زابل او د زابل مشران

زابل یا زاول زموږ د وطن هغه سمسوره او ښکلې برخه ده چی یو وخت له غزنی څخه بیا د هلمند تر غاړو اوسیستانه پوری ټوله سینما په دغه نامه یاده و زاولی قبیله شده است و یوز. چی ددوی په نامه دغه سیمی نومول سوې وه.

 زاوليان تر دريمي ميلادي پيدا را په دخوا په دغه سيمه کښي د برم خاوندان و دو تکه او بريالي مشران درلودل، چي پر ټول خراسان باند تر عباسينده او کشميره د زابل شاه يا فردوسي په قول " خدای په نامه حکمرانی کوله.

 د زابل شاهانو مرکزتونو په غزنی یا روزگان یا سیستان کښی وو چی ددوی عمل او مرتب تاریخ موږ ته نه دی پاته، مگر د تاریخ پوهان ددوی نومونه او احوال له دوو مثبتو منابعو څخه معلوموی چی هغه ددوی سیکی او ځني پر ډبرو نوشتې دي.

 د زابل نوم خوپه تاريخ كښي ډير وسعت درلود مگر اوس پر دغه سيمه باندي چي د غزني او كندهار تر منځ پرته ده، ځكه ايښو سوئ، دي چي دغه سيمه د پخواني لوي زابل په زړه او منځ كابله. ې خطه سيكې پاته دي چي يوناني رسم الخط ئي زاول او په براهمي هندي تي جاوله جبوله بللي دي او دوي د څلرمي ميلادي پيړۍ په پاي کښي د هند تر سرحدونو پوري ور رسودلي وو چي د ډکټر جونکر په قوله دويخ مسکوت. د زاول شاهانو ځيني سيكې داسي دي چي په مرو کي به سکه سوي وي. او په پهلوي ژبه دي.

 دغو شاهانو پر سکو باندی د دو جولې او کړه وړه هم ضرور نقش کېدل چی خورا جگی،پزی غټی سترگی،تیکی غاړی،او تکړه بدنونه او پراخ باړخوگان او تندي لري چي دغه ټول صفات اوس دزابل په تره کو اوسلیمانخیلو او ناصرو کښي په ښه ډول ليدل کيږي او په دوي کښي کيداريان شيران،لويکان سگيان خاندان،رتبهلان و خاص. چی په غزنی، گردیز،غرج،بامیان،سیستان رخج کښی ئې پادشاهۍ درلودې. له مسکوکاتو څخه دلوبو زاولی شاهانو دغه نومونه تراوسه پېژندل سویدی : کیداره د څلرم مېلادی قرن په منځ کښی، شیرد کېداره زوی، کنگ خاس دکېداره زوی ور هران چی تر شېر وروسته پادشاه سوئی واخشوان لوی هفتالی پادشاه چی دپارس ساسانی پادشاه پیروز ئې پھ ۴۸۵ کئ او له پارسه تر هنداو ختن پوری ئې سلطنت و . دهفتالی کورنۍ بل لوی پادشاه توره من نومېدئ، چی هند ای فتح کئ او هلته ئې سیالکوټ په پنجاب کښی خپل پایتخت و گرزاوه، او په هندی نوشتو کښی ای نوم توانایی توره من د زاول «پادشاه لیکلی دی. دی په ۵۰۲ م مرسو او زوی ئې میره کوله پر تخت کښېنوشت چی خپل سلطنت ئي له مرواز بادغيس څخه دهندهوستان تر منځه ورساوه او دوه زره جنگي پيلان اي درلودل چي دكشمیر په تاريخ كښي په سختو ئې نمایشو مشهور دی او په ۵۴۲ م مر سو. 

د دغو زاولي شاهانو بقا يا د اسلام تر فتوحاتو پوري لا هم پاته وو، او كله چي اسلامي فاتحان په اووم قرن كښي راغلل نو دوي ځينييني سول او په باميان او غور او غرستان ككي د غزنويانو تر وخته. پوری لاهم پاته وو. 

له دغو زابل شاهانو څخه غیر له سکو پر ډیرو باندی هم خونی نوشتې په یونانی یا برهمی رسم الخط پاته دی چی یوه نوشته ئې د روزکان پد دره کښی د یونان اڅکزو له کلا سره پر یوه خورا لو پشه کرغی با اند. انگليسي محقق ډكتور بيوار ( بگ سري شاه زاول مهروسكي ويلي ده مگر زه هغه بگي فرزاول مهر زمي) لولم چي گويا دغه نوشته به هم ديوه زاول شاه وي چي خپل ځان دي خدايي چي فرخاوند د زاول مهر زمین بولی. د غزنی په چغتو کښی هم پردو و غرو باندی دو نوشتې په یوونانی خط پیدا سویدی چی یوه خود بودی معروفه دعا ده او پرښه باندی بگ سگ ،شا فرویما شا الغ کله خپل ځان سگزی شاه (یعنی دسیستان پادشاه هم باله او لوی یوماشا هم له دوی څخه و. د کوشانیانو له ابتداء یعنی له لومړۍ مېلادی پیړۍ څخه بیا تر اوومی پیړۍ او دغو زابلی پادشاهانو پوری یوه ژبه په نوشتو او سکوی استعمال سوېده چی داوسنی دری ژبی اناگڼه پيھا. ښتو کښي سته مثلاً دوي خپل القــاب او بگ لیکلی دی او مېر تراوسه دپښتو یوه لهجه کی لمر او دری مهر دی او بگ خو تراوسه په کندهار کښی لوی او عظیم ته وایی، په سنسکربت اوستا کښی ئې هم خدای بگ باله، اوبگــی خــدای دی، چی دغه نوم تراوسه هم پښتانه ږدی او داحمدشاه نوازی داحمدشاه بابا خان لوی وزیر. له دغو زاولی شاهانو څخه راپاته دی دغسی هم په پښتو نومو میرویس او میر زمان کښی د پخوانی مېر او مهر کلمې ژوندی دي.

 دغو زاول شاهانو له نوشتو څخه درې ډبريني ليکني د ټوچي په سيمو کي هم پيدا سوي و چي اوس د پېښور په موزيم کښي پرتې دي يوناني برهمني لکوفي لاو چي نوشت. پوره نه دي لوستلي سوي.

 دغه زاول یازابلستان د عربو په اسلامی فتوحاتو کښی په هجری لومړى قرن كښی موسیقی و فتح کی او ډېر دسمو خلك شيرين سول. مگر تر (۲۵۰ هـ ) پوری لا هم دلته په غزنی، گردیز، بامیان روزگان کښی هغه پخوانی امیران پاته وو، چی په (۲۵۸ هـ) یعقوب لیث د سیستان صفاری لوی پاچا راغی او غزنی، کابل ئی ونیول. او ټول زابل ئې پخپل سلطنت کښي شامل کي . د بلخي سامانيانو په دوره کښي د دوي اقتدار د هلمندتر غاړو پوري د غرب له خوار را رسودي او سيستان هم ددوي په بادشاهي کښي شامل و مگر په نور زابل کښي ترزني پوري هغبله کوشانو هفتلي او را هيجان زده است. غزنی تر گردیزه د لوبکانو په لاس کی وو په منځنی زابل یعنی روزگان او جاغوری کښی دبامیان دشیرانو دغرستان دشارانو اثرونه رارسدل، خو وروسته چی د افغانستان د شمالی می خواهد تگینانو څخه آلپ تگین او بلکاتگین او.

اخرته سبکتگین پر زابل راشوه،سول نو غزنه او بست او سیستان او زمینداور او رخج یعنی د ارغنداو او هلمند ناوو دوی ونیولې او سبکتگین د غزنوی شاهانو سلطانو کورنۍ حکمرانی په ( ۳۶۶هـ) کال جوړه کړه پشه چی و. افغانستان تر واحد سیاسى مركز یعنی غزنی لاندی سره متحد كړ سو، ده د زابلستان دلوړو څنډو شاران او د غور سوریان او د سیستان شرق صفاریان ټول تر خپل غرب مركز سلطنتی لاندی راټول كړل او دخپلی زابلی دخپلی زابلی شاهنشاهی حدود . څنډو پوري ورسول.

 وروسته نو زابل د غزنوي او بيا د غوري سلطنت يو مهم ټوك و، او دغوريانو په شاهي كښي له (۵۵۰) تر ۶۰۰ هـ ) پوري وجيرستان چي اوس ئې اجر ستان بولي دزابلي غوري سلطنتـ ولايتـ و مـهـشمين. خو تر ۶۱۸ هـ کال وروسته دچنگزبانو حملې پر دې ولایت باندی هم دهرات او هلمند له خوا جاری سوئی او لکه دافغانستان نور سمسور ولایتونه، زابل هم ډیری ورانۍ ولیدی چی خرابې ئې تراوسه هم. هر ځای لیدلی کېږی. تر دې ورانۍ وروسته چی بیا په هرات کښی د امیر تیمور د زامنو او کورنی قوي شهنشاهی جوړه سوه نو ټول زابل د هلمند تر غزنی پوری د هرات د تیموری شاهانو تر حکم لاندی ، او، او بیانو بابر پخپلو سفر کرد. لکه چی دده یو ډبر لیک د وجیرستان په غرو کښی سته، اوداسی ښکاری چی دکندهار او روزگان له خوا په دره شالی، وجیرستان او غزني تر تیر سویدي زابل دچنگزیانو له تاړاکونو سره ښه مقاومت وکئ دسیوري او کلات هوتکیانو او توخو دلته خپل محلي ملي حکومتونه او مشران او جرگې درلودې چـي بـابـا هـوتــك او مليار او سلطان ملخي اود دوي اخلاف د پردو سره . جنگېدل او په آخر کښي له همدې کورنۍ څخه لوي ملي مشر حاجي ميرويس خــان راووتي ، چي په زابل او کندهار کښي ئې د صفويانو اقتدار ختم کي اوده زوي شاه محمود تر اصفهان خپله شهنشاهي ورسوله 

د زابل خلك د ميروس او شاه محمود او شاه اشرف او هوتكيانو د حركت پيشروان و او حتي په هغه لكرو كښي چي دشاه محمود سره د اصفهان په فتح كښي ملگري وه، روز پنځه هزاره زرو شامل وو، چی بیا نو زابل او ددې ځای غښتلی خلـک تــر احمدشاهی سلطنت راوروسته دافغانستان تکړه او مروچ مړوندونه دي، او دافغاني ټولني دنوي سمون او لټون كښي بشپھي برخه لري.