معاهدات ایران و انگلیس مربوط به افغانستان

علاوه بر معاهده تهران ۱۸۰۱م معاهداتِ ذیل بین ایران و انگلیس ،شده که دران ذکری از افغانستان است:

(۱) معاهده تهران ۱۲ مارچ ۱۸۰۹

این معاهده در تهران بین سر هارفورد جونس ایلچی ملکه ویکتوریا و میرزا محمد شفیع معتمد الدوله وزیر اعظم و حاجی محمد حسین خان امین الدوله نمایندگان فتح علی شاه قاجار به تاریخ ۱۲ مارچ ۱۸۰۹م/ ۲۵ محرم ۱۲۲۴در (۸) ماده امضا شده که آنرا معاهده مودت و دفاعی توان گفت.

در ماده ۴ گوید که هر دو حکومت نخواهند گذاشت که یکی از دول اروپا در ایران و آب های آن راه یابند و یا حمله ،نمایند و اگر بین حکومت انگلیس و افغان جنگی روی دهد پادشاه ایران به موجب این معاهده لشکر خود را بمدد انگلیس خواهد فرستاد.

در مادۀ ۷ گوید: اگر بین شاهان ایران و افغان پیکاری روی دهد دولت انگلیس بیطرف خواهد بود و تا وقتیکه حکومتین مذکورین با و رجوع نکنند در ان میانه مداخله ای نخواهند کرد.

(۲) معاهدۀ تجارتی و دفاعی تهران

که بین سر گور اوسلی ایلچی پادشاه انگلستان و حکومت ایران در تهران امضا شده

مادۀ ۵: اگر دولت انگلیس را بافغان جنگی روی دهد پادشاه ایران لشکر خود را بمدد انگلیس خواهد فرستاد، بشرطیکه مصارف لشکر کشی را حکومت انگلیس بپردازد.

مادۀ ۶: عیناً مانند ۷ معاهدۀ سابقه.

(۳) معاهده دفاعی تهران ۲۵ نومبر ۱۸۱۴

که بین جیسس ماریر وزیر مختار انگلیس بدربار تهران و هنرایس نماینداگان دربار لندن با میرزا محمد شفیع صدر اعظم و میرزا عبدالوهاب سر منشی دربار ایران به تاریخ ۲۵ نومبر ۱۸۱۴م ۱۲ ذیجه ۱۲۲۹ هـ در تهران امضا شده و دارای (۱۱) ماده است. مشتمل بر دفاع مشترک حملات اروپائی از طرف شمال و ترتیب نظام ایران در تحتِ نظر افسرانِ 

انگلیسی و غیره

مادۀ ۸:  عیناً مانند ماده ۵ معاهده نمبر ۲، اشتراک نظامی در جنگ افغان.

مادۀ ۹:  عیناً مانند ماده ۷ معاهدۀ نمبرا.

(۴)اقرار نامه ایران در بارۀ هرات

به تاریخ ۱۵ ربیع الثانی ۱۲۶۹ هـ / ۲۵ جنوری ۱۸۵۳ م حکومتِ ایران اقرار می نماید که بر هرات ابداً لشکر کشی نخواهد نمود. و اگر از کابل و کندهار حمله ای بر هرات واقع گردد درینصورت هم افواج ایران بعد از اخراج لشکرِ حمله آوران واپس هرات را تخلیه خواهد کرد. و در امورِ داخلی هرات ابداً دخلی نخواهد کرد. البته روابطی که در عهد ظهیر الدوله مرحوم و یار محمد خان قبلاً بین هرات موجود بود قایم خواهد ماند و هم دولتِ ایران مکتوبی را درین باره به سید محمد خان خواهد نوشت که بوسیلهٔ نمایندۀ انگلیس از مشهد به هرات فرستاده شود.

دولت ایران وعده مینماید که از تمام حقوق ادای مالیات و ضرب سکه و جریان خطبه و غیره علایم اطاعت مردم هرات صرف نظر خواهد کرد و اگر سید محمد خان به خوشی خود هدیه ای بدربار ایران فرستد قبول خواهد شد. دولت ایران عباس قلی خان پسیان را نیز بعد از ۴ ماه از هرات باز خواهد خواست و در آینده کدام کارمند ایران در آنجا نخواهد بود. و اگر برای دفاع حملات ترکمان ضرورتی افتد البته مطابق رواج عصر یار محمد خان طرفین دران باره خواهند کوشید و نیز تمام اسرای هراتی را که در مشهد و تهران اند رها کرده و اشخاصی را پناه نخواهند داد، که از حکومتِ سید محمد خان بایران بیایند. و اگر شخصی را سید محمد خان از هرات اخراج نماید، او را در ایران حق سکونت خواهد بود و اگر اختلافی بین ایران و حکومتِ هرات روی دهد البته تصفیه آن به حکمیت انگلیس خواهد شد.

(امضا صدر اعظم)

(۵) مکتوب صدر اعظم ایران بنام سید محمد خان

فرزند من! هنگامیکه وزرای ایران به شما کمک و دستگیری ،نمودند بارادهٔ قبضه و تصرف هرات نبودند، ما همواره آرزو مندیم که شما از حملهٔ مخالفان مصون باشید و ابداً خواهش تسلط بر هرات نداریم و نه تهانه لشکری را دران جا قایم کرده ایم.

قبلاً نیز به کاردار حکومت هرات که در دربار شاهی اند همین مراتب را مکرراً اطلاع داده ایم و باز می نویسیم که ابداً اراده تسخیر هرات یا یکی از بلاد متعلقه آنرا نداریم و نخواهیم داشت و به نحوی از انحاء در امور هرات مداخله نخواهیم کرد تا هرات از دست اندازی افغان و کابل و کندهار و تمام حملهای بیرونی محفوظ باشد. در بارۀ رواج خطبه و سکه نیز بشما اختیار تام است ولی اگر موافق به عصر کامران و یار محمد خان سکه های مروجه را بطور نذرانه بنام شاه ایران ضرب کنند، ما بخوشی خواهیم پذیرفت.

اگر بر آنجا از طرف ترکمان حمله شود و یا اغتشاشی روی دهد در ان وقت هم کمکِ ما منحصر به خواهش و رضای شما خواهد بود و مطابق عصر یار محمد خان کمک لازمه را خواهیم نمود. و اگر گاهی بخواهش شما افواج ایرانی بمدد تان بیاید آنهم بیرون شهر هرات مقیم بوده و بعد از اخراجِ دشمن واپس به ایران رجوع خواهند کرد، یقین واثق است که

شما از رأی خیر خواهانۀ ما واقف بوده و همواره مطابق آن رفتار خواهید کرد 

(امضای صدر اعظم) ۲۶ جنوری ۱۸۵۳م

(۶) فرمان فتح علی شاه بنام سید محمد خان

عالیجاه رفيع مرتبت ظهير الدوله سید محمد خان دوست گرامی قدر پادشاهی را واضح باد، که اقرارنامۀ علیحده هیئت وزیران ایران در بارۀ خود مختاری هرات به شما ارسال میشود و معلی القاب صدر اعظم آنرا بامضای خود بشما می فرستد.

عالیجاهِ شما خود را مورد عنایات شاهی دانسته و مطابق آن معمول خواهید داشت. 

امضاء شاهی ۲۹ جنوری ۱۸۵۳ م

(۷) نامۀ کرنل شیل که با خطوط فوق به سید محمد خان نوشت:

البته آن دوست گرامی از ارادۀ حکومت ملکۀ معظمه در بارۀ خود مختاری هرات واقف و مسرور خواهید بود. اگر چه اکنون دولت بریتانیه بنا بر وجوهی با حکومت افغان روابطی ندارد ولی بنا بر خیر خواهی و حفظ خود مختاری مردم هرات همواره در مدت یک و نیم سال حکمرانی شما مترصدِ وقایع است، و با دولت ایران در بارۀ خود مختاری هرات به فیصلۀ واضح و مفیدی رسیده که اینک سه اقرار نامۀ مربوط سند اول به مهر صدراعظم و دوم نامه صدر اعظم بنامِ شما، فرمان پادشاهی ارسال میگردد. ازین اسناد به شما روشن خواهد شد که سرکار انگلیسی خواهشمند است همواره هرات بدست افغانان در حال خود مختاری بماند، و همواره دران بلاد امن بر قرار باشد و شما را ضرورتی به کمک دیگران نباشد. امیدواریم شما به قیام امنیت و عدالت و انصاف و جلب محبتِ افغانان مانند پدر خود یار محمد خان مرحوم موفق آیید. انتظار وصول جواب این نامه را دارم.

یادداشت: چون نامهای مذکور از فارسی به انگلیسی و ازان به اردوی ،ممسوخ و بعد ازان باز بفارسی ترجمه شده شاید نواقصی داشته باشد.

(۸) معاهدۀ پاریس ۴ مارچ ۱۸۵۷م

که بین چارلس بیرن کولی نمایندۀ ملکۀ انگلیس و فرخ خان ایلچی ایران عقد شده است مبنی بر روابط مودت مملكتين و تخلیه لشکر انگلیس از ایران و رهائی اسراء و غیره

مادۀ ۵:  پادشاه ایران تمام لشکر خود را از هرات و افغانستان در مدت سه ماه بعد از امضای این معاهده باز خواهد خواست.

مادۀ : ۶ پادشاه ایران از دعاوی خود بر هرات و خاکهای افغانستان بکلی صرف نظر میکند، و از حکمرانان هرات یا افغانستان هیچگونه خواهشی از قبیل قبول اطاعت و یا ضرب سکه و خطبه و دادن خراج و غیره نخواهد کرد. و نیز در امور افغانستان بکلی مداخله نخواهد کرد و هرات و افغانستان را حکومت های خود مختار علیحده خواهد شمرد. و اگر اختلافی بین ایران و افغانستان روی دهد پس دولت ایران اطلاع آنرا به حکومت انگلیس خواهد داد، هنگامیکه دولت انگلیس حکمیت مینماید اقدام بجنگ نخواهد کرد و نیز دولت انگلیس متعهد می شود، و حکومت افغانستان را از تعدی و تجاوز به ایران باز دارد و همواره در رفع اختلاف طرفین ساعی خواهد بود. 

مادۀ ۷: دولت ایران تمام اسرای جنگ افغان را به شرطی رها خواهد کرد که دولت افغان هم اسرای ایرانی را رها نماید، و برای این امر نمایندگان حکومتین در آینده تعیین خواهد شد.

(ترجمه از معاهدات اردو جلد ۷ طبع لكهنو ۱۸۶۹)