رودخانه های آریانا

رودخانه ها همیشه بصورت عمومی در ظهور مدنیت ها رول مهمی بازی کرده و تهذیب بشر عموماً در حوزه و دلتای رودخانه های بزرگ عرض وجود کرده است. صرف نظر از دنیای بیرون این مسئله در مملکت خود ما به وضاحت دیده میشود و رول رودخانه های افغانستان در دوره های قبل التاریخ در فصل اول و در عصر ویدی در فصل دوم شرح یافت و در عصر اوستائی هم این موضوع کمال حقیقت دارد ورود خانه های کشور ما مخصوصاً امودریا وهیرمند درین زمینه امتیاز بیشتری دارند. ملتفت باید بود که در فصل اوستائی تا اینجائی که رسیده ایم اگر واضح و مستقیم موضوع رودخانه ها در میان نیامده بصورت غیر مستقیم چه در باب تعین "آریانا ویجه" و چه در ضمن تشریح ١٦ قطعه زمین خوب اوستائی از بعضهای آنها سخن گفته شده است مانند رود خانۀ "وانگوهی دیتیا" یا محض "دیتیا" و "داراگا" وغیره که معمولاً اولی را عبارت از آمو دریا و دومی را عبارت از سر دریا میدانید. بعض مدققین مثل "گایگر" دو رود خانۀ دیگر اوستا را عبارت از سردریا و امودریا میدانند که عبارت از "رانگه Rangha" و "اردویسورا Ardvisura" است و چون نام "اناهیتا" ربة النوع آب وحاصل خیزی که قدیم ترین ربة النوع اوستائی است و همه پادشاهان اوستائی بنام او قربانی ها تقدیم کرده اند همیشه به کلمۀ "اردویسورا" پیوست و متصل است مدققین او را ربة النوع "دریای آمو" تشخیص کرده اند بهر حال هر نام اوستائی را که بر سر رود آمو بگذاریم فرق نمیکند بلکه اهمیتش بیشتر میگردد و معلوم میشود که این رودخانه در سر نوشت تهذیب اوستائی رول خیلی مهمی بازی کرده. همین قسم سر دریا در منتهاالیه شمال شرقی خاک اوستائی در اوستا معروف است و نام هائی دارد که بالا بدان اشاره شد. 

علاوه بر رود خانه های فوق الذکر که بصورت متفرق در هر جاذکر شده و علاوه بر نام های رودخانه هائی که با اسم بعضیهای آنها برخی از اراضی ۱٦گانۀ اوستا معروف شده است درزمیادیشت از فقره ٦٦ تا ۶۹ عده ئی از رودخانه های جنوب غربی آریانا که از کهستانات مرکزی و از دامنه های غربی و جنوبی کوه با با سر چشمه میگیرند و عموماً خط سیر آنها بطرف هامون سیستان است ذکری بمیان آمده.

از موضوع تذکار فقرات مذکور واضح معلوم میشود که اوستا از سر چشمۀ رود خانه های مذکور گرفته (مثلااً کوهای "ایو شیدا او" یکی از شاخه های کوه بابا) تاریزشگاه آنها بحیرۀ کاسایا Kasaya (هامون سیستان) بر تمام خط سیر آنها اطلاع داشته این رودخانه ها قرار ذیل اند:

هیتومنت: این رودخانه عبارت از هیرمند است و نام آن تمام حوزۀ هیرمند حتى کل سیستان را هم در بر میگرفت چنانچه در فهرست اراضی ۱۶ گانه بدان اشاره شد. در زمیا دیشت فقرۀ ٦٧ بصفت صاحب جلال و افتخار یاد شد. و تذکار رفته که امواج کف آلودان تمام مصیبت ها را با خود می برد.

خواسپه Kvaspa: این رود خانه از جملۀ معاونین رود هیرمند است و (اسپ خوب) معنی دارد شاید در حوزه آن اسپ های خوبی تربیه میشد زیرا فراموش نباید کرد که مورخین کلاسیک یونان از قوم "آریا سپه" شاخه ئی از آریاهای سوارکار در حوالی هامون سیستان اسم میبرند و صاحب شهری هم به همین اسم بودند. بطلیموس جغرافیه نگار یونانی مصری این رود خانه را به نام "خوسپه Khuspa" یاد کرده و "سراورل ستن" و دار مستتر آنرا عبارت از رودخانه "خسپاس" میدانند.

هو استر Hvastra: این رودخانه با رودخانۀ خواسپه پهلو به پهلو در فقرۀ ٦٧ ز میادیشت ذکر شده و قرار تحقیقات "سر اورل ستن" عبارت از رودخانۀ خاش یا خاش رود میباشد. آب این رودخانه در بعض مواقع سال خیلی کم حتى خشک میشود.

فراداتا Fradatha: "فرادا تا" عبارت از "فرارود" است. این اسم مرکب از دو حصه است "فرا" "دانا" که اولی را فرو جلال وشکوه و دومی را عدل وداد ترجمه کرده اند و بصورت غیر مستقیم اشاره به آبادی و حاصل خیزیهائی میکند که رود خانه به اراضی دو طرف خود داده است. "فرا" قسمت اول نام اوستائی رودخانه کلمه ایست که در ادوار باستانی در نام شهر بزرگی دیده میشود که در کنار این رودخانه مغمور بود چنانچه "ایسیدور" از شهری بنام "فرا" اسم میبرد که تا حال نام آن از بین نرفته و موجود است.

هورنا گوهیتی: این رودخانه بار اول از طرف "موسیو گلدنر" تشخیص شده یکسال بعد سراورل ستن موقعیت آنرا معین کرده است این رود خانه عبارت از "فرناکوتیس" متذکره "پلینی" است. حصۀ اول این نام "هورین" به تدریج "هر" شده و عبارت از رودخانۀ "هاروت" است که از گوشۀ شمالی به هامون سیستان میریزد.

علاوه بر کوها و رودخانه های کشور ما در اوستا از بعضی دریاچه ها هم ذکری بمیان آمده که راجع به موقعیت و تشخیص آنها نظریات مدققین تا یک اندازه مختلف است. تنها راجع به (کاسیا) هامون سیستان شبهه ئی در میان نیست زیرا اوستا این علاقه را خوب میشناخته و در زمانه های اخیر تا موقع نشر دین مقدس اسلام حتى ٤ - ٥ قرن بعد تر هم آئین "زردشتی" درین حدود باقی بود و دو دریاچۀ دیگر را که بنامهای "چیچسته" یا "کیکسته" Chaichasta هو سر اوا Husrava یاد شده اند بعلت جنگ های پادشاهان خاندان اسپه با توریاها (تورانی ها) که کنار آنها واقع شده است "گایگر" عبارت از ایسیک کل Issuk-Kul وسون کل soon-Kul میداند و نظریات دیگری هم درین باره است.