آریاها در باختر

قراریکه از روی سایر منابع مخصوصاً اوستا معلوم میشود آریاها بیشتر در اثر سرما و خنک از ایریانا ویجه مهاجرت نموده و از راه سغده (سغدیان) ومورو (مرو) به بخدی (باختر) آمدند. از حوالی پنج هزار سال ق م تا ۲ هزار ق م اقلا سه هزار سال در باختر بود و باش داشتند. حیات آنها در اوایل خیلی ساده و طبیعی بود و شکل خانوادگی داشت و اهسته آهسته قلعه های مستحکم و قریه ها و شهرها بمیان آمد زندگانی آنها در اوائل بیشتر جنبه مالداری داشت و پسان تر شکل نیمه مالداری و نیمه زراعتی بخود گرفت تا اینکه به تدریج جنبه زراعتی آن ترقی کرد. در اوائل اداره بدست پدر های خانواده بود تا اینکه به تدریج رئیس قلعه و رئیس قریه بمیان آمده و اولین پادشاهان آریائی در بخدی بنای حکم فرمائی را گذاشتند و حیات به دور بخدی خیلی متراکم شد و جای برای رهایش مردم و چراگاه حیوانات شان محدود گردید.

انتشار آریاها از باختر به دو طرفۀ هندوکش:

در حوالی ۲ هزار ق م آریائیهای باختر چه در اثر تراکم تعداد چه بواسطه تنگی جای بنای جنبش و حرکت را در باختر گذاشته و به تدریج چه در صفحات شمال و چه در دره ها و مناطق جنوب هندوکش پراگنده شدند. از روی پاره معلوماتی که سرو در یک وید و اوستا درین زمینه میدهد تا اندازه کافی سمت حرکت و نقاط مهاجرت آریا به دو طرفه هندوکش واضح میشود. از سرود "ویدی" چنین استنباط میشود که قبایل ویدی از دره های هندوکش در کا پیسیا یعنی حوزه کوهدا من پایان شده و از پنجاه تقریباً راهای طبیعی مجرای رود خانه ها را پیش گرفته بطرف مناطق شرقی و جنوبی و جنوب غربی منتشر شده اند رود خانه "کوبها" یعنی کابل و معاونین افرا پیش گرفته و از راه های نجرو ونگا ووسروبی و لغمان به حوزه رود کنر رسیده و از انجا به حوزه سواستو یعنی رود خانه سوات منتشر شده اند. 

دستۀ دیگر از حوزه کاپیسا و کوبها بیشتر بطرف جنوب رفته به دامنه های سپین غر پراگنده شده اند و از آنجا به دره های زیبای "کرومو" یعنی کرم و "گوماتی" یعنی گومل و دیگر نقاطی که از اب های رودخانه های سفید کوه و کوه سلیمان اب میخورد منتشر گردیدند.

همین قسم دسته دیگر به حوزه شاداب سراوانی یعنی ارغنداب رفته در اراضی گرد و نواح آن مسکن گرفتند مانند قبیله معروف "بهارانه" وعشایر مربوطه آن.

آریا هائی که در بدخشان علیا و دره های نورستان اقامت دارند بنام تیپ "هومو البینوس" یاتیپ کهستانی یاد میشوند و در مورد آنها اصطلاح اریاهای کهستانی خوب تر تطبیق میشود. از روی اوستا اینطور معلوم میشود که اریاها بعد از حرکت از "ایریانا ویجه" به سغدیان و مرو منتشر شده و بعد به سواحل چپ اکسوس به بخدی متوطن گردیدند و از اینجاب موجی بطرف صفحات غربی در نیسایا (میمنه واندخوی) وحوزه سفلی مرغاب و هری وا (وادی هری رود) منتشر شده و موجی هم دره های هندوکش را عبور کرده در "ویکرء تا" یعنی دره کابل و "کخره" یعنی حوالی غزنی پراگنده شده اند. سپس یا از حوزه هری رود شاخۀ بطرف وادی ایتومنت یعنی هیرمند و هری واتی یعنی حوزه ارغنداب پایان شده و یا از دره کابل و غزنی موجی بدان طرفها سر کشیده است یا از هر دو جانب مقصد در این است که اریائی های باختر به دو طرف هندوکش یکسان پراگنده شده و با مرور وقت تمام زوایای کشور را مملو ساختند این مهاجرت ها و جابجا شدن های آنها را عموماً بین سال های1900 و 1400ق م قرار میدهند.