د ارزكان دبر ليک

دهلمند او ارغنداب ددوو سيندونو ترمنځ دقندهار دښار شمال لور ته ددوه سوه کیلو مترو په اندازه دافغانستان دچغرافياتي نقشي په مخ د دارزگان، کلمه لوتل كیهي دارزگان علاقه پدي صفت یو وروگی بین النهرین دی دا علافه بوه غرنی علاقه ده چې شمال او جنوب يې دوه لویو سیندونو راچاپیره کی دی ارزگان داوسني قندهار شمال لور ته ددوو سیندونو هلمند او ارغنداب تثر منخ يود مهمه تاریخي علاقه ده، دي علاقی تر اسلام دمخه او په اسلامي دورو کي او په خاتگري توګه دغوريانو او غزنویانو په وخت کې ډير ارزښت درلـوده، او لدې امله چې علمي څيرني پري نه دی شوي نوخاصه اطلاع يې په لاس نشته پرته له دي چې يو شمير شاريخي شواهد اوخرابي ی خرگند يدلي أو اوس چی شاغلی بینوا اطلاع راکړه يوشمير ډېر لیکونه څرګند شوي او هغه اطلاع يې څوکاله دمخه دتاریخ أنجمن مستر بیوار انگریز لرغون پیژندونگی نه ورگره چی نوموږی هغه مهال قندهار ته روان و هلته وروسته له بو لرخپرلو او كیندتو دوه دير لیكونه کشف شول چي دتاريخ له نظره وییه زره پوري ارزبت لري او دانگریز مد قق په نظي دیفتلیانو به دوري پوږي الړه لري مستر بیوار دخیرنو په اثر چي عملا او شخصا ارزگان ته تللی دی داسی وايي چې دقندهار شمال غرب لور ته د ۱۵۰ ميلو په واټن ډبرلیکونه په لوى كاني کي كلك کیندل شویدی نوموږی په دي باره کې ددوه ډبر اليكونو په ليدالو بريالي

شو يدي چې تقریبنيم ميل يو له بله لیرې پراته دي او پرته له دی دنورو ډبر ليکونو دموندلو احتمال هم شته الومری دبر لباد عبارت له دوه گرشو خخه دی چی په بونانی شکست ره الخط لیکلی شوی او گوای شو چي هغي ته پوناني يفتلي، وواپو لکه خنگه چی ټول پوهيږو چې ييوناني ليك دود او حروفو وروسته ديونان باختري دسلطنت دوري خخه بعني له دوه نیمو پیرویو دمخه تر میلاد خخه نژدي دسلطنت دوری خخه يعتي له دوه نیمو پیړیو دمخه تر میلاد خخه نژدي ۷_۸ پیری، نور هم به افغانستان کې داسلام ددین تر خپريدلو زموږ په هيواد کې رواج درلود او مختلفو كورنيو لکه کوشاني، گیداري او پفتلي هغه په خپلو ژبو کی استعمالوله لکه د سرخ کوتل، او سرپوزي، لوی دير ليكونه چي دهند وکش شمال او جنوب به ( ډبر چې کشف شول هدي نظربي ملاثر گوي او په خانگري توگه داشوگا هغه وير ليك چې په تژدي وختو کی قندهار ته نژدی کشف شوی و دیوناني ليك دود ارزشت او دهغی دود دار غنداب په حوزه گی حتی شر دريمي قبل میلاه پیری پورې ثابتوي. نو دادتعجب خبره نه ده چې دقندهار شمال غرب لور ته په۱۵۰ مپلـي فاصله کي ديغتليانو د عصر ډبر لیکونه په پوشاني لبک دود کشف شوی دي. دویم وير لبك تسبت لومري ته دجبپ موتر په لاره لسر خه منحرف دی او دگاروانو په پخوانی لازه واقع دی او لکه غنگه چي مووويل له لومري وبر ليك څخه نیم ميل فاصله لري اودغره لمنې ته نژدې دی هغه کاني چي مطلوبي لیکي بي په مخ کلکی گیندل شوی دي پو وول تور نه ورته قشر لري چی شاید دبار ان دریزش په وجه منخ ته راغلی وی هغه کسانو چي دالیکنی حك کری دی نوتور قشر بی دحك كمولو په مهال پورنه کری، په دي ترتیب دحروفو د نقر عمل ډيره ژورتيا نلري مګر په څرگنده لوستل کيږي او په به توگه بی عکاسی ترسره کیدای شي دموسیو بیوار دمطالعائو مطابق دهغه يخيله عقیده تر اوسه کاملي قطعي صورت ندی نيولی خو په ابتدائي ډول هم ددلچسپۍ وړ دی ځکه څرنګه چې كتل کیری دافغانستان تاريخ له نظره ده بر ارزشت ور دی، که دوه حاونقاطوته به پاملرنه وكړو چي يویی جغرافباني تاريخي ماهیت او پل بي شاريخي ارزنت نري پدې ډول چې نوموړی مدقق په لومړي او دويم ډبر ليك کې د (زابل ، او (مي

هبیرا نو دنومونو یادونه گړي ده اؤ پره له دي د میغ و شاه کلمي يي د (پغو أو شاوو) په صورت فرائت دی تن ورخ چي تقريبا دوه کاله دورزگان دکتیبي له کشف ته تيريږي دسرخ كوتل په لويې ډبر ليك دوه کلمې د ربغو، او رشاوو) چې دکنیشکا پاچا په اړه دي گورو يعني د ا دوه كلمي خدای، او اشاه دی اوكوشاني کنیشکا خپل خان وخداونگار شاه بللی همدا راز دارژگان په ډېر ليکوئو کې يغتلي پاچا لکه دگوشاني دعصر په دوه خپل خان ته درخداوند گار، او شاه لقب ورکری دی مستر بیوار واني چي له هغو خاصو نومونوڅخه چی يادونه يي وشوه يو دخای توم ازایل اوبل د ذات توم مي هبيراکولا پی باد گری که چيرته نوموری مدق ددي دوارو کلمو په لوستنو كي بريالی وي خکه چي په راپور كي يې نومونه پوره قرانت شوي نه وو او ترڅه حده يي له اتكل نه کار اخستی و) تو دارزگان وير لیکونه به وپر ارزبت پیدا گری، خکه تر کرمه خاپه چی پوفیهو زابل دجغرفياني مفهوم په حيث دارغند او حوزه هم په برکي نیوله او می هبيراکول ديقتلبانو مهمترین أو مشهور ترین پاجا ن چي په ي مسيحی پری کي دافغانستان په جنوب غربي برخو کی سلطنت ته ورسید او مقتدر دولت يي جور کر چی بیا خو خله دافغانستان له غروتو نه يي دهند په خاوره حملي وكړي او فتحې يې حاصلي کړې او نوموږي په دیرو مسکوکاتو کې خپل خان د اشاوو زابل بعني دزایل پاز ابلستان پاچا بللی دی په هر حال د ارزگان ډبر لياك چي دلته مو پري په لند ول خبري وكري سره له دې چې تر اوسه په بشېرړه او ډاډمنه توګه تحلیل شوی نه دی خودجغرافيا تاريخ، ادب، ليک دود او ژب پیژندشې به اره دیر ارزشست لري اويقين لرم چې دهفي به رها کې به يوه ورخ ډير مهم تأريخي او ادبي مطالب حل کړو.

دپلخمري او تاشقرغان دلازي په منخ کی د يري بی آب وهوا لرونكي سیمه لرو چي پدي وروستيو کي بي د رایباد، په نوم شهرت پید اکری دی مکر اصلى اوپخوانی نوم یي سعنگان دی چي پدي نوم دلرغوني ادب په ماخذونو کي ډیر شهرت الري دحدود العالم من المشرق الي المغرب ناڅرګند مولف چي دخپل وخت ښه جغرافیه لیکونکی و او په خلورمه هجري پیری کي دافغانستان په شمال دگوز گانان په برخه کی اوسیده نوموری په ۳۷۲ هجری پیری کي خپله ارزتعشه جقرافیه تالیف کره توموږی دسمنگان په هکله داسی لیکی دسمنگان شار دغروتو په منخ کي واقع دی په هغه ځای کي غرونه و ير دي او تول لکه درخام دکاني په خير سپيتې دي او دسيعې خلكو دهغي په منخ كې خوني جوړي گړي . هلته د هیکل تراشنی مجللي وداتۍ د زراعتي خمکو په منخ کي له يو شمپر بت خاتو سره ابادي دي او دپای په برڅه کي بي لکه دمجللو ودانبو په خپر ودانی دی چي دسیمه ایزو خلكو له خوا پري بکلي اتخورونه ترسره شوي دي أوهغه مناطق دہر به شراب او دبره عبوه لري » ایك یا سمنگان دافغانستان په شمال کی یوه مهمه منطقه کی واقع شوی دی چې پدې وروستیو کې ورځ په ورخ دتاریخي اثارو دکشف په وجه يې ارزښت ډير زیات شوی دی لکه چی دگار لنتن گوت چې نوموری د کیندلو او خيرنو متخصص دی ددې امریکاني پوه چې دقبل التاريخ په دوره تخصص لري ایيبك ته نژدې په قره کمر کی دکيندنو په وجه ي ویلی شو چيد ۳۰ او ۰ زره کال م ز په شاوخوا كي دهندوکش بکاریانو دخپل ژوند لومری دكاني دوري دهمدي منطقي په غروئو کې ترسره کړي او دایبك ته نژدي غرونه دکاني ددورې يعنې ترتاریخ مخه خلکو په افقانستان گی دژوند مرکز و ، سمنگان د غوري اوبغلان بادیغولانگو ، خلم او بلخ تر منخ دير مهم موقعیت لري او دسمنگان شرقي لور ته دسرخ کوتل داورتون کشف دلویوکوشانیانو په عصر او دمسيحي په لومړۍ پیړی کې ددي سیمي به تاریخ به رنا اچوي. سمنگان ته نژدی پوه بله منطقه داباطك په نوم لرو چی دیره مشهوره ده أو داهم دکوشانيانو په وخت کي ایاده وه او ددي عصر اثار او مسكوكات هم هلته اليدل شوي دي او بیا همداشان دسمنگان جنوب لور ته په زندان مشهوره دره گې سمځي او ډېره ايادي په نظر راخی چي يوه منطقه پکي دهزارسم په نوم دیر ارزشت لري او په نظر کې دی چي ایتالوي پلاوی پدي کال هلته په علمي خپرنو الانس پوري گری لنده داچي له دې څو کړو داسې څرگنديږي چې سمتگان دتاریخ او جغراقي له نقطي نظره وير ارزښت درلود او لري يېي اوهمدا راز دهجرت له پخوانیو دورو خه راپدي خوا په قبل تاریخ اوتاریخي دوروكي او همداشان دمخه تر اسلام او په الامی دورو کی دژوند اومدني مرکزونو څخه دی اویاید ووایو چي ديغلان أوبلخ داری دپاسه مرقعیت یی موقف ورلور کری دی دحدود العالم دلیكوال د لند او وجپز متن دنول لتد والي سره چې لري يي دهغو کسانوله پاره چې له پخواني متن سره اشناني لري دير دقیق او جامع دی خکه چې په خو لنموتکو کی جغرافیایي او اقليمي اوضاع او ځرنگوالي يې د تاریخي اثارو له شواهدو عمراني بیگنو نباتي پید اوارو سره هلته شرح کوي ترکومه خایه چي تول پوهیہو هغه غه چي سمنگان ته د تاریخي اثارو دشهرت په وجه ور حاصل دي هغه له يوگاني څخه جوره یوه ستره استوبه ده چي دمحل دخلکو په عرف کي د نوپ رستم) په نوم پې شهرت پید اکری دی دي استويې په خپله خواكي يو معبد هم درلود چي دیو وړوکي غره په منخ کې جور گرای شو نوخکه په ظاهره ته څرگنديږي او حال داچي دامعيد پدي وړوكي غره کي دباختر دسمنگاتو دکانو ستره اسئوپه ۸۰ متره احاظه لري او دپخواني افغانستان دپودايي عصر دمعماری عچیبه شمونه ده په وروكي غره کي دلویي كیندال شوي مجلل معبد دهلیزونه دراهیانو اجتماعي اطاقرنه او نور ملحقات يي په مراتبو د كاني له استوبي خخه عجيبه دی او يقينا چي دابادي، په مهال به يي دهیواد له کاوند يو هيوادوتو څخه ډير خلی خاته جلب کړی وي دورانوشوو گوروشو چي پادونه يي دحدود العالم مولف کري ده همدغه دمعبد خوني أو حجري دي او په بل تغبير يې هغي ته بث خانه ويلی ده، پت خاني ته په لغوي معنا کې دبودا کوړ وايي چي به فارسی ژبه کې يي پورتنی بنه خپله کړي ده او دپودا کور په جقيقت کي همغه خوني او حجري دي چې په هري پوي کي پی پوه با خو دبودا مجسمي له خنو با كاڼو تراشل شوی یا جويږي شوي ایښي وي. به هغه مشن کي چي پورته موولیكل دحدود العالم مولف په سمنگان کيد تراشني دي چې په رنگه او برجسبته توګه دخوتو په ديوالونو يي وجوداره او هفه خاطري ي حدود العالم زمو تر غورونو رارسوي، دحدود العالم مولف وايي چي دهندوانو کره وره ول وول صورتونه په کوشکونو کښل شوی و دلته مقصد له هندوانو څخه دسمنگان سیمه ایز پودايان دي او دهغو نقش کړی رنگه مجلسونه او په دیوالوشو یی رنکه تصریرونه پرته له سمنگان خخه په بامبان، فندقستان، کوشکونواو مجلسونو یادونه هم گري ده، که چیرته کوش په عام مفهوم دکور یبا قصر کلمه ونيسو ئو بيا ويلی شو چې استوپې ته نژدې دوړوكې غره په دننه کې خوني کیيندل شوي وي اوز مجلسونه، دلته حتما دزینت ورگولو صحني او هيكل غوریند او دهپراد په ویزو برخو کی مشهور دی دحدود العالم مولف دسمنگاتو دانگورو أو ميوي تعريف هم کوی او دا تعريف يي دیر په خای دی خکه چې دایك دخوندورو موو لرو دخرم باغونه پي دهیواد په شمالي برخو کي د پر مشهور د ترکومه خایه چی شواهد په لاس راغلي خرگنده ده چی ایبک یا پخوانی سمنگان دخپلو حاصلخيزو غروتو، غوند پو او جلگو له لرلو له پخوا زماتوخخه بعنی چي حجر او غارونو اوسیدلوله دوری راوروسته تل دژوند کولو مرکز پاتي شوی، او هقه دکانی استویه او دغوندی دننه معيد يي چي شژدي ورشه دبود ابي دوري بري بقاباوي موجودي دي چې فرانسوي ختبخ پیژندونکی موسیو فوشه په عقيده بي تاریخ ۵ مسيحي پیری گیلای شو.

دايبك دکاڼي استوپه دبهرنيو نړی گرخيدونکو له نظره ډير ارزښت لري خو لکه خنگه چی ایبک دپل خمري، تاشقرغان، او مزار شريف په لویه لار واقع دی تو دیر مسافرين قصدا له هغه خابه عبور او مرور کوی، دتیی دنشه دمعبد حفاظت او مراقبت دتاريخي اثارو او توريزم له نظره ډيره او جدي پاملرنه غواړي او دا حيف دی چې تری گرخیدونگي دسمنگان دتپي دمنخ ايادي ونه گوري نو باید ووايو چي داطاقونو او دهلیزونو پاگول او په خینو برخو کي يي دخراغو نصب کول او لارښوونه يې يو لړ زحمتونه او لګښتونه غواړي .