سائر لهجه های آریائی

در اثر پارهٔ مطالعات زبان شناسی که تا حال در افغانستان به عمل آمده بقایای تقریباً بیست لهجه دیگر در دره ها و کوه های این مملکت به مشاهده رسیده که بعضی مثل دسته غلچه یا زبانهای (پامیر) و اورمری و پراچی جزء شاخه شرقی خانواده آریائی می.باشند. برخی مانند السنه نورستانی، پشه ،ئی، کاتی وایگلی، اخشون و خووار (Khowar) و پارسون به لهجه های هندی تعلق میگیرند در جنوب هندو کش شرقی در مناطق شمال غرب هند دسته زبانهای دیگری موجود است که مطالعات زبانشناسی بنام دسته دار یک (Dardic) یا (پیشه چه Pisacha) شهرت دارد و ممیزات هر دو خانواده هندی و آریائی را دارا می باشند. از روی این بیانات مختصر واضح می شود که کوه های افغانستان روزی کانون قبائل آریائی هند و آریائی بوده و مبدأ اولی دو خانواده السنه هندی و آریائی و زبانها و لهجه های مربوطه هر کدام در اینجا نشو و نما یافته و با وجود مرور چهار هزار سال باز شواهد عملی آنقدر باقی است که این نظریات را بصورت حتمی ثابت کند.

اسماً و محل رواج بعضی لهجه های فوق الذکر قرار آتی است:

لهجه های دسته غلچه عبارت است از :

منجانی ، اشکاشمی ، سرکولی ، زیباکی ؛ واخی ، شغنی ، روشانی ، یغنوبی ، وانچی ، یازگلامی و غیره. این لهجه ها در دره های مختلف پامیر معمول است و بعضی از آنها متروک شده اند.

واخی

مردم واخان در نواحی (زیبق) بین رودخانه پامیر و هندوکش به آن صحبت میکنند.

شغنی

در شغنان و روشان در شمال واخان و در علاقه (غاران) مورد استعمال میباشد. گویندگان آنرا بنام (خگنی) یا (خگنان) نیز میگویند.

سرکولی

این زبان اصلاً زبان (شغنی) است که بعد از رسیدن به سرکول پامیر به نام (سرکولی) مثمی شده است. بنا بران یک زبان بوده و شرقی ترین زبان خانواده زبانهای غلچه میباشد.

اشکاشمی

این زبان با دو لهجه آن یعنی (سنگلیچی) و (زیباکی) در اشکاشم و زیباک حرف زده میشود در این منطقه بر علاوه اشکاشمی ، فارسی ، واخی، شغنی و ترکی نیز حرف زده میشود.

منجانی

در علاقه منجان در شمال کوتل (دورا) که مناطق معادن لاجورد میباشد، حرف زده میشود منجانی از زبانهای قدیمتر است و به اوستا نزدیکتر میباشد. منجانی را (منگی) نیز گویند و یک لهجه آن در دربند بنام (یودغا) یاد میشود.

زبانهای داردیک یا پیشه چه

زبانهای نورستانی در مقابل دره های فوق در دامنه های جنوبی هندوکش حرف زده میشود و عبارت اند از کاتی، وایگلی، اخشون، پرسون، کتار و گمبیر، و سنون همچنان چند زبان دیگر با زبانهای نورستانی نزدیک اند که عبارت اند از زبانهای پشه ئی میباشند.

نورستانی های سیاه پوش به زبان باشگلی صحبت میکنند.

اور مری

این زبان در دره لوگر در برکی برک و در وزیرستان نزدیک کانی گرام (مسعود و وزیر) معمول بوده از محل اول الذکر در این سال های اخیر نسبتاً کم شده است. این زبان را (برگشته) نیز خوانند. شخصی بنام غلام محمد خان قواعد زبان برگشته را تالیف نموده است.

پشه ئی

از وایگل نورستان بطرف شرق تا گلبهار بطرف غرب حرف زده می شود و مراکز آن کنر و لغمان است و از خود چهار لهجه دارد.

(۱) - لهجه شمال غربی (گلبهار و شتل)

(۲) - لهجه دره اوزبین (غرب لغمان و الیشنگ علیا )

(۳) - لهجه تگو و نجرو (تگاب و نجراب)

(۴) - لهجه لغمان (الینگار، کنر و دره پیچ).