از نظر ادب
ﺍﻣﺎ ﺍﺯ ﻧﺎﺣﻴﮥ ﺍﺩﺑﻰ ﻧﻴﺰ ﺗﺄﺛﲑ ﺛﻘﺎﻓﺖ ﻭ ﻓﻜﺮ ﺍﻓﻐﺎﻧﻰ ﺩﺭ ﻫﻨﺪ ﺍﺳﻼﻣﻰ ﺧﻴﻠﻰ ﳕﺎﻳﺎﻧﺴﺖ.
ﺯﻳﺮﺍ ﺯﺑﺎﻥ ﺩﺭﻯ ﺍﺯ ﻏﺰﻧﻪ ﻭ ﺧﺮﺍﺳﺎﻥ ﺑﻬﻨﺪ ﺭﻓﺖ ﻭ ﺯﺑﺎﻥ ﺩﺭﺑﺎﺭﻯ ﻭ ﺍﺩﺑﻰ ﻭ ﻋﻠﻤﻰ ﺩﻳﺎﺭ ﻫﻨﺪ ﮔﺮﺩﻳﺪ.
ﻣﺸﺎﻫﲑ ﺷﻌﺮﺍﻯ ﺩﺭﺑﺎﺭﳏﻤﻮﺩﻯ ﻭ ﺩﻳﮕﺮ ﺷﺎﻫﺎﻥ ﻏﺰﻧﻮﻯ ﻭ ﻏﻮﺭﻯ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﺮﺧﻰ، ﻋﻨﺼﺮﻯ، ﻋﺴﺠﺪﻯ ﻗﺼﺎﻳﺪ ﻣﻄﻮﻝ ﺩﺭ ﻓﺘﺢ ﺳﻮﻣﻨﺎﺕ ﻭﺕ ﻭﺻﻴﻒ ﻗﻠﻌﻪ ﻫﺎﻯ ﺍﺳﺘﻮﺍﺭ ﻫﻨﺪﻭﺳﺘﺎﻥ ﻭ ﻛﻮﻫﻬﺎ ﻭ ﺩﺷﺘﻬﺎ ﻭ ﺩﺭﻳﺎﻫﺎ ﻭ ﻣﻨﺎﻇﺮ ﺁﳒﺎ ﻭ ﻛﻴﻔﻴﺎﺕ ﻣﺴﺎﻓﺮﺕ ﻭ ﺟﻨﮕﻬﺎ ﻭﻏﲑﻩ ﺑﻨﻈﻢ ﻫﻢ ﺷﺎﻋﺮﺍﻥ ﺑﺰﺭﮒ ﺩﺭﻯ ﺯﺑﺎﻥ ﭘﻴﺪﺍ ﺷﺪﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺍﺑﻮﺍﻟﻔﺮﺝ ﺭﻭﻧﻰ )ﻣﻨﺴﻮﺏ ﺑﻪ ﺭﻭﻧﻪ ﺍﺯﺗﻮﺍﺑﻊ ﻻﻫﻮﺭ( ۱۴۷ ﻛﻪ ﺩﺭﺣﺪﻭﺩ ﺁﻭﺭﺩﻧﺪ ۱۴۶ ﻭ ﻓﺮﺩﻭﺳﻰ ﻣﻌﺮﻭﻑ ﻧﻴﺰ ﺩﺭ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺍﺯ ﻫﻨﺪ ﻭ ﺣﻜﻤﺖ ﻭ ﻣﺎﻟﻠﻬﻨﺪ ﺫﻛﺮﻫﺎ ﻭ ﻳﺎﺩﻫﺎ ﺩﺍﺭﺩ ﻭ ﺩﺭ ﺧﻮﺩ ﻫﻨﺪ ۴۹۲ ﻕ ۱۰۹۸ ﻡ ﺩﺭ ﻻﻫﻮﺭ ﻣﻴﺰﻳﺴﺘﻪ ﻭ ﻗﺼﺎﻳﺪ ﻏﺮﺍ ﺩﺭ ﻣﺪﺡ ﺳﻼﻃﲔ ﻏﺰﻧﻮﻯ ﺩﺍﺭﺩ، ﻛﻪ ﺩﺍﻝ ﺑﺮ ﺍﺳﺘﺎﺩﻯ ﻭ پختگی ﺷﻌﺮ ﺍﻭﺳﺖ ﻭ ﻛﺴﻴﻜﻪ ﺩﺭ ﻻﻫﻮﺭ، ﺻﺪ ﺳﺎﻝ ﺑﻌﺪ ﺍﺯ ﻓﺘﻮﺣﺎﺕ ﳏﻤﻮﺩﻯ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻬﺎﺭﺕ ﻭ ﻃﺮﺍﻭﺕ ﺷﻌﺮ ﻣﻴﺴﺮﺍﻳﺪ، ﺩﻻﻟﺖ ﺑﺮﺷﺪﺕ ﺗﺄﺛﲑ ﺍﺩﺑﻰ ﺩﺭﻯ ﺩﺭﺍﻥ ﻛﺸﻮﺭ ﺩﺍﺭﺩ.
ﻭ ﻫﻤﺪﺭﻳﻦ ﺍﻳﺎﻡ ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺴﻴﺎﺭ ﺯﺑﺮﺩﺳﺖ ﻭ ﺗﻮﺍﻧﺎﻯ ﺩﺭﻯ ﻣﺴﻌﻮﺩ ﺳﻌﺪ ﺳﻠﻤﺎﻥ ﺩﺭ ﻏﺰﻧﻪ ﻭ ﻻﻫﻮﺭ ﻭ ﺟﺎﻟﻨﺪﻫﺮ ﺯﻧﺪﮔﻰ ﻣﻴﻜﺮﺩ ) ۴۳۸ _ ۵۱۵ ﻕ ۱۰۴۶ _ ۱۱۲۱ ﻡ(.
۱۴۸ ﺍﻳﻦ ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺰﺭﮒ ﻧﻴﺰ ﺩﺭ ﺍﺷﻌﺎﺭ ﺧﻮﺩ ﺍﻓﻜﺎﺭ ﻭ ﺳﲍ ﺍﺩﺑﻰ ﻏﺰﻧﻪ ﻭ ﺧﺮﺍﺳﺎﻥ ﺭﺍ ﺑﻬﻨﺪ ﺍﻧﺘﻘﺎﻝ ﺩﺍﺩﻩ ﻭ ﳏﻴﻂ ﻭﻓﻜﺮ ﻫﻨﺪﻯ ﻧﻴﺰ ﺩﺭ ﺍﺷﻌﺎﺭ ﺍﻭ ﺗﺒﺎﺭﺯ ﻛﺮﺩﻩ ﺍﺳﺖ.
مثلاً ﺩﺭ ﻗﺼﻴﺪﮤ ﻣﺪﺡ ﻣﺴﻌﻮﺩ ﺷﺎﻩ ﻏﺰﻧﻮﻯ ) ۴۹۲ _ ۵۰۹ ﻕ ۱۰۹۸ _ ۱۱۱۵ ﻡ( ﺍﺯ ﻣﺬﻫﺐ ﺗﻨﺎﺳﺦ ﻛﻪ ﺟﺰﻭ ﻣﻬﻢ ﻓﻠﺴﻔﮥ ﻫﻨﺪﻳﺴﺖ ﻭ ﻛﺬﺍﻟﻚ ﺍﺯ ﺧﻨﺠﺮ ﻫﺎﻯ ﻫﻨﺪﻯ ﺫﻛﺮ ﻛﺮﺩﻩ ﻭ ﮔﻮﻳﺪ: ﮔﺮﻣﺬﻫﺐ ﺗﻨﺎﺳﺦ ﺍﺛﺒﺎﺕ ﮔﺮﺩﺩﻯ ﺷﺎﻫﺎﻧﻈﺎﻡ ﻳﺎﺑﺪ ﻫﻨﺪﻭﺳﺘﺎﻥ ﻛﻨﻮﻥ ﻣﻦ ﮔﻮﳝﻰ ﺗﻮﺑﻴﺸﻚ،ﻧﻮﺷﲔ ﺭﻭﺍﻧﻴﺎ ﺯﺍﻥ ﺧﻨﺠﺮ ﺯﺩ ﻭ ﺩﮤ ﻫﻨﺪﻭﺳﺘﺎﻧﻴﺎ ۱۴۹ ﺩﺭ ﺍﻳﺎﻡ ﺑﺮﺷﻜﺎﻝ، ﻣﻨﻈﺮ ﺯﻳﺒﺎﻯ ﺑﺮﺳﺎﺕ ﻫﻨﺪ ﻭ ﺳﺮ ﺳﺒﺰﻯ ﻭ ﻃﺮﺍﻭﺕ ﻭ ﺧﻮﺑﻰ ﻫﻮﺍ ﻭ ﺩﻻﻭﻳﺰﻯ ﻛﺸﻮﺭ ﻫﻨﺪ ﻭ ﻻﻫﻮﺭ ﺭﺍﭼﻨﲔ ﻣﻴﺴﺘﺎﻳﺪ: ﺍﻯ ﳒﺎﺕ ﺍﺯﺑﻼﻯ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎﻥ ﺑﺮﺷﻜﺎﻝ ﺍﻳﺒﻬﺎﺭﻫﻨﺪﻭﺳﺘﺎﻥ ﻋـﻤـﺮﻫـﺎﺭﺍﺣـﻼﻭﺗﻰ ﺩﺍﺩﻯ! ﺳﺒﺰﻩ ﻫﺎ ﺭﺍ ﻃﺮﺍﻭﺗﻰ ﺩﺍﺩﻯ! ﺑﺎﺷﺪ ﺁﻧﻜﺲ ﻛﻪ ﻣﻰ ﺧﻮﺭﺩ ﻣﻌﺬﻭﺭ ﮔﺮﭼﻪ ﺧﺮﻡ ﺷﺪﺳﺖ ﻟﻮﻫﺎﻭﻭﺭ ﺑـﺎﺯﺭﺳـﺘـﻴـﻢ ﺍﺯﺣـﺮﺍﺭﺗـﻬﺎ ﺩﺍﺩﻯ ﺍﺯﺗﲑﻣﻪ ﻧﺸﺎﻧﻴـﻬﺎ ﺑـﺎﻍ ﺭﺍﺷـﺎﺥ ﺑﺴﺪﻳﻦ ﻛﺮﺩﻯ! ﺭﺍﻍ ﺭﺍﮔﻞ ﺯﻣﺮﺩﻳﻦ ﻛﺮﺩﻯ ﻛﻪ ﺑﺮﻭﺍﺑﺮﮔﻮﻫﺮﺍﻓﺸﺎﻧﺪ.
ﻣﻨﻈﺮﺷﺎﻩ ﺧﻠﺪ ﺭﺍﻣﺎﻧﺪ ﺑﻌﺪ ﺍﺯ ﻏﺰﻧﻮﻳﺎﻥ ،ﻏﻮﺭﻳﺎﻥ ﺍﻓﻐﺎﻧﻰ ﺑﺮ ﻫﻨﺪ ﺩﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ﻭ ﺳﻠﻄﺎﻥ ﻣﻌﺰﺍﻟﺪﻳﻦ ﳏﻤﺪ ﻏﻮﺭﻯ ﭘﺲ ﺍﺯ ﺳﻔﺮﻫﺎﻯ ﻓﺮﺍﻭﺍﻥ ﺑﻬﻨﺪ، ﺩﺭ ) ۶۰۲ ﻕ ۱۲۰۵ ﻡ( ﺩﺭ ﺩﻫﻤﻴﻚ )ﺟﻬﻠﻢ ﭘﻨﺠﺎﺏ( ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ.
) ۱۵۰ ( ﺍﺯ ﺭﺟﺎﻝ ﺩﺭﺑﺎﺭ ﻭﻯ ﺳﻠﻄﺎﻥ ﻗﻄﺐ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﺍﻳﺒﻚ ) ۶۰۲ _ ۶۰۷ ﻕ ۱۲۰۵ _ ۱۲۱۰ ﻡ( ﺩﺭ ﻻﻫﻮﺭ ﻭ ﻧﺎﺻﺮﺍﻟﺪﻳﻦ ﻗﺒﺎﭼﻪ ) ۶۰۲ _ ۶۲۵ ﻕ ۱۲۰۵ _ ۱۲۲۷ ﻡ( ﺩﺭ ﭘﻨﺠﺎﺏ ﺟﻨﻮﺑﻰ ﻭ ﺳﻨﺪ ﭘﺎﺩﺷﺎﻫﻰ ﻛﺮﺩﻧﺪ.
ﺍﻳﻦ ﻫﺮ ﺩﻭ ﭘﺮﻭﺭﺩﮔﺎﻥ ﺩﺭﺑﺎﺭ ﻏﻮﺭﻯ، ﺭﺟﺎﻝ ﻋﻠﻢ ﭘﺮﻭﺭ ﻭ ﺍﺩﺑﺪﻭﺳﺖ ﻭ ﺭﻋﻴﺖ ﺧﻮﺍﻩ ﺑﻮﺩﻧﺪ.
ﭼﻮﻥ ﻗﻄﺐ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﺍﺯ ﺧﻮﺭﺩﻯ ﺩﺭ ﻣﻬﺪ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻭ ﺍﺩﺏ ﻳﻌﻨﻰ ﺧﺮﺍﺳﺎﻥ ﻭ ﺩﺭ ﺧﺎﻧﺪﺍﻥ ﻋﻠﻤﻰ ﻗﺎﺿﻰ ﺍﻟﻘﻀﺎﺕ ﻓﺨﺮﺍﻟﺪﻳﻦ ﺑﻦ ﻋﺒﺪﺍﻟﻌﺰﻳﺰ ﻛﻮﻓﻰ ﺍﺯ ﺍﺣﻔﺎﺩ ﺍﻣﺎﻡ ﺍﻋﻈﻢ ﺍﺑﻮﺣﻨﻴﻔﻪ ﺗﺮﺑﻴﻪ ﺷﺪﻩ ﺑﻮﺩ ۱۵۱ ﺑﻨﺎ ﺑﺮﻳﻦ ﺑﻌﺪ ﺍﺯ ﺗﺼﺮﻑ ﺩﻫﻠﻰ، ﺁﺛﺎﺭ ﻣﺪﻧﻴﺖ ﻭ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻭ ﺍﺩﺏ ﻭ ﺍﻓﻜﺎﺭ ﺧﺮﺍﺳﺎﻥ ﻭ ﺩﺭﺑﺎﺭﻫﺎﻯ ﻏﻮﺭ ﻭ ﻏﺰﻧﻪ ﺭﺍ ﺩﺭ ﻫﻨﺪ ﺑﺍﮔﻨﺪ.
ﭼﻨﺎنچه ﺑﻘﻮﻝ ﺣﺴﻦ ﻧﻈﺎﻣﻰ ﺩﺭﻳﻦ ﻋﺼﺮ"ﺧﻄﮥ ﻟﻮﻫﻮﺭ ﻛﻪ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺳﺮﻳﺮ ﺳﻼﻃﲔ ﻭ ﻣﻄﻠﻊ ﺧﻮﺭﺷﻴﺪ ﺍﺭﺑﺎﺏ ﻳﻘﲔ ﻭ ﻣﻨﺸﺄ ﺍﺻﺤﺎﺏ ﻓﻀﻞ ﻭ ﺗﻘﻮﻯ ﻭﻣﺄﻣﻦ ﺯﻫﺎﺩ ﻭ ﻋﺒﺎﺩ ﻭ ﻣﺴﻜﻦ ﺍﻗﻄﺎﺏ ﻭ ﺍﻭﺗﺎﺩ ﮔﺸﺘﻪ ﺍﺳﺖ، ﺩﺍﺭﺍﳌﻠﻚ ﺩﻭﻟﺖ ﺷﺪ ﻭ ﺷﻌﺎﺭ ﺷﺮﺍﻳﻊ ﺍﺳﻼﻡ ﺑﻐﺎﻳﺖ ﻇﻬﻮﺭ ﺍﳒﺎ ﻣﻴﺪ ﻭ ﻣﻨﺎﻫﺞ ﻭ ﺷﻌﺎﻳﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻰ ﺑﻜﻤﺎﻝ ﻭﺿﻮﺡ ﭘﻴﻮﺳﺖ.
ﻭ ﺗﻮﻗﲑ ﻭ ﺍﺣﱰﺍﻡ ﻋﻠﻤﺎﻯ ﺩﻳﻦ ﺭﺍ ﻭﺍﺟﺐ ﺩﺍﻧﺴﺖ ﻭﺍﺋﻤﻪ ﻭ ﻋﻠﻤﺎﻯ ﺩﻱ.
ﺑﻪ ﻟﻄﻒ ﺍﻋﺰﺍﺯ ﻭ ﻧﻮﺍﺧﺖ ﻛﺮﺍﻣﺖ ﻭ ﺗﺸﺮﻳﻒ ﺍﺳﭗ ﻭ ﺳﺎﺧﺖ ﺍﺧﺘﺼﺎﺹ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ.
" ۱۵۲ ﻣﺮﺩﻡ ﺭﺍ ﻗﺘﻞ ﻋﺎﻡ ﳕﻮﺩﻧﺪ، ﺑﺴﺎ ﺍﺯ ﺭﺟﺎﻝ ﻣﻌﺮﻭﻑ ﻭ ﺍﻫﻞ ﻋﻠﻢ ﻭ ﺍﺩﺏ ﻭ ﺻﻨﻌﺖ ﻭ ﺭﺟﺎﻝ ﺍﺩﺍﺭﻩ ﻭ ﺣﻜﻤﺮﺍﻧﺎﻥ ﭼﻮﻥ ﻛﻤﻰ ﺑﻌﺪ ﺟﻬﺎﻧﮕﲑﺍﻥ ﭼﻨﮕﻴﺰﻯ ﺑﺮ ﺍﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎﻥ ﲪﻠﻪ ﻛﺮﺩﻧﺪ ﻭ ﺷﻬﺮﻫﺎﻯ ﺑﺰﺭﮒ ﻭ ﻣﻌﻤﻮﺭ ﺁﻧﺮﺍ ﻭﻳﺮﺍﻥ ﻭ ﺧﺮﺍﺳﺎﻥ ﺑﺴﺮ ﺯﻣﲔ ﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﺍﺯ ﺷﺮﺍﻳﻦ ﻧﻴﻤﻪ ﻭﺣﺸﻴﺎﻥ ﭼﻨﮕﻴﺰﻯ ﺩﻭﺭ ﺑﻮﺩ ﭘﻨﺎﻩ ﺑﺮﺩﻧﺪ ﻭ ﺍﻳﻦ ﻣﺮﺩﻡ ﻫﺮﻳﻚ ﺁﺛﺎﺭ ﺛﻘﺎﻓﺖ ﻭ ﺍﺩﺏ ﻭ ﻫﲊ ﺭﺍ ﺑﺎ ﺻﺒﻐﮥ ﻓﻜﺮ ﻭ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺧﺮﺍﺳﺎﻧﻰ ﺑﺎﺧﻮﺩ ﺑﻬﻨﺪ ﺑﺮﺩﻧﺪ ﻭ ﺭﻳﺸﻪ ﻫﺎﻯ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺍﻓﻐﺎﻧﻰ ﻭ ﻫﻨﺪﻯ ﺭﺍ ﻛﻪ ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮﻯ ﻫﺎﻯ ﺍﺩﺏ ﻭ ﺻﻨﻌﺖ ﻭ ﺁﺭﺕ ﻭ ﺍﺩﺍﺭﻩ ﻭ ﺗﻬﺬﻳﺐ ﻭ ﲤﺪﻥ ﺍﺣﺘﻮﺍ ﺩﺍﺷﺖ، ﺩﺭﺍﻥ ﺳﺮﺯﻣﲔ ﺍﺳﺘﻮﺍﺭ ﺗﺮ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ، ﻛﻪ ﻣﺎ ﺩﺭ ﻳﻨﺠﺎ ﺑﻪ ﺍﺷﻬﺮ ﻣﺸﺎﻫﲑ ﺍﻳﻦ ﻧﺎﺷﺮﺍﻥ ﻋﻠﻢ ﻭ ﺍﺩﺏ ﳐﺘﺼﺮ ﺍﺷﺎﺭﻩ ﻣﻴﻜﻨﻴﻢ : ﺍﻣﺎﻡ ﺑﻬﺎﺀ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﳏﻤﺪ ﺍﻭﺷﻰ ﺍﺯ ﻣﺎﻭﺭﺍﺀﺍﻟﻨﻬﺮ ﺑﻬﻨﺪ ﺁﻣﺪ.
ﻭﻯ ﺷﺎﻋﺮ ﻭ ﺍﺩﻳﺐ ﺑﻮﺩ ﻭ ﺩﺭ ﻣﺪﺡ ﻗﻄﺐ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﻗﺼﺎﻳﺪ ﺁﺑﺪﺍﺭ ﮔﻔﺖ ﻭ ﺑﻌﺪ ﺍﺯ ﻣﺪﺗﻰ ﺑﻮﻃﻦ ﺧﻮﺩ ﺭﻓﺖ ﻭ ﻋﻬﺪﮤ ﺷﻴﺦ ﺍﻻﺳﻼﻣﻰ ﺭﺍ ﺩﺭ ﺍﳒﺎ ﻳﺎﻓﺖ ﻭ ﺩﺭ ﺳﻨﮥ ) ۶۰۷ ﻕ ۱۲۱۰ ﻡ( ﺍﺯ ﺟﻬﺎﻥ ﺭﻓﺖ ۱۵۳ ﻫﻤﭽﻨﺎﻥ ﺻﺪ ﺭﺍﺟﻞ ﲨﺎﻝ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﳏﻤﺪ ﺑﻦ ﻧﺼﲑ، ﺷﺎﻋﺮ ﺩﺭﺑﺎﺭ ﻣﻠﻮﻙ ﻏﻮﺭ ﻭ ﻣﺆﻟﻒ ﳎﻠﺲ ﺁﺭﺍﻯ ﺷﻬﺎﺑﻰ ﻭ ﻗﺎﺿﻰ ﲪﻴﺪﺍﻟﺪﻳﻦ ﻋﻠﻰ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﳏﻤﻮﺩﻯ ﺷﺎﻋﺮ ﻭ ﻣﻨﺸﻰ ﺍﺯ ﺭﺟﺎﻝ ﺍﻳﻦ ﺩﺭﺑﺎﺭ ﺍﻧﺪ.
۱۵۴ ﻛﻪ ﺍﺯ ﺧﺮﺍﺳﺎﻥ ﻣﺘﺎﻉ ﻋﻠﻢ ﻭ ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻭ ﺍﻧﺸﺎﺀ ﻭ ﺷﺎﻋﺮﻯ ﺭﺍ ﺑﺎ ﺧﻮﺩ ﺑﻬﻨﺪ ﻧﻘﻞ ﺩﺍﺩﻩ ﺍﻧﺪ.
ﺩﻳﮕﺮ ﺷﺨﺼﻴﻜﻪ ﺍﺯ ﻧﺸﺎﭘﻮﺭ، ﺑﺮﺍﻩ ﻏﺰﻧﻪ ﺑﺪﻫﻠﻰ ﺁﻣﺪ ﻭ ﺑﺪﺭﺑﺎﺭ ﺳﻠﻄﺎﻥ ﻗﻄﺐ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﭘﺮﻭﺭﺩﻩ ﺷﺪ،ﺣﺴﻦ ﻧﻈﺎﻣﻰ ﻧﺸﺎﭘﻮﺭﻯ ﺍﺳﺖ، ﻛﻪ ﺑﻘﻮﻝ ﺑﻌﻀﻰ ﻓﺮﺯﻧﺪ ﻧﺜﺮ ﻧﮕﺎﺭ ﻭ ﺍﺩﻳﺐ ﻣﻌﺮﻭﻑ ﻧﻈﺎﻣﻰ ﻋﺮﻭﺿﻰ ﲰﺮﻗﻨﺪﻯ )ﺣﺪﻭﺩ ۵۱۰ ﻕ ۱۱۱۶ ﻡ( ﺍﺳﺖ ۱۵۵ ﻭﻯ ﺩﺭ ۶۰۲ ﻕ ۱۲۰۵ ﻡ ﺗﺎﺝ ﺍﳌﺂﺛﺮ ﺭﺍ ﺩﺭ ﺗﺎﺭﻳﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺧﻮﺩ ﺑﻪ ﺩﺭﻯ ﻣﺴﺠﻊ ﻭ ﻣﺮﺻﻊ ﺑﻨﺎﻡ ﺳﻠﻄﺎﻥ ﺍﻳﺒﻚ ﻧﻮﺷﺖ ﻭ ﻋﻼﻭﻩ ﺑﺮﻓﻦ ﺗﺎﺭﻳﺦ ﻧﻮﻳﺴﻰ ﻓﺎﺭﺳﻰ، ﻣﻜﺘﺐ ﺍﻧﺸﺎﺀ ﻣﺮﺻﻊ ﻓﺎﺭﺳﻰ ﺭﺍ ﻧﻴﺰ ﺩﺭ ﻫﻨﺪ ﻛﺸﻮﺩ.
ﻭﻯ ﺩﺭ ﻣﺪﺡ ﻗﻄﺐ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﻗﺼﻴﺪﻩ ﻳﻰ ﺩﺍﺭﺩ، ﻛﻪ ﺩﺭﺍﻥ ﻭﺿﻊ ﻓﺮﻫﻨﮕﻰ ﻭ ﺭﻭﺣﺎﻧﻰ ﻫﻨﺪ ﺭﺍ ﺑﺎﻧﺸﺮ ﻣﺒﺎﺩﻯ ﺍﺳﻼﻣﻰ ﺧﻮﺏ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻛﺮﺩﻩ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺩﻭ ﺑﻴﺖ ﺁﻥ ﺍﻳﻨﺴﺖ: ﺍﺯ ﺗﻴﻎ ﺍﻭ ﲜﺎﻯ ﺻﻠﻴﺐ ﻭﻛﻠﻴﺴﺎ ﺁﳒﺎ ﻛﻪ ﺑﻮﺩ ﻧﻌﺮﻩ ﻭﻓﺮﻳﺎﺩ ﻣﺸﺮﻛﺎﻥ ﺩﺭﺩﺍﺭﻛﻔﺮ ﻣﺴﺠﺪ ﻭﳏﺮﺍﺏ ﻭﻣﻨﱪﺍﺳﺖ ﺍﻛﻨﻮﻥ ﺧﺮﻭﺵ ﻭﻧﻌﺮﮤ ﺍﷲ ﺍﻛﱪﺍﺳﺖ )ﺗﺎﺝ ﺍﳌﺂﺛﺮﺧﻄﻰ( ﺩﻳﮕﺮ:ﳏﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮﺭ ﻣﺒﺎﺭﻛﺸﺎﻩ، ﻣﺸﻬﻮﺭ ﺑﻪ ﻓﺨﺮ ﻣﺪﺑﺮ،ﻛﻪ ﺍﺯ ﺧﺎﻧﻮﺍﺩﮤ ﻋﻠﻤﻰ ﻭ ﻣﻌﺘﱪ ﻏﺰﻧﻰ ﺑﻮﺩ ﻭ ﺩﺭ ﻻﻫﻮﺭ ﻭ ﻣﻠﺘﺎﻥ ﺩﺭ ﺣﺪﻭﺩ) ۶۱۰ ﻕ ۱۲۱۳ ﻡ( ﺯﻧﺪﮔﻰ ﻣﻴﻜﺮﺩ، ﻛﺘﺎﺏ ﺑﺴﻴﺎﺭ ﻣﻔﻴﺪ ﻭ ﮔﺮﺍﻧﺒﻬﺎﻯ ﺁﺩﺍﺏ ﺍﳊﺮﺏ ﻭﺍﻟﺸﺠﺎﻋﻪ ﺭﺍ ﺑﻨﺎﻡ ﺳﻠﻄﺎﻥ ﴰﺲ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﺍﻳﻠﺘﺘﻤﺶ ﻧﻮﺷﺖ، ﻛﻪ ﺩﺭﺍﻥ ﺑﺴﺎ ﺍﺯ ﺍﻃﺮﺍﻑ ﺣﻴﺎﺕ ﻫﻨﺪﻯ ﻭ ﺍﻓﻐﺎﻧﻰ ﺭﺍ ﺑﺎ ﻧﻜﺎﺕ ﻭ ﺗﻜﺘﻴﻚ ﻧﻈﺎﻣﻰ ﺁﻥ ﻋﺼﺮ ﺭﻭﺷﻦ ﺳﺎﺧﺖ.
ﻭ ﻫﻢ ﺍﺯ ﺭﺟﺎﻝ ﺑﺴﻴﺎﺭ ﻣﻌﺮﻭﻑ ﻋﻠﻤﻰ ﺍﻳﻦ ﻋﺼﺮ، ﺍﻣﺎﻡ ﺭﺿﻰ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﺣﺴﻦ ﺻﺎﻏﺎﻧﻰ ﺍﺳﺖ، ﻛﻪ ﭘﺪﺭﺵ ﺍﺯ ﭼﻐﺎﻧﻴﺎﻥ ﻣﺎﻭﺭﺍﺀﺍﻟﻨﻬﺮ ﺑﻬﻨﺪ ﺭﻓﺖ ﻭ ﺧﻮﺩ ﺍﻣﺎﻡ ﺩﺭﺳﻨﮥ ) ۵۷۷ ﻕ ۱۱۸۱ ﻡ( ﺩﺭ ﻻﻫﻮﺭ ﺑﺪﻧﻴﺎ ﺁﻣﺪ ﻭ ﺩﺭ ﻏﺰﻧﻪ ﻭ ﺑﻐﺪﺍﺩ، ﲢﺼﻴﻞ ﻋﻠﻮﻡ ﳕﻮﺩ ﻭ ﻫﻢ ﺩﺭ ﺑﻐﺪﺍﺩ ﺑﺴﺎﻝ ) ۶۵۰ ﻕ ۱۲۵۲ ﻡ( ﺍﺯ ﺟﻬﺎﻥ ﺭﻓﺖ ۱۵۶ ﺣﺴﻦ ﺻﺎﻏﺎﻧﻰ ﺩﺭ ﻋﻠﻮﻡ ﺍﺳﻼﻣﻰ ﻭ ﻟﻐﺖ ﻋﺮﺏ ﺍﻣﺎﻡ ﻋﺼﺮ ﮔﺸﺖ ﻭ ﺣﺘﻰ ﺩﺭ ﻣﺼﺮ ﻭ ﺣﺠﺎﺯ ﻭ ﺷﺎﻡ ﻫﻢ ﺷﻬﺮﺕ ﺩﺍﺷﺖ.
ﭼﻮﻥ ﺩﺭ ﻣﺪﺍﺭﺱ ﻏﺰﻧﻪ ﭘﺮﻭﺭﺩﻩ ﺷﺪﻩ ﺑﻮﺩ، ۱۵۷ ﺑﻨﺎﺑﺮﺍﻥ ﺩﺭ ﻫﻨﺪ، ﺑﺰﺭﮔﱰﻳﻦ ﳑﺜﻞ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻭ ﺩﺍﻧﺶ ﺍﻓﻐﺎﻧﻰ ﴰﺮﺩﻩ ﻣﯿﺸﺪ ﻭ ﺣﺘﻰ ﺩﺭ ﻛﺘﺎﺏ ﺍﻟﻌﺒﺎﺏ ﺍﻟﺰﺍﺧﺮ ﻗﺎﻣﻮﺱ ﺑﺰﺭﮒ ﻋﺮﺑﻰ ﻧﺎﲤﺎﻡ ﺧﻮﺩ - ﻛﻪ ﻧﺴﺨﮥ ﺧﻄﻰ ﻧﻪﹸ ﺟﻠﺪﻯ ﺁﻥ ﺩﺭ ﺍﺳﺘﺎﻧﺒﻮﻟﺴﺖ - ﻫﻤﻮﺍﺭﻩ ﺩﺭ ﺷﺮﺡ ﺑﺮﺧﻰ ﺍﺯ ﻛﻠﻤﺎﺕ ﻋﺮﺑﻰ، ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺁﻧﺮ ﺍﺯ "ﻟﺴﺎﻥ ﻏﺰﻧﻮﻳﻪ" ﻧﻴﺰ ﻣﻴﺂﻭﺭﺩ ۱۵۸ ﻭ ﻛﺘﺎﺏ ﻣﺸﺎﺭﻕ ﺍﻻﻧﻮﺍﺭﻭﻯ ﺩﺭ ﻋﻠﻢ ﺣﺪﻳﺚ ﺷﻬﺮﺕ ﺑﲔ ﺍﻻﺳﻼﻣﻰ ﺩﺍﺭﺩ ﻭ ﺷﺎﮔﺮﺩﺍﻥ ﻣﻌﺮﻭﻑ ﺧﺮﺍﺳﺎﻧﻰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﳏﻤﻮﺩ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻫﺮﻭﻯ ﻭ ﺑﺮﻫﺎﻥ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﳏﻤﻮﺩ ﺟﺎﻧﺸﲔ ﺩﻳﮕﺮ ﳏﻤﺪ ﻏﻮﺭﻯ، ﺳﻠﻄﺎﻥ ﻧﺎﺻﺮﺍﻟﺪﻳﻦ ﻗﺒﺎﭼﻪ ) ۶۰۷ _ ۶۲۵ ﻕ ۱۲۱۰ _ ۱۲۲۷ ﻡ( ﻛﻪ ﻣﺮﺩ ﺩﺍﻧﺸﻤﻨﺪ ﺑﻠﺨﻰ ﻭﻏﲑﻩ ﺭﺍ ﭘﺮﻭﺭﺩﻩ ﺍﺳﺖ.
ﭘﺮﻭﺭ ﻛﺎﺭﺩﺍﻧﻰ ﺑﻮﺩ، ﺑﻌﺪ ﺍﺯ ﺣﺎﺩﺛﮥ ﻣﻐﻮﻝ، ﺑﺴﺎ ﺍﻛﺎﺑﺮ ﺧﺮﺍﺳﺎﻥ ﻭ ﻏﻮﺭ ﻭ ﻏﺰﻧﻪ ﲞﺪﻣﺖ ﺍﻭ ﭘﻴﻮﺳﺘﻨﺪ ﻭ ﺍﻭ ﺩﺭ ﺣﻖ ﻫﻤﮕﻨﺎﻥ ﺍﻧﻌﺎﻡ ﻭ ﺍﻛﺮﺍﻡ ﻭ ﺍﻓﺮﻣﻴﻔﺮﻣﻮﺩ ۱۶۰ ﺍﺯ ﲨﻠﮥ ﺍﻳﻦ ﺍﻛﺎﺑﺮ ﻣﺮﺩ ﻓﺎﺿﻞ ﺳﺪﻳﺪ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﳏﻤﺪ ﻋﻮﻓﻰ ﻣﺆﻟﻒ ﻗﺪﳝﱰﻳﻦ ﺗﺬﻛﺮﮤ ﺷﻌﺮﺍﻯ ﻓﺎﺭﺳﻰ ﻟﺒﺎﺏ ﺍﻻﻟﺒﺎﺏ ﻭ ﻛﺘﺎﺏ ﺑﺴﻴﺎﺭ ﻣﻬﻢ ﺟﻮﺍﻣﻊ ﺍﳊﻜﺎﻳﺎﺕ ﻭﻏﲑﻩ ﺍﺳﺖ، ﻛﻪ ﺩﺭﻳﻚ ﺧﺎﻧﺪﺍﻥ ﻋﻠﻤﻰ ﲞﺎﺭﺍ ﺑﺪﻧﻴﺎ ﺁﻣﺪ ﻭ ﺩﺭ ﻣﺪﺕ ۲۰ ﺳﺎﻝ ﺍﺯ ﺩﺍﻧﺸﻤﻨﺪﺍﻥ ﻣﻌﺮﻭﻑ ﻋﺼﺮ ﺩﺭ ﲰﺮﻗﻨﺪ ﻭ ﻧﺸﺎﭘﻮﺭ ﻭ ﻫﺮﺍﺕ ﻭ ﺳﻴﺴﺘﺎﻥ ﻭ ﺩﻳﮕﺮ ﺑﻼﺩ ﺧﺮﺍﺳﺎﻥ ﺍﺳﺘﻔﺎﺩﻩ ﳕﻮﺩ ۱۶۱ ﻭ ﺍﺯ ﺭﺍﻩ ﻏﺰﻧﻪ ﲝﻀﻮﺭ ﻗﺒﺎﭼﻪ ﺭﺳﻴﺪ ﻭ ﲝﻴﺚ ﺍﻣﺎﻡ ﺷﺎﻫﻰ ﻭ ﻭﺍﻋﻆ ﺩﺭﺑﺎﺭ ﻣﻘﺮﺭ ﺷﺪ ﻭ ﺩﺭﺳﻨﮥ ) ۶۱۷ ﻕ ۱۲۲۰ ﻡ( ﻛﻪ ﻗﺎﺿﻰ ﺍﻟﻘﻀﺎﺕ ﺷﻬﺮ ﻛﻨﺒﻬﺎﻳﺖ ﺳﻨﺪ ﺑﻮﺩ، ﻛﺘﺎﺏ ﺍﻟﻔﺮﺝ ﺑﻌﺪ ﺍﻟﺸﺪﻩ ﺗﺎﻟﻴﻒ ﻗﺎﺿﻰ ﳏﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻰ ﺗﻨﻮﺧﻰ )ﻣﺘﻮﻓﻰ ۳۸۴ ﻕ ۹۹۴ ﻡ( ﺭﺍ ﺑﻔﺎﺭﺳﻰ ﺑﻨﺎﻡ ﻗﺒﺎﭼﻪ ﺩﺭ ﺳﻨﮥ ۶۲۰ ﻕ ۱۲۲۳ ﻡ( ﺗﺮﲨﻪ ﻛﺮﺩ ﻭ ﭼﻮﻥ ﺑﺎﻋﲔ ﺍﳌﻠﻚ ﻭﺯﻳﺮ ﻗﺒﺎﭼﻪ ﳏﺸﻮﺭ ﮔﺮﺩﻳﺪ، ﺗﺬﻛﺮﮤ ﻟﺒﺎﺏ ﺍﻻﻟﺒﺎﺏ ﺭﺍ ﻛﻪ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﺍﺣﻮﺍﻝ ﻭ ﺍﺷﻌﺎﺭ ﺷﻌﺮﺍﻯ ﻓﺎﺭﺳﻰ ﺯﺑﺎﻥ ﻫﻨﺪ ﻭ ﺧﺮﺍﺳﺎﻥ ﻭ ﻣﺎﻭﺭﺍﺀﺍﻟﻨﻬﺮﻭﺳﻴﺴﺘﺎﻥ ﻭ ﻏﺰﻧﻪ ﻭ ﻏﻮﺭ ﻭ ﻏﲑﻩ ﺍﺳﺖ، ﺍﺯ ﻗﺪﳝﱰﻳﻦ ﻋﻬﺪ ﺗﺎ ﺯﻣﺎﻥ ﺧﻮﺩ ﺩﺭ ﺳﻨﮥ ۶۱۸ ﻕ ۱۲۲۱ ﻡ ﺑﻨﺎﻡ ﺍﻳﻦ ﻭﺯﻳﺮ ﺩﺍﻧﺸﻤﻨﺪ ﻧﮕﺎﺷﺖ، ﻛﻪ ﻣﻬﻤﱰﻳﻦ ﻣﺄﺧﺬ ﺗﺎﺭﻳﺦ ﺍﺩﺑﻴﺎﺕ ﻓﺎﺭﺳﻰ ﺍﺳﺖ.
ﻋﻮﻓﻰ ﺑﻌﺪ ﺍﺯ ﺳﻘﻮﻁ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻗﺒﺎﭼﻪ، ﺑﺪﺭﺑﺎﺭ ﺳﻠﻄﺎﻥ ﴰﺲ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﺍﻳﻠﺘﺘﻤﺶ ﻭ ﻭﺯﻳﺮﺵ ﻧﻈﺎﻡ ﺍﳌﻠﻚ ﳏﻤﺪ ﺟﻨﻴﺪﻯ ﭘﻴﻮﺳﺖ ﻭ ﻛﺘﺎﺏ ﺿﺨﻴﻢ ﺟﻮﺍﻣﻊ ﺍﳊﻜﺎﻳﺎﺕ ﻭ ﻟﻮﺍﻣﻊ ﺍﻟﺮﻭﺍﻳﺎﺕ ﺭﺍ ﺩﺭ ﭼﻬﺎﺭ ﺟﻠﺪ ﻧﻮﺷﺖ )ﺣﺪﻭﺩ ۶۳۰ ﻕ ۱۲۳۳ ﻡ( ﻛﻪ ﺩﺍﺭﺍﻯ ۲۱۱۳ ﺣﻜﺎﻳﺘﺴﺖ.
۱۶۲ ﻋﻮﻓﻰ ﺑﺰﺭﮔﱰﻳﻦ ﳑﺜﻞ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻭ ﺍﺩﺏ ﺩﺭﻯ ﻭ ﺍﻧﺸﺎﻯ ﺧﺮﺍﺳﺎﻧﻰ ﺩﺭ ﺩﻳﺎﺭ ﻫﻨﺪ ﺑﻮﺩ ﻭ ﺩﺭ ﺁﺛﺎﺭ ﺧﻮﺩ ﺑﺴﺎ ﻣﺂﺛﺮ ﻫﻨﺪﻯ ﺭﺍ ﻫﻢ ﳏﻔﻮﻅ ﺩﺍﺷﺘﻪ ﺍﺳﺖ.
ﺩﺭﺑﺎﺭ ﻗﺒﺎﭼﻪ ﻭ ﻭﺯﻳﺮﺩﺍﻧﺶ ﭘﺮﻭﺭﺵ ﻋﲔ ﺍﳌﻠﻚ، ﻣﻠﺘﻘﺎﻯ ﺩﻭ ﻣﺪﻧﻴﺖ ﺧﺮﺍﺳﺎﻧﻰ ﻭ ﻫﻨﺪﻯ ﺑﻮﺩ، ﻛﻪ ﺍﺯ ﻛﺎﺭﻫﺎﻯ ﺑﺴﻴﺎﺭ ﻣﻬﻢ ﻓﺮﻫﻨﮕﻰ ﺁﻥ ﺣﻔﻆ ﻭ ﺗﺮﲨﮥ ﻛﺘﺎﺏ ﺗﺎﺭﻳﺦ ﺳﻨﺪ ﭼﭻ ﻧﺎﻣﻪ ﻳﺎﻓﺘﺢ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻨﺎﻡ ﻣﻨﻬﺎﺝ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﻭ ﺍﳌﻠﻚ ﺍﺳﺖ، ﺑﺪﻳﻦ ﺗﻔﺼﻴﻞ: ﳏﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻰ ﺑﻦ ﺣﺎﻣﺪ ﺑﻦ ﺍﺑﻮﺑﻜﺮ ﻛﻮﻓﻰ ﻛﻪ ﺑﺮﺯﺑﺎﻧﻬﺎﻯ ﻋﺮﺑﻰ ﻭ ﻓﺎﺭﺳﻰ ﺍﺣﺎﻃﻪ ﺩﺍﺷﺖ ﻭ ﺩﺭ ﻛﻨﻒ ﲪﺎﻳﺖ ﺷﺮﻑ ﺍﳌﻠﻚ ﺭﺿﻰ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﻭ ﭘﺴﺮﺵ ﻋﲔ ﺍﳌﻠﻚ ﺩﺭ ﺍﻭﭼﻬـ ﻣﻴﺰﻳﺴﺖ، ﺩﺭ ﺳﺎﻝ ۶۱۳ ﻕ ۱۲۱۶ ﻡ ﺑﻪ ﺍﺭﻭﺭ ﻭ ﺑﻜﻬﺮ ﺳﻨﺪ ﺭﻓﺖ ﻭ ﺩﺭ ﺍﳒﺎ ﻧﺰﺩ ﻗﺎﺿﻰ ﺍﻣﺎﻡ ﺍﲰﻌﻴﻞ ﺑﻦ ﻋﻠﻰ ﺑﻦ ﳏﻤﺪ ﺛﻘﻔﻰ ﻛﻪ ﺍﺟﺪﺍﺩﺵ ﺍﺯ ﺁﻏﺎﺯ ﻓﺘﺢ ﺳﻨﺪ، ﺩﺭﺍﻥ ﺷﻬﺮ ﻣﻴﺰﻳﺴﺘﻨﺪ ﻭ ﺩﺭ ﻓﺼﺎﺣﺖ ﻭ ﻓﻨﻮﻥ ﻋﻠﻮﻡ ﻓﺎﺭﺳﻰ ﺑﻰ ﻧﻈﲑ ﺑﻮﺩ، ﺗﺎﺭﻳﺦ ﺳﻨﺪ ﺭﺍ ﺑﻠﻐﺖ ﺣﺠﺎﺯﻯ )ﻋﺮﺑﻰ( ﺩﻳﺪ، ﻛﻪ ﺍﺯ ﺍﺳﻼﻓﺶ ﻣﲑﺍﺙ ﻣﺎﻧﺪﻩ ﺑﻮﺩ، ﻭﻯ ﺍﻳﻦ ﻛﺘﺎﺑﺮﺍ ﺑﻨﺎﻡ ﻓﻮﻕ ﺗﺮﲨﻪ ﻛﺮﺩﻩ ﺑﻮﺯﻳﺮ ﻣﻮﺻﻮﻑ ﺗﻘﺪﱘ ﺩﺍﺷﺖ.
۱۶۳ ﺩﺭﻳﻦ ﻛﺘﺎﺏ، ﺍﺣﻮﺍﻝ ﻓﺘﻮﺣﺎﺕ ﻋﺮﺏ ﻭ ﺭﺍﺟﮕﺎﻥ ﺳﻨﺪ ﻭ ﺍﺣﻮﺍﻝ ﻋﻤﺮﺍﻧﻰ ﻭ ﺍﺟﺘﻤﺎﻋﻰ ﻭ ﺍﺩﺑﻰ ﺳﻨﺪ ﺑﺎ ﺑﺮﺧﻰ ﺍﺯ ﺭﻭﺍﻳﺎﺕ ﻭ ﺩﺍﺳﺘﺎﻧﻬﺎﻯ ﻣﻘﺎﻣﻰ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ ﻛﻪ ﺑﻬﱰﻳﻦ ﺷﺎﺭﺡ ﺍﻣﺘﺰﺍﺝ ﻛﻠﺘﻮﺭ ﻣﻘﺎﻣﻰ ﻭ ﺧﺮﺍﺳﺎﻧﻰ ﴰﺮﺩﻩ ﻣﻰ ﺷﻮﺩ.
ﺳﻠﻄﺎﻥ ﴰﺲ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﺍﻳﻠﺘﺘﻤﺶ ) ۶۰۷ _ ۶۳۳ ﻕ ۱۲۱۰ _ ۱۲۳۶ ﻡ( ﻧﻴﺰ ﺍﺯ ﭘﺎﺩﺷﺎﻫﺎﻥ ﺑﺰﺭﮒ ﻋﻠﻢ ﺩﻭﺳﺖ ﺩﺍﻧﺶ ﭘﺮﻭﺭﻯ ﺑﻮﺩ، ﻛﻪ ﺩﺭ ﳏﻴﻂ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻭ ﺍﺩﺏ ﻭ ﺗﺼﻮﻑ ﺧﺮﺍﺳﺎﻥ ﻧﺸﻮ ﻭ ﳕﺎ ﻳﺎﻓﺘﻪ ۱۶۴ ﻭ ﺑﺎ ﺍﺭﺑﺎﺏ ﺗﺼﻮﻑ ﻭ ﺷﻴﻮﺥ ﺧﺎﻧﻘﺎﻩ ﺍﺭﺍﺩﺕ ﲤﺎﻡ ﺩﺍﺷﺖ ﻭ ﺩﺭﺑﺎﺭﺵ ﻫﻢ ﳎﻤﻊ ﺍﻳﻦ ﻃﻮﺍﻳﻒ ﺑﻮﺩ، ﻛﻪ ﻣﻨﻬﺎﺝ ﺳﺮﺍﺝ ﺩﺭ ﺑﺎﺭﮤ ﺍﻭ ﮔﻮﻳﺪ: "ﻫﺮﮔﺰ ﭘﺎﺩﺷﺎﻫﻰ ﺑﻪ ﺣﺴﻦ ﺍﻋﺘﻘﺎﺩ ﻭ ﺍﺩﺏ ﺩﻳﺪﻩ ﻭ ﺗﻌﻈﻴﻢ ﻋﻠﻤﺎﺀ ﻭ ﻣﺸﺎﻳﺦ ﻣﺜﻞ ﺍﻭ ﻧﻴﺎﻣﺪﻩ ۱۶۵ ﻭ ﺑﻘﻮﻝ ﺍﺑﻦ ﺑﻄﻮﻃﻪ ﭘﺎﺩﺷﺎﻩ ﻋﺎﱂ ﻭ ﻓﺎﺿﻞ ﺑﻮﺩ ) ۱۶۶ ( ﻭ ﺑﺪﺭﺑﺎﺭﺵ ﻫﻤﻮﺍﺭﻩ ﻣﺬﺍﻛﺮﺍﺕ ﻋﻠﻤﻰ ﻭ ﺩﻳﻨﻰ ﻣﻴﺸﺪ ﻭ ﺍﻣﺜﺎﻝ ﺷﻴﺦ ﺍﻻﺳﻼﻡ ﺳﻴﺪ ﺧﻮﺩ ﻭﻯ ﻧﻴﺰ ﺁﺭﺍﺀ ﺣﻜﻴﻤﺎﻧﻪ ﺩﺭ ﺍﻣﻮﺭﺳﻠﻄﻨﺖ ﺩﺍﺷﺘﻰ، ﻛﻪ ﻣﺆﺭﺥ ﻫﻨﺪ ﺿﻴﺎﺀ ﺑﺮﻧﻰ ﺁﻧﺮﺍ ﺷﺮﺡ ﺩﺍﺩﻩ ﺍﺳﺖ).
۱۶۷ ( ﻧﻮﺭﺍﻟﺪﻳﻦ ﻣﺒﺎﺭﻙ ﻏﺰﻧﻮﻯ ﺩﺭ ﺣﻀﻮﺭﺵ ﺍﺣﻜﺎﻡ ﺍﺳﻼﻣﻰ ﻭ ﺍﺻﻮﻝ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻰ ﺭﺍ ﺑﺎﺷﺮﺡ ﻭ ﺗﻔﺼﻴﻞ ﺑﻴﺎﻥ ﻛﺮﺩﻯ ﻭ ﻋﺼﺎﻣﻰ ﺷﺎﻋﺮ ﻣﺆﺭﺥ ﺁﻥ ﻋﺼﺮ، ﻣﻨﻈﺮ ﺩﻫﻠﻰ ﺭﺍ ﺑﺎ ﺍﺣﻮﺍﻝ ﻓﺮﻫﻨﮕﻰ ﺁﻥ ﺩﺭﻳﻦ ﺍﺑﻴﺎﺕ ﲞﻮﺑﻰ ﻣﻴﻜﺸﺪ، ﻛﻪ ﻣﺎ ﻣﻘﺪﺍﺭ ﺳﲑ ﻓﺮﻫﻨﮕﻰ ﻭ ﻓﻜﺮﻯ ﺭﺍ ﺑﻪ ﻫﻨﺪ، ﺍﺯ ﺍﻥ ﺧﻮﺏ ﲣﻤﲔ ﻛﺮﺩﻩ ﻣﻴﺘﻮﺍﻧﻴﻢ: ﺳﭙﺎﻫﺶ ﺩﺭﺍﻗﺼﺎﻯ ﺁﻥ ﻣﻠﻚ ﺗﺎﺧﺖ ﺑﺪﻫﻠﻰ ﭼﻨﺎﻥ ﲣﺘﮕﺎﻫﻰ ﺑﺴﺎﺧﺖ ﺭﺳﻴﺪﻧﺪ ﺩﺭﻭﻯ ﺯﻣﻠﻚ ﻋـﺮﺏ ﺑﺴﻰ ﺳﻴﺪﺍﻥ ﺻﺤﻴﺢ ﺍﻟﻨﺴﺐ ﺩﺭﺍﻥ ﺷﻬﺮﻳﻚ ﺭﻭﻧﻘﻰ ﺷﺪ ﭘﺪﻳﺪ ﺑﺴﻰ ﻛﺎﺳﺒﺎﻥ ﺧﺮﺍﺳﺎﻧﺰﻣﲔ ﺑﺴﻰ ﻋﺎﳌﺎﻥ ﲞﺎﺭﺍﻧﮋﺍﺩ ﺯﻫﺮ ﻣﻠﻚ ﻭﻫﺮﺟﻨﺲ ﺻﻨﻌﺘﮕﺮﺍ ﺑﺴﻰ ﻧﺎﻗﺪﺍﻥ ﺟﻮﺍﻫﺮ ﺷﻨﺎﺱ ﺣﻜﻴﻤﺎﻥ ﻳﻮﻧﺎﻥ،ﻃﺒﻴﺒﺎﻥ ﺭﻭﻡ ﺑﻠﻰ ﻟﺬﺗﻰ ﺑﺎﺷﺪ ﺍﻧﺪﺭ ﺟﺪﻳﺪ ﺑﺴﻰ ﻧﻘﺸﺒﻨﺪﺍﻥ ﺍﻗﻠﻴﻢ ﭼﲔ ﺑﺴﻰ ﺯﺍﻫﺪ ﻭﻋﺎﺑﺪ ﺍﺯﻫﺮﺑﻼﺩ ﺯﻫﺮﺷﻬﺮ ﻭﻫﺮﺍﺻﻞ ﺳﻴﻤﲔ ﺑﺮﺍﻥ ﺟﻮﻫﺮﻓﺮﻭﺷﺎﻥ،ﺑﺮﻭﻥ ﺍﺯﻗﻴﺎﺱ ﺑﺴﻰ ﺍﻫﻞ ﺩﺍﻧﺶ،ﺯﻫﺮ ﻣﺮﺯﻭﺑﻮﻡ ﺩﺭﺍﻥ ﺷﻬﺮ ﻓﺮﺧﻨﺪﻩ ﲨﻊ ﺁﻣﺪﻧﺪ ﭼﻮﭘﺮﻭﺍﻧﻪ ﺑﺮﻧﻮﺭ ﴰﻊ ﺁﻣﺪﻧﺪ ۱۶۸ ﺻﺪﺭ ﺟﻬﺎﻥ ﻗﺎﺿﻰ ﺍﻟﻘﻀﺎﺕ ﻣﻨﻬﺎﺝ ﺳﺮﺍﺝ ﺟﻮﺯﺟﺎﻧﻰ ﺍﺯ ﺩﻭﺩ ﻣﺎﻥ ﺍﻣﺎﻡ ﻋﺒﺪﺍﳋﺎﻟﻖ ﺟﻮﺯﺟﺎﻧﻰ ﻛﻪ ﺍﺯ ﺭﺟﺎﻝ ﻣﻌﺮﻭﻑ ﺳﻴﺎﺳﻰ ﻭ ﺍﺩﺑﻰ ﻭ ﻗﻀﺎﻳﻰ ﺩﺭﺑﺎﺭ ﻏﻮﺭ ﻭ ﻏﺰﻧﻪ ﻭ ﺑﺎﻣﻴﺎﻥ ﺑﻮﺩ )ﻣﺘﻮﻟﺪ ۵۸۹ ﻕ ۱۲۱۰ ﻡ( ﺩﺭ ﺍﻭﺍﻳﻞ ﺳﺎﻝ ۶۲۴ ﻕ ۱۲۲۶ ﻡ ﺍﺯ ﺭﺍﻩ ﻏﺰﻧﻪ ﻭ ﺩﺭﻳﺎﻯ ﺳﻨﺪ ﺑﻪ ﺍﻭﭼﻬـ ﺭﻓﺖ ﻭ ﺍﺯ ﺣﻀﻮﺭ ﺳﻠﻄﺎﻥ ﻧﺎﺻﺮﺍﻟﺪﻳﻦ ﻗﺒﺎﭼﻪ، ﺭﻳﺎﺳﺖ ﻣﺪﺭﺳﮥ ﻓﲑﻭﺯﻯ ﻭ ﻗﻀﺎﻯ ﻟﺸﻜﺮ ﺑﺎﻭﺳﺩﻩ ﺷﺪ ۱۶۹ ﻭ ﺑﻌﺪ ﺍﺯﺍﻥ ﺩﺭ ﻋﺼﺮ ﺳﻠﻄﺎﻥ ﺍﻳﻠﺘﺘﻤﺶ ﻭﺍﺧﻼﻑ ﻭﻯ ﺩﺭ ﺩﻫﻠﻰ ﻭ ﺩﻳﮕﺮ ﺑﻼﺩ ﻫﻨﺪ ﺑﻪ ﺍﻣﻮﺭ ﻗﻀﺎ ﻭ ﻋﻠﻢ ﭘﺮﺩﺍﺧﺖ ﻭ ﺗﺎﺭﻳﺦ ﻣﻌﺮﻭﻑ ﻃﺒﻘﺎﺕ ﻧﺎﺻﺮﻯ ﺭﺍ ﺑﻨﺎﻡ ﺳﻠﻄﺎﻥ ﻧﺎﺻﺮﺍﻟﺪﻳﻦ ﳏﻤﻮﺩ ﺩﺭ ﺳﻨﻪ ۶۵۸ ﻕ ۱۲۵۹ ﻡ ﺩﺭ ﺩﻫﻠﻰ ﻧﻮﺷﺖ ﻛﻪ ﺍﺯ ﻣﻬﻤﱰﻳﻦ ﺁﺛﺎﺭ ﺍﺩﺑﻰ ﻭ ﺗﺎﺭﳜﻰ ﺍﻳﻦ ﺩﻭﺭﻩ ﴰﺮﺩﻩ ﻣﻴﺸﻮﺩ.
ﺍﻳﻦ ﻣﺆﺭﺥ ﻭ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮤ ﺩﺍﻧﺸﻤﻨﺪ ﺩﺭﻯ ﻛﻪ ﻛﺘﺎﺑﺶ ﺷﻬﻜﺎﺭ ﻧﺜﺮ ﻧﻮﻳﺴﻰ ﻓﺼﻴﺢ ﻭ ﺳﻠﻴﺲ ﺍﺳﺖ، ﺗﺎﺭﻳﺦ ﻭ ﺍﻭﺿﺎﻉ ﺳﻴﺎﺳﻰ ﻭ ﺍﺟﺘﻤﺎﻋﻰ ﻫﻨﺪ ﻭ ﻫﻨﺪﻳﺎﻥ ﺭﺍ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻭ ﻣﻠﻮﻙ ﻭ ﺍﻣﺮﺍﻳﻰ ﻛﻪ ﺍﺯ ﺧﺮﺍﺳﺎﻥ ﺑﻬﻨﺪ ﺁﻣﺪﻩ ﺑﻮﺩﻧﺪ ﺑﺎ ﻛﺎﺭﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎﻯ ﺟﻨﮕﻰ ﻭ ﺍﺩﺑﻰ ﻭ ﺩﻳﻨﻰ ﻭ ﻓﺮﻫﻨﮕﻰ ﺍﻳﺸﺎﻥ ﺫﻛﺮ ﻛﺮﺩﻩ ﺍﺳﺖ.
ﺍﺯ ﻃﺎﻳﻔﮥ ﺷﻌﺮﺍﻯ ﺩﺭﻯ ﺯﺑﺎﻥ ﺍﺑﻮﺑﻜﺮ ﺑﻦ ﻋﻠﻰ ﺭﻭﺣﺎﻧﻰ ﲰﺮﻗﻨﺪﻯ ﺍﺯ ﻏﺰﻧﻰ ﺑﻬﻨﺪ ﺭﻓﺖ ۱۷۰ ﻭ ﺩﺑﲑ ﳑﻠﻜﺖ ﺗﺎﺝ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﺭﻳﺰﻩ ﺍﺯ ﺧﻮﺩ ﺩﻫﻠﻰ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ.
ﻭﻯ ﺩﺭﻳﻚ ﺑﻴﺖ ﺍﻣﺘﺰﺍﺝ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻫﻨﺪﻯ ﻭ ﺧﺮﺍﺳﺎﻧﻰ ﻭ ﺍﻧﺘﻘﺎﻝ ﺁﻧﺮﺍ ﺧﻮﺏ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻴﺪﻫﺪ: ﻣﻮﻟﺪ ﻭﻣﻨﺸﺎ ﹾ ﻣﺒﲔ ﺩﺭﺧﺎﻙ ﻫﻨﺪﻭﺳﺘﺎﻥ ﻣﺮﺍ ﻧﻈﻢ ﻭﻧﺜﺮﻡ ﺑﲔ، ﻛﻪ ﺍﺯ ﺁﺏ ﺧﺮﺍﺳﺎﻥ ﺁﻣﺪﻩ ﻫﻤﭽﻨﺎﻥ ﻣﻠﻚ ﺍﻟﻮﺯﺭﺍﺀ ﺍﺑﻮﺑﻜﺮ ﺍﲪﺪ ﺟﺎﻣﻰ ﻭ ﻓﺮﺯﻧﺪﺵ ﳎﺪﺍﳌﻠﻚ ﺑﻬﺎﺀ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﻋﻠﻰ ﺍﺯ ﺧﺮﺍﺳﺎﻥ ﺑﺪﻫﻠﻰ ﺁﻣﺪﻧﺪ ﻭ ﺷﻬﺎﺏ ﻣﻬﻤﺮﻩ ﻛﻪ ﺑﻘﻮﻝ ﺍﻣﲑ ﺧﺴﺮﻭ، ﺩﺭ ﺍﻟ ﹼﻬﻴﺎﺕ ﻭ ﺣﻜﻤﺖ ﻭ ﺭﻳﺎﺿﻰ ﻭ ﻋﻠﻮﻡ ﻣﻌﻘﻮﻝ ﻭ ﻣﻨﻘﻮﻝ ﺍﺳﺘﺎﺩ ﺑﻮﺩ، ۱۷۱ ﺑﺎﺭ ﺍﻭﻝ ﲪﺪ ﻭ ﻧﻌﺖ ﻭ ﻣﻀﺎﻣﲔ ﺗﺼﻮﻑ ﺭﺍ ﺩﺭ ﻗﺼﺎﻳﺪ ﻣﺼﻨﻮﻉ ﻓﺎﺭﺳﻰ ﻫﻨﺪ ﺩﺍﺧﻞ ﳕﻮﺩ ۱۷۲ ﻭ ﺷﻴﺦ ﺷﺎﻫﻰ ﻟﻮﻳﻜﺎﻥ ﻏﺰﻧﻰ ﻛﻪ ﺷﺎﻋﺮ ﻭ ﺩﺑﲑ ﺯﺑﺮﺩﺳﺖ ﻭ ﻣﺴﺘﻮﻓﻰ ﳑﺎﻟﻚ ﻫﻨﺪﻭﺳﺘﺎﻥ ﺑﻮﺩ ﻋﻤﺎﺩﺍﻟﺪﻳﻦ ﺷﻔﻮﺭﻗﺎﻧﻰ )ﺷﱪﻏﺎﻧﻰ( ﻗﺎﺿﻰ ﳑﺎﻟﻚ ﻭ ﺍﻣﲑ ﻓﺨﺮﺍﻟﺪﻳﻦ ﻋﻤﻴﺪ ﺳﻨﺎﻣﻰ ﻟﻮﻳﻜﻰ ﺍﺯ ﺍﺧﻼﻑ ﺧﺎﻧﺪﺍﻥ ۱۷۳ ﻭ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﺮﻫﺎﻥ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﳏﻤﻮﺩ ﺑﻠﺨﻰ ﻛﻪ ﺩﺭ ﻫﻨﺪﻭﺳﺘﺎﻥ ﻋﺎﳌﻰ ﺑﺰﺭﮔﱰ ﺍﺯﻭ ﻧﺒﻮﺩ ﻭ ﺳﺮﺍﺝ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﺍﺑﻮﺑﻜﺮ ﺑﻦ ﻳﻮﺳﻒ ﺳﺠﺰﻯ )ﺳﻴﺴﺘﺎﻧﻰ( ﻋﺎﱂ ﺑﺰﺭﮒ ﻓﻘﻪ ﻭ ﺍﺩﺏ ﻭ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺷﺮﻑ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﻭ ﻟﻮﺍﳉﻰ)ﲣﺎﺭﺳﺘﺎﻥ( ﻛﻪ ﺩﺭ ﺩﻫﻠﻰ ﺩﺭ ﺳﮕﺎﻩ ﻓﻘﻪ ﺍﻭ ﻣﺸﻬﻮﺭ ﺑﻮﺩ ۱۷۴ ﺍﺯﻡ ﺷﺎﻫﲑ ﻋﻠﻤﻰ ﻭ ﺍﺩﺑﻰ ﺍﻧﺪ، ﻛﻪ ﺩﺭ ﺍﻧﺘﻘﺎﻝ ﺍﻓﻜﺎﺭ ﻭ ﺳﲍ ﺍﺩﺑﻰ ﺧﺮﺍﺳﺎﻧﻰ ﺑﻬﻨﺪ ﻣﻮﺍﻗﻊ ﳕﺎﻳﺎﻥ ﻭ ﺗﺄﻟﻴﻔﺎﺕ ﻭ ﺍﺷﻌﺎﺭ ﻧﻐﺰ ﻭ ﺑﺪﻳﻊ ﺩﺍﺷﺘﻪ ﺍﻧﺪ.
ﺩﺭ ﺍﻭﺍﺳﻂ ﻗﺮﻥ ﻫﻔﺘﻢ ﻫﺠﺮﻯ، ﺷﺨﺼﻴﺖ ﺩﻭ ﺭﻓﻴﻖ ﺟﺎﻧﻰ ﺍﻣﲑﺧﺴﺮ ﻭ ﺑﻠﺨﻰ ﻭ ﺣﺴﻦ ﺳﺠﺰﻯ ﻧﻴﺰ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺬﻛﺮ ﺍﺳﺖ.
ﺧﺎﻧﻮﺍﺩﮤ ﺍﻣﲑ ﺧﺴﺮﻭ ﺍﺯ ﺑﻠﺦ ﻭﺣﺴﻦ ﺍﺯ ﺳﻴﺴﺘﺎﻥ ﺍﺳﺖ، ﻛﻪ ﻫﺮ ﺩﻭ ﺍﺯ ﻓﻜﺮ ﻭ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺧﺮﺍﺳﺎﻧﻰ ﺩﺭ ﻫﻨﺪ ﳕﺎﻳﻨﺪﮔﻰ ﻛﺮﺩﻩ ﺍﻧﺪ ﻭ ﺩﻭﺍﻭﻳﻦ ﺍﺷﻌﺎﺭ ﻭ ﻛﺘﺐ ﺯﻳﺎﺩ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺍﻧﺪ.
ﺍﻣﲑ ﺧﺴﺮﻭ ﺭﺍ ﻣﻰ ﺗﻮﺍﻧﻴﻢ، ﳕﻮﻧﮥ ﺧﻮﺏ ﺍﺧﺘﻼﻁ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺍﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎﻥ ﻭ ﻫﻨﺪ ﺑﺪﺍﻧﻴﻢ.
ﺍﻳﻦ ﺷﺎﻋﺮ ﻣﻘﺘﺪﺭ، ﻓﻜﺮ ﻫﻨﺪﻯ ﺭﺍ ﺩﺭ ﻗﺎﻟﺐ ﺷﻌﺮ ﻓﺎﺭﺳﻰ ﭘﺮﻭﺭﺍﻧﻴﺪ ﻭ ﮔﺎﻫﻰ ﻫﻢ ﺑﺰﺑﺎﻥ ﻫﻨﺪ ﻭﻯ ﺷﻌﺮ ﮔﻔﺖ ﻭ ﻣﻮﺳﻴﻘﻰ ﻫﻨﺪﻯ ﺭﺍ ﺑﺎ ﻓﻜﺮ ﺧﺮﺍﺳﺎﻧﻰ ﺩﺭ ﺁﻣﻴﺨﺖ ۱۷۵ ﻭ ﺩﺭ ﻫﻤﲔ ﺩﻭﺭﻩ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮﺳﻴﻘﻰ ﺑﺎﺳﺘﺎﻥ ﻫﻨﺪ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﻣﺘﺰﺍﺝ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺧﺮﺍﺳﺎﻧﻰ، ﺭﻧﮓ ﻧﻮﻯ ﮔﺮﻓﺖ ﻭ ﺍﺻﻄﻼﺡ ﻗﻮﺍﻝ ﻭ ﻗﻮﺍﱃ _ ﻛﻪ ﺑﺎﺳﺘﻨﺎﺩ ﺑﻴﻬﻘﻰ ﺍﺯ ﻋﺼﺮ ﻏﺰﻧﻮﻳﺎﻥ ﺩﺭ ﺧﺮﺍﺳﺎﻥ ﻭ ﻏﺰﻧﻪ ﻣﻮﺟﻮﺩ ﺑﻮﺩ_ ۱۷۶ ﺑﻬﻨﺪ ﺁﻣﺪ ﻭ ﺩﺭ ﺷﻌﺐ ﻓﻦ ﻭ ﺳﻴﻊ ﻣﻮﺳﻴﻘﻰ ﻫﻨﺪﻯ، ﲝﻴﺚ ﻣﻮﺳﻴﻘﻰ ﺧﺎﻧﻘﺎﻩ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ ﺟﺎﻯ ﮔﺮﻓﺖ.