سهم خراسانیان در علوم نقلی
باوجود انحطاطیکه در اکثر امور اجتماعی و فرهنگی در زمان مقارن ظهور اسلام بمردم این سرزمین روی داده بود و مادر سطور سابق روشن ساخته ایم ، بازهم برخی از آثار فرهنگ قدیم باقی بود، و خراسانیا بازندگی علمی عصر خود آشنا بوده اند مثلا در اوقاتیکه کابلشاهان اخرین مراتب سقوط و انحطاط خود را می پیمودند، بازهم در دربار این شاهان اثری از حرکت علمی و حیات فکری مشاهده می شد و قراریکه البیرونی گوید: یکی از علمای دربار کابلشاه انند پاله بن جیه پاله ،که او گره بوت نامداشت و مودب شاه بود، کتابی را در علوم نجوم بنام شکهت پرت تالیف کرده بود.۳
ابن طیفور در تاریخ بغداد روایت میکند: که عتابی شاعر معروف دورۀ عباسی (مداح برامکه و متوفی ۲۰۸هـ۸۲۳م۹ گفت: که برای نقل گرفتن کتب عجم در خزانۀ کتب مرو بودم، و این خزانه از عصر یزدگردتاکنون قایمست و در کتب عجم معانی
۱ضحی۲/۸
۲حسن ابراهیم حسن در تاریخ الاسلام السیاسسی ۱/۳۸۵
۳کتاب الهند ۱۰۵
موجود است ، لغت از ماومعانی ازیشانست. ۱
عتابی سه بار به بلاد عجم سفر کرد، و کتب خزانه مرو و نشاپور را بخواند، و دارای مولفات فراوان لغویست که در عصر مامون بدر بار عبدالله بن طاهر پوشنگی پناه برده بود ۲
اینکه در حدود ۲۰۰ هـ۸۱۵ م هم کتب خانهای قدیم در مرو و نشاپور موجود و محفوظ بود دلالت دارد برینکه این مردم را بعلم و دانش میلی و نشاطی بود.
باری خراسانیان و مردم افغانستان در تشکیل علوم نقلی اسلامی سهم بارز و مهمی دارند. ایشان یا از موای تربیه شده در خاندانهای تازی و کشور های عربی بودن، و یاهم کسانی بوده اند که در شهر های روستاهای این سرزمین سکونت داشته و از علوم نقلی اسلامی بهره های کافی گرفته بودند.
علم قرا آت :
چون قرآن عظیم اساس تمام زندگانی مسلمانان بود، بنابران به حفظ و تدوین و خواندن ان توجهی کردند و پس از انکه مصحف عثمانی ب ترتیبیکه امروز موجود است ، بامر حضرت عثمان خلیفه سوم از روی نسخ معتمد جمع امد آنرا مطابق لهجۀ عربی قریش نوشتند، ۳ و مصاحف دیگر را به امر حضرت عثمان بسوختند. ۴
چون نسخۀ مرتبۀ مصحف عثمانی بشهر ها و بلاد اسلامی فرستاده شد، در مدت کمی مردم آن بلاد در قرائت آن به قاریانیکه مورد اعتماد ایشان بودند اقتفا کردند، و این قرائت ها شهرت یافت تا در نتیجه هفت گونه(یاده گونه) قرئت بوجود آمد و امامان آن در مدینه :
۱/نافع بن ابی رویم عبدالرحمن(متوفی ۱۶۹هـ۷۸۵م در مدینه)
۲/یزیدبن قعقاع مزخومی ( از تابعین و مفتی مجتهد متوفی در مدینه ۱۳۲هـ)
۱ضحی۱/۱۸۰ بحوالت تاریخ بغداد طیفور۷/۱۵۷
۲/بروکلمان در تاریخ ادب عرب ۲/۳۶
۳تاریخ الاسلام السیاسی ۳۸۸۱
۴ابن اثیر ۳/۴۶
و در مکه:
۳/عبدالله این کثیر مکی ( قاضی مکه و متولد و متوفی دران ۴۵/۱۲۰هـ)
و در بصره:
۴/ابو عمر و زبان بن علاء عمار تمیمی بصری(تولد مکه ۷۰ هـ متوفی در کوفه ۱۵۴ هـ)
۵/یعقوب بن اسحاق حضرمی (تولد ووفاتش در بصره ۱۱۷/۲۰۵هـ)
و در شام :
۶/عبدالله بن عامر شامی و قاضی دمشق (تولد در بلقاء ۸ هـ وفات دردمشق ۱۱۸هـ۹
و در کوفه:
۷/عاصم بن بهدله ابی النجود کوفی (متوفی در کوفه ۱۲۷هـ)
۸/حمزه بن حبیب زیات تمیمی (تولد ۸۰ هـ وفات در حلوان ۱۵۶هـ۹
۹/علی بن حمزه کسائی عجمی (تولد در یکی از قرای کوفه ووفات در ری ۱۸۹هـ)
۱۰/خلف بن هشام بزاز. اسدی (تولد۱۵۰وفات در بغداد ۲۲۹هـ)
ائمه قرا آت مصاحف این ده نفر بودند ، که اعاظم رجال ادب و علم و تقوا محسوب می شدند و علماء و قاریان خراسان نیز ازیشان در قرائت قرآن بهره برده و در نشر قرائت صحیح سهم گرفته اند مانند:
ابن راهویه مروزی
اسحاق بن ابراهیم بن مخلد حنظلی مشهور به ابن راهرویه از مردم مرو و بزرگان حفاظ و محدثان اسلام بود، درسنه ۱۶۱ یا ۱۶۶ هـ بدنیا آمد، و برای تحصیل احادیث در عراق و حجاز و شام و یمن سفرها کرد و امام احمد بن حنبل و امام بخاری و مسلم و ترمذی و نسایی و دیگران از وحدیث گرفتند و در زهد و صدق و حفظ و فقه حدیث شهرت داشت ، و بقول دارمی در بین اهل شرق و غرب بصدق ممتاز بود و دارای تصانیف است که نشاپور سکونت کرد، و در سنه ۲۳۸هـ۸۵۲م همدرینجا بمرد۲، او در قرئت از کسایی پیروی و روایت نماید ۳ و در احادیث مسندی دارد، که بقول
۱تاریخ تمدن اسلام ۳/۶۱ و الاعلام زرکلی
۲الاعلام ۱/۲۸۴
۳الفهرست۴۵
برو کلمان جلد چهارم خطی آن در قاهره موجود است. ۱
ابن سلام هروی:
ابوعبید قاسم بن سلام هروی خراسانی که از بزرگترین علمای حدیث و ادب و فقه و قرائت است وی در هرات درسنه ۱۵۴هـ ۷۷۰ م بدنیا آمد و در انجا درس خواند و ببغداد شد که در طرسوس ۱۸ سال قاضی بود و در سنه ۲۱۴ هـ بمکه رفت و در سال ۲۲۳ هـ۸۳۷ م درانجا بمرد. ۲ اوهم از ناشران قرائت کسائیست ولی درچند حرف با او موافق نیست.
ابن سلام هروی از رجال در بار عبدالله بن طاهر پوشنگی بود که در مقابل تالیف هر کتاب از وده هزار درهم جایزه میگرفت او نخستین کسی است که در علم غریب حدیث کتاب نوشت، و در کتب خانۀ از هر مصر قدیمترین نسخۀ خطی آن که در سنه ۳۱۱هـ۹۲۳م نوشته شده موجود است و دیگر نسخه های خطی هم در کتب خانهای لیدن و گوپریلی استانبول و رامپور و سند دارد .
از آثار دیگرش که ابن ندیم در الفهرست عدد آنرا ۷۱ جلد میداند ، این کتابها مانده:
۲/کتاب الاجناس من کلام العرب که خود ابوعبید از کتاب سابق استخراج کرده و نسخهای خطی آن در لندبرگ و قاهره و رامپور هند موجود است.
۳/غریب الصنف:در دو جلد در چهل سال تالیف شده و هزار باب دارد و نخستین معجم بزرگ عربی مرتب به موضوعاتست که نسخ خطی آن در ایاصوفیا و قاهره و اسکوریال و کتب خانۀ فاتح وداماد زادۀ استانبول موجود است .
۴/کتاب الامثال : که بروایت ابن خلویه (متوفی ۳۷۰ هـ۹۸۰م) در کوپریلی نمبر ۱۲۱۹ و در پاریس ۳۹۶۹ و در موصل ۲۰۶ و در موزه برتانیا ۹۹۵ و رامپور هند موجود است و نسخۀ دیگر آن بروایت شاگردش علی بن عبدالعزیز درمانسچتر ۷۷۳
۱تاریخ ادب العرب ۳/۱۵۷
۲/ابن قتبیه وفاتش را در ۲۲۴ هـ در مکه می نویسد (المعارف۵۴۹ طبع قاهره ۱۹۶۰م)
واسکوریال ۱۷۵۷ بخط مولف و نیز در قاهره موجود است که مختصرا آن در سنه ۱۳۰۲ هـ با کتاب تحفه البهیه در استانبول طبع و نیز برتو آنرا گوتنگن در ۱۸۳۶م نشر کرده و البکری شرحی برکتاب الامثا بنام فصل المقال دارد مخطوط اسکوریال ۵۲۶ و مکتبه فاتح استانبول ۴۰۱۴
۵/فضائل القران و ادابه : مخطوظ برلین ۵۴۱ و توبنگن ۸۵ که در مجله اسلامیکا (۶/۲۳) از طرف ایزن و پرتسل نشر شده .
۷/خلق الانسان و نعوته : مخطوط طبقبو ۲۵۵۵
۸/کتاب الاضداد و الضدفی اللغه: مخطوط عاشر افندی استانبول ۷۸۴
۹کتاب الایمان و معامله و سننه و استکماله ودرجاته : در مکتبۀ ظاهریه دمشق ۳۷/۱۱۶/۴
۱۰/کتاب الخطب و المواعظ: در لیزگ ۱۵۸
۱۲/کتاب فعل و افعل : در قاهره ۳۵/۲۸۱
۱۳/کتاب الاموال: مشتمل براحکام زکات و خراج بر اساس دلایل حدیث و مذاهب فقهی طبع محمد حامد در قاهره ۱۳۵۳ هـ از روی نسخۀ خطی مکتبۀ عمومی دمشق.
۱۴/البلوی در کتاب الف باء۲/۲۷ مضامینیت از کتاب آداب الاسلام ابو عبید نقل کرد.
۱۶/در کتاب لسان العرب ۷/۲۶۳ از کتاب ماخالف فیه العامه ابو عبید مطالبی را می آورد.
۱۷/در طبقات الشافعیه سبکی ۱/۲۷ از کتاب معانی الشعر او اقتباس شده.
۱۹/در المزهر سیوطی ۲/۲۷۶ از کتاب مقاتل الفرسان او مطالبی برداشته شد.
۲۰/دریک مجموعۀ منسوب به ابو عبید مطالبی در بارۀ ماورد فی القرآن من لغات القبائل از کتاب مفقود او غریب القران برداشته اند، و برهامش کتاب التیسیر عبدالعزیز الدیرینی متوفی ۶۹۴ هـ۱۲۹۵ م در قاهره طبع شده ۱۳۱۰ هـ
از روی این آثار ابن سلام هروی دریافته می توانیم، که او تنها قاری قرآن و راوی آن نبوده بلکه در تمام علوم نقلی یعنی لغت عرب و حدیث و تفسیر وفقه استاد بوده و بنابرین عبدالله بن طاهر پوشنگی پادشاه هموطنش همواره اورا دوست داشته و زا برجسته ترین دانشمندان عصر خود می شمرد و زرکلی علاوه بر آثار مذکور این کتبا هم از نسخه های خطی آثار او شمرده است:
۲۱/الطهور در حدیث.
۲۲/ ادب القاضی
۲۳/المذکر و المونث.
۲۴/المقصور و الممدود درقرائت
۲۵/الاحداث
۲۶ النسب.۲