واجهای تغییر معنا

واجهای تغییر معنا شکل نوشتاری ندارند و معنای هجا را تغییر می دهند. واجهای تغییر معنا عبارت اند از:

۱- فشار آواز

۲- آهنگ

۳- درنگ و پیوستن

هر کدام این واجها در حالی که دیگر واجهای واژه درحال خویش در تغییر معنای واژه اثر دارند.

۱- فشار آواز :

فشار آواز در زبان دری غالبا بر هجای بازپسین می نشیند. پیش از ادامه این مبحث باید یک بار دیگر با استفاده از اصطلاحات زبانشناختی روشن بسازم که هجا چیست.

هجا عبارت است از یک واکه هسته و یک یا چند همخوان که یکباره از دهن خارج میشوند مانند واژه من که یک هجاییست . چنین ساخته شده است: همخوان میم + واکه آ + همخوان نون "مادر" = واژه دو هجایی و "مادرم" = واژه سه هجایی و"کتابخانه" واژه چهار هجایی است

اکنون بر میگردیم به موضوع فشار آواز . واژه "خوردی" را در نظر بگیرید . خوردی از دو هجا ( خور) و ( دی) ساخته شده است . هر گاه فشار آواز بر هجای نخستین باشد خورد استی معنی می دهد و اگر فشار آواز بر هجای دوم آورده شود کوچکی معنا میدهد و یا در واژهٔ طفلی که نیز از دو هجا ساخته شده است هر گاه فشار صدا بر هجای نخستین بیاید طفل استی معنی میدهد و درصورتی که فشار آواز بر هجای دومین بگذرد کودکی و طفل بودن معنی میدهد یا در این بیت رابعه بلخی تو چون ماهی و من ماهی همی سوزم به تا به بر 

غم عشقت نه بس باشد ؟ جفا بنهادی از بر بر

ماهی با فشار بر هجای نخستین ماه استی معنی می دهد و ماهی با فشار بر هجای دومین جانور آب زی است.

و دراین بیت :

کرم گلیست که کم روید اندرین دیار به هرکسی که بگفتم : کرم  گفت :کرم کرم نخستین بافشار بلای هجای دوم به معنای مهربانی و بخشایش است و کرم دوم، فشار بالای هجای اول دارد ، که کراستم معنا می دهد.

۲- آهنگ:

در جمله ها شناخته میشود بدین شرح که آهنگ جمله های خبری از تعجبی و تعجیبی از پرسشی دیگر گوناند و با تغییر آهنگ میتوان یکم جمله را به دیگری عوض کرد.

تو راست میگویی . جمله خبری 

تو راست میگویی ؟ جملۀ پرسشی 

تو راست می گویی! جمله تعجبی

۳- درنگ و پیوستن:

درنگ و پیوستن هم بر معنای واژهها و جملهها اثر تغییر دهنده دارد.

به این نمونه ها بنگرید: بازار بدون درنگ بین دوهجا و بازار، همراه درنگ کوتاه میان دو هجا یعنی باز آر.

نخستین بازار و دومین باز بیار معنی می دهد.

یا در این رباعی :

ای دل بر ما مباش بی دلبرما

یک دلبر ما به ازدو صد دل برما

نی دل برمانه دلبر اندر بر ما 

یا دل برما فرست یا دلبرما

تنها جدا کردن دل و برما و یکجا کردن آن هاست که معنای واژه هارا را تغییر میدهد درحالی که آواها چنان که هستند می مانند، و دگرگونی جایگاه فشار آواز را گاه جدایی و یکجایی هجا ها نیز از نظر نباید دور داشت. اگر بگوییم کارزار است.

یعنی که جنگ است.

و اگر بین کار و زار مکث کنیم و بگوییم کار زار است ، گفته ایم که کار خراب است.