرن سوم ق م درکشورما بمیان آمد. چون مبدا ومحل ظهوررسم الخط (خروشتی) افغانستان بود و بار اول نمونه های این رسم الخط ازسرزمین افغانستان بدست آمد درمجامع علمی به نام های رسم الخط (آریایی) و (آریانوپالی) (باختروبالی) (باختروهندی) (گندهاری) رسم الخط شمالی غربی، خروشتی لی پی شهرت پیدا کرد و بالاخره درعرف دانشمندان و زبان شناسان به نام (خروشتی) موسوم و معروف شد وبه صفت (گندهاری) درحلقه های علمی خوب تر شهرت دارد.

رسم الخط خروشتی مانند رسم الخط (آرامی) ازراست به طرف چپ نوشته میشود. اصول حروف علت آن نواقصی داشت.استعمال خروشتی درنگارش متون علمی چندان باب نبوده بلکه بیشتر دردیوان و دفتر وبین کسبه و تاجر وطبقات عامه مردم متداول بود؛هکذا درسنگ نبشته های قبورواقاف استعمال میشده.

پیشترگفتیم که اولین نمونه های رسم الخط خروشی ازخاک افغانستان پیدا شده معمولأ مرکزنشو ونمای آنرا درجنوب هندوکش و ببیشتردرجنوب شرقی وبیشتر درشرق درعلاقه (گندهارا) نسبت میدهند؛معذالک شواهد آن چه درشمال و چه درجنوب سلسله کوه مذکورازاستوپه ها و معابد وقفگاههای بودائی ازهده وبگرام وجلال آباد و بلخ و بامیان و وردک پیدا شده است.

رسم الخط خروشتی درقرن سوم ق م ظهورو درقرن ۵ مسیحی ازمیان رفت و بدین منوال ۷ یا علی الاکثر ۸ صد سال دوام کرد پادشاه یونانوباختری است که بیشتربه خود استعمال کرده است (دمتربوس) پادشاه یونانوباختری است که بیشتربه صفت فاتح هند شهرت دارد وچون ازباختربه جنوب هندوکش وارد استعمال این رسم الخط را احساس کرد مشارالیه دریکطرف مسکوکات خود رسم الخط و زبان یونانی ودرطرف دیگررسم الخط خروشتی را استعمال کرده است طبیعی با این رسم الخط زبان محلی معمول درجنوب هندوکش شرقی راهم بکاربرده که دانشمندان بدون دخل درجزئیات آنرا(پراکریت) خوانده اند وتعین هوویت صحیح آن هنوز بعمل نیامده بهرحال مقصد اصلی اینجا بحث دراطراف رسم الخط خروشتی است ومعلوم میشود که پادشاه باختری که خواسته نام و نشان و هویت خویش راخوب تربه مردم معرفی کند علاوه برزبان ورسم الخط یونانی اززبان رسم الخط محلی افغانستان هم کارگرفته و درچپه مسکوکات خود باراول رسم الخط خروشتی را استعمال کرده است؛بعد ازوی سایرشاهان یونانو باختری وسلاله های اسکائی وپهلوی اوکوشانشاهان بزرگ کذیزس ها وکنیشکا وهوویشکا این رویه را تعقیب نموده اند؛آثاررسم الخط خروشتی ازپنجاب حتی (ختن)هم بدست آمده ولی معمولأ چنین می پندارند که کتیبه ختن اصلأ درگندهارا نوشته شده و بدان جا انتقال یا فته است.

آثاررسم الخط خروشتی وکتیبه های آن تا حال ازدهکده (بیماران) هده از(خوات) وردک و ازجلال آباد و بگرام و بامیان وبلخ بدست آمده که شرح کشف وموضوع نوشته ها مطالعات جداگانه میخواهد. روی همرفته رسم االخط خروشتی درسنگ نبشته ها مطالعات جداگانه میخواهد روی همرفته رسم الخط خروشتی درسنگ نبشته ها روی ظروف فلزی ، درمسکوکات روی جدارکوزه ها وظروف گلی، روی پوست وروی نی وغیره دیده شده اصول تحریرحروف آن روی ظروف فلزی عمومأ بشکل تسلسل نقط ها به ملاحظه رسیده است. بالای ظروف فلزی معمولأ نوشته های مذکوربا قلم نیی یا چوبی و با رنگ سیاه بعمل آمده است.

رسم الخط خروشتی درطی هشت قرن حیات ودوام خود درعالم تاریخ وادب وفرهنگ افغانستان رول مهمی بازی کرده و مطالعات مبسوطی را ایجاب میکند و درروشن ساختن مراحل تاریخ ادبی مملکت موضوع بسیار دلچسپی محسوب میشود.

۳/۴/۳۷