آتشکده ها
مسئله سوم آتشگاها است . شبه نیست که محل پیدایش وقتل "زردشت اسپیمان" در یکی از حملات (تورانی) ها در شهر بلخی بود . لذا مرکزآئین "مزدسنا" و کانون جهان آتش پرستی هم همین شهر می باشد و آتشکد های مجلل در همین جا آباد شده بود . پس تعین مقام و موقعیت این اتشکده ها ما را به تعین موقعیت بلخ کمک میکند .
در یکی از نسخ (اوستا که از سمرقند پیدا شده تذکر رفته که (سپندات) پسر "ویشاسب" در "بخل بامیک" شهر "نوازک" را بنا نهاد و در آنجا اتشکده (وهران) را برقرار کرد برخی از دانشمندان به این نظر یه هستند که شهر (نوازک) عبارت از شهر (نویده) است که به فاصله ۳۰ میلی شمال بلخ کنار رودخانه (اکسوس) آمو دریا وقوع داشت و شهر سرحدی بود سر راه بلخ وسمرقند "استرایو" هم به آتشکده در بلخ اشاره کرده و انرا اتشکده "هزار اسپ" خوانده و گوید که آتشکده در دو طرفه رودخانه (یکتروس) وجود داشت اتشکده دیگر به نام اتشکده "نوش آذر" یاد شده و یکی از آتشکده های معروف بلخ است در بیست کیلو متری شهر مزار شریف بقایای آتشکده موجود است که خرابه های آن امروز بنام چار طاق مشهور است .
مربوط به این آتشکده "نوش آذر" معلوماتی در دست داریم که "جاکسن" انرا شرح میدهد. "زرتشت" در هفتادو هفت سالگی در اتشکده "نوش آذر" در بلخ کشته شد طبق روایات داستانی کشته شدن "زردشت" در حمله دوم تو را نی ها در بلخ به وقوع می پیوند و گویند که در آنوقت گشاسپ در سیستان بود در بلخ جزپدر پیر و منزوی او "لهراسب" وزن کشتاسب کسی دیگر نبود واقعه قتل " زردشت" دراتشکده "نوش آذر" صورت گرفت بدین ترتیب تورانی ها که مخالفت از نظر عقیده به بلخ داشتند به " اتشکده مذکور ریختند" و" وزر دشت" با هشتاد تن دیگر از "هیر بدان " بقتل رسانیدند بعضی بدین نظر به اند که در این حمله "لهراسب" پدر پیر "کشتاسب" هم در بلخ کشته شد و این نظر به صحیح است ، فردوسی درین باره وارد شده و از زبان زن "کشتاسب" که خود را از بلخ به سیستان رسانیده بود نقل قول میکنند.
بد و گفت چندین چرا مانده ئی
هم از بلخ بامی چرا راندئی ؟
سیاهی زتوران بیامد به بلخ
شده مردم بلخ را روز تلخ
بدو گفت کشتاسب که این غم چراست
بیک تاختن در دو ماتم چراست ؟
همه بلخ پر غارت و کشتن است
زایدر ترا روی برگشتن است
چو من با سپاه اندرایم زجای
همه کشور چین ندا رند بای
شهنشاه لهراسب در شهر بلخ
بکشتند و شد روز ماتار و تلخ
در آنجا به "نوش اذر" اندر شدند
"رد وهبیرید"را همه سرزدند
همه "زند اوستا" به افروختند
همه"کاخ وایوان همی سوختند "
از روی اتشکد ه ها به وضاحت معلوم نه شود که بلخ یعنی آن شهر که از نظر آئین زردشت شهرت فوق العاده داشت در کدام ساحه بلخ بود؟ ازین گذشته آتشگاهای "دیانت میزد یسنا" بیرق نداشت و اگر هم داشت شاید پرند آن پارچه سبز بوده باشد در میان آتشکده های بلخ موقعیت آتشکده " و هران" به ۳۰ میلی شمال بلخ کنار رودخانه آمودریا به موقعیت معبد "اناهیتا" قریب بلکه تا اندازه یک چیز است. "استرایو" آتشکده دیگری را بنام "هزار اسب" در آنجا قرار میدهد . آتشکده بزرگ دیگری که به نام آتشکده "برزین مهر" یا "مهر برزین" یاد شده ، آتشکده ایست که دقیقی شاعر بزرگ و توانای بلخی نظر به بعضی اسنادی که خود او ذکر میکند و "بنداهش" بنای ساختمان آنرا به "کشتاسب" نسبت میدهد. این تذکر اینجا بسیار مهم است زیرا علاوه بر آتشکد: "و هران" آتشکدهای بنام "زر اسپه" و "هزار سپه" و "نوش آذر" و "برزین مهر" و غیره در انجا وجود داشت همچنین "بند اهش" به آتشگاه دیگری اشاره میکند به نام "آتش فروبه" که از خوارزم به کابلستان انتقال دادند . موقعیت این اتشکده چیزی است مشکل زیرا کابلستان مفهومی بسیار وسیعی داد و علاوه بر آن تعین و موقعیت آن خارج از مطلبی است که اینجا بدان کار داریم .
در این بحث آتشکده بنام "زر اسپه" یا "اسپ طلائی" یاد شده است میخواهم راجع به شهر "زر اسپه" چند کلمه ای بنویسم :-
شهر (زر اسپه) در (بخدی) کنار آمو دریا وقوع داشت و تقریباً به فاصله 50 کیلومتری این رودخانه بزرگ افتاده بود. شهر "زراسپه" مانند (بخدی) نزدیک به دریای آمو وقوع داشت . واقعه که در طی آن شهر "زر اسپه" اسم برده شده است و از آن معلوماتی بدست می آید عبارت از جنگی است که میان (انتیو کوءش) شاه یونانی شامی و (ایوتیدم) شامیونانو باختری بوقوع پیوسته است و قراریکه میگویند از بزرگترین جنگ های یونانیان است . که این جنگ را در کتاب خویش "تاریخ پولیب" "پولیب Polibe" درج نموده ، و ما چند سطر مطلوب را اختصاراً از کتاب او نقل میکنیم :
(انتیو کوش) باده هزار سوار برای مقابله با "ایوتیدم" روانه مشرق زمین شد . عزم نهائی شاه یونانی شامی محاصره (بلخ) بود، و مقصد اساسی "ایوتیدم" این بود که بلخ را بگذارد و طرف غرب پیش رود و در کناره ای "اریوس" یعنی رودخانه هری رود منتظر دشمن با شد . ده هزار سوار از یک سو و ده هزار سوار از جانب دیگر کنار رود خانه مذکور با هم مقابل شدند . جنگ بسیار سختی میان شان در گرفت اخر سر عسکر جوان موسوم به "پانه تواس" با دسته سوار از قوای شاهی پیش روی کرد و خود (انتیو کوش) چنان ضربتی محکم بر دهن خود خورده بود که دندانهای وی از هم ریخت ولی تعقیب حریف را از دست نداد و آخر کار غلبه از آن او بود و شاه یونانو باختری عقب نیشنی نمود و در راه عنان اسپ خود را بطرف شهر "زر اسپه" گردانید و بدین شهر رفت و شاه یونانی شا داخل بلخ شد و بعد از چندی به شام برگشت (ایوتیدم) به پادشاهی خود ادامه داد .
شهر "زر اسپه" یکی از نقاط آبادانی کشور است ، امروز این شهر مانند "بخدی" زیر قشر ریگ پنهان است . موقعیت آن نسبت به ( بخدی) بطرف غرب واقع شده و هیچ شبه نیست که یک عده معابد و آتشگاها در آنجا برپا شده بود چنانچه به اتشکده (زر اسپه) در آنجا اشاره نمودیم .
پیشتر از خرابه های شهر (نویده) ۳۰ کیلومتری بلخ یاد نمودیم . آیا این خرابه ها قریب دریای آمو و جود دارد ؟ و این شهر از بلخ قدیم نمایندگی میتواند ؟ اینها و بعضی سوالات دیگری درین موضوع پیش میشود که جواب آنها قبل از علم آوری صحیح و حفریات اساسی لا ینحل می ماند و در نتیجه بیرق های بلندی که به (بخدی) نسبت داده شده است به همان معبد "اناهیتا" منحصر می ماند .