پیشاهنگان شعر این دوره
۱ - عبدالرحمان لودین
عبدالرحمان لودین از اعضای فعال سازمان اخوان افغان وشاعر و مقاله نویس پر کار این دوره است. هر چند از شعر لودین جز شمار اندکی نمانده است مگر همین چند نمونه نیز بخوبی قوت شاعری و ایمان محکم او را به نا استواری در ارتجاع و دلیریش را در مبارزه به خوبی نشان میدهد. پس از رسیدن پادشاهی به امیر امان الله و انشعابیکه در سازمان "اخوان افغان" وارد شد گروه رادیکال سازمان تحت راهبری عبدالرحمان لودين جمع شدند. عبدالرحمان لودین پسر کاکا سید احمد است که در فصل "دوره روشنگری در ادبیات دری" در شمار مشروطه خواهانیکه به زندان افتادند اسمش را برده ایم . کاکا سید احمد از موسسان سازمان "اخوان افغان" است که تمام زمان پادشاهی امیر عبدالرحمان را در زندان سپری کرد و در عهد پادشاهی پسرش امیر حبیب الله نیز از سال ۱۹۰۹ تا سال ۱۹۱۹ زندانی بود. کاکا سید احمد واضع طرز بخصوصی سواد آموزی بزرگسالان است که به نام "طرز کاکا" شهرت دارد و به مثابه نخستین روش آشنا ساختن بزرگسالان با خواندن و نوشتن در سیستم تعلیمی سه دهۀ اول قرن بیستم نقش مهمی داشته است.
عبد الرحمان لودين تمايلات سیاسی مشروطه خواهی را از پدر رزمنده و سر افراز خویش به میراث گرفت و در کوره مبارزات جوانان آزاداندیش آنوقت و در صف آنان چون پولاد آبدیده یی گردید.
عبدالرحمان لودین که در شعر (افغان) تخلص میکرد در سال ۱۸۹۳ تولد
یافت و تحصیلات رسمی را در مکتب حبیبیه تا درجه رشدیه رساند .
نخستین ماموریت وی در اداره سراج الاخبار بود. شاعر به حيث محرر اخبار تاثیر زیادی در حفظ روحیه رزمی آن داشت و او و داوی همکاران نزديک محمود طرزی بودند.
هر چند سراج الاخبار برای بقای خویش از ستایش امیرو چاپ اشعاری در مدح او مضایقه نیمکرد مگر از بخش زیاد مطالب آن امیر حبیب الله رضایت نداشت و اکثر ستایشهاییکه از امیرو کارهای کوچکی که او برای مملکت میکرد صورت میگرفت خالی از راهنمایی و اشارههای دور اصلاحی نبود و بنابر آن سراج الاخبار مکتب پرورشی خوبی بر صفوف فراخ روشنفکران عصر به شمار میرفت.
چون عبدالرحمان لودین به زبانهای ترکی، عربی ، انگلیسی بلدیت و آشنایی داشت استفاده از منابع گوناگون شعر و مقاله های سیاسی و اجتماعی اورا غنای شایسته یی بخشیده بود. شعر لودین ساده است اما صلابت وجوهر سیاسی خاصی دارد. بیشتر تند و کوبنده است و کمتر غنایی و لطيف شعر "کارستان علم و فن" او که در سراج الاخبار چاپ شده است با این بیت ها ابتدا می شود :
از علم و فن میگو سخن در خانقاه و انجمن
بیهوده نگشایی دهن در وصف گلزار و چمن
از علم و وحكمت بحثها بنویس و برخوان برملا
کن مدح فن را دايما مخروش از سرو و سمن
زیرا که در میدان بسی برده مضامین هر کسی
از بهر شعر تو و من ننهاده جز خار و خسی
بوچون سخن باشد چنین بر من قناعت میگزین
برخوان به بیدل آفرین بگذر ز اشعار کهن
معنای اشعار جديد اينست میباید شنید
کز هر چه مقصودت پدید آید بگوسهل و حسن
در وصف فن بكشا لبت آغاز کن از مطلبت
بنما به عالم مشربت گر نیست از چاه ذقن
تاريخ علم و فن بگو با طرز و اسلوب نکو
وز هر چه داری هو به هو از راویان مؤتمن ...
در این بیت ها موضوعیکه به مثابه را به فرهنگ روشنگری میباشد طرف توجه قرار گرفته است تشویق به ترویج دانش چون روان دورۀ روشنگریست و شاعر چنانکه در آخرین بیت نقل شده اشاره میکند ، پس از این از تاریخ گسترش علوم سخن میگوید و از نقش علم در بهتر شدن زندگی بشر قابل تأمل استدلالیست که برای گزینش شعر جدید یا شعر هدفمند مطابق برداشت آن روز آورده است. یعنی که چون در دیگر موضوعات گفتنی ارزنده ی نمانده است باید به شعر جدید گرایید. این گونه استدلال به هیچوجه ضرورت مندی تاریخی به شعر جدید را ثابت نمیسازد و اما در این هیچ شک نیست که عبدالرحمان او دین از طرفداران سر سخت "شعر جدیدی" می باشد که به تعبیر خودش در بیت پنجم و یا "شعرفنی" که محمود طرزی دوست داشت بکار ببرد. در همان بیت پنجم به یکی از ویژگی های ادبیات دوره روشنگری اشاره میشود که اعلان آزادی شاعر است از محدوده مضانیکه از قرنها به نام موضوعات شعر در کتب ادبی شمرده شده اند عبدالرحمان لودین مانند دیگر پیشروان شعر دورۀ روشنگری عقیده مند است که هر جلوه واقعیت میتواند. وضوع شعر قرارگیرد و بر تر از همه البته گرایش به دانش است. این بالایی دست دانش در رساندن کشور به مدارج عالی ترقی با بیتهای ذیل بیشتر توضیح شده است:
بهر وطن گريک دوصد عالم به اصلاحش رسد
بی شبهه این جهل و حسد را می زداید چون سفن
باید مکاتب بی شمر گردد معارف بیشتر
تا علم وفن يابد مقر در قلب اولاد وطن
اندر وطن از مکتبی حاصل نگردد مطلبی
کی میتوان از يک لبى الفاظ شيرين آمدن
صدها مکتب در بلد از بهر ملیونها ولد
ناروح حریت دمد در جسم شان چون جان به تن ...
در سال ۱۹۱۸ یعنی ۹ سال پس از حمله وحشیانه در بار بر آزادی خواهان اخوان افغان در صحبت سه جانبه در زندان که میان کاکا سید احمد و پسرش عبدالرحمان و تاج محمد پغمانی صورت گرفت عبدالرحمان دستور يافت تا در شب سالگرد تولد امیر او را به قتل برساند. باید یادآوری شود که عمل تروریستی را "اخوان افغان" به مثابه یکی از وسایل پیروزی بر دشمن پذیرفته بودند و در موارد مختلفی بدان متوسل شده اند. چنانکه ذکرش گذشت تيرعبدالرحمان اودین به هدف نخورد، امیر حبیب الله، جان به سلامت برد و عبدالرحمان لودین با عده یی از جوانان که هیچ مداخله در موضوع نداشتند و شاید از جهاتی در بار بر آنها موظن داشت به زندان افتادند. عبدالرحمان لودین نیز مانند دیگر مشروطه خواهان زندانی با آغاز پادشاهی امیر امان الله از حبس آزاد شد و تقریباً دو سال منشی در بار شاهی بود. وی همچنان به حيث عضو هئیت سیاسی و سفیر فوق العاده افغانستان در اتحاد شوروی ، عضو مجلس قانونگذاری و رئیس ثانی "مرکه دپشتو" ، یا و "انجمن پشتو" کار کرد تا از این وظیفه باز پسین استعفا کرده در کندهار گوشه گیر شد. علت گوشه گیری عبدالرحمان لودین از کار دولتی نارضامندی او از شیوۀ کشور داری امیر امان الله بود چه اقدامات شاه در زمینه های مختلف سیاسی و اداری از آنچه عبدالرحمان لودین و دیگر مشروطه خواهان میخواستند روز تا روز فاصله دار تر میگردید. عبد الرحمان لودین در سال ۱۳۰۵ هجری شمسی مطابق ۱۹۲۶ میلادی از طرف شاه مامور به تأسیس ریاست بلدیه کندهار گردید و در سال ۱۳۰۶ به حيث رئیس گمرک كابل مقرر شد .
در زمان زمامداری نه ماهه حبیب الله کلکانی نیز چند ماهی در زندان بود
و در عهد پادشاهی نادر که از سال ۱۹۲۹ آغاز یافت به سمت رئيس بلديۀ كابل مقرر گردید و عضو مجلس "اصلاح و ترقی" انتخاب شد. اما عبدالرحمان لودين با خصلت رزمندگی و غرور آزاد پخواهانه پیکه داشت هرگز نمیتوانست در دستگاه استبدادی نادر نیز خدمتگزاری کند. بنابر آن از همان آغاز پادشاهی نادر که به شیادی و حیله بنا داشت آتش مخالفت عبد الرحمان با او شعله ورشد. هنوز دو ماه تمام نگذشته بود که تاج محمد پغمانی که در صف "اخوان افغان" از همسنگران با ایمان عبدالرحمان لودین بود و رفیق نزديک او نامه یی به نادر نوشت بدین مضمون: "شما که به ملت و عده حکومت ملی را داده و بار ها گفته بودید که پادشاهی افغانستان را قبول نخواهید کرد چطور شد که بدون پرسش از ملت خود را پادشاه ساختید و تمام برادران و اقارب خود را به ماموریتهای بزرگ مقرر کردید؟ آیا این رویه مخالف وعده های تان نیست ؟ یقین کنید که بدون تأسیس حکومت ملی و پرورش ملت در هیچ کار کامیاب نخواهید شد و جوانان وطن با شما همکاری نخواهند کرد." عبدالرحمان این نامه را با شعری به عنوان "نعره" که در هنگام جنگ اول جهانی بنا بر سیاست بیطرفي امیر حبیب الله و سازش او با دولت انگلیسی سروده، در دفتر چه یی نقل کرده بود در همان دفتر چه طرح قانون اساسی که خودش تنظیم کرده بود و میخواست برای نادر بخواند نیز نوشته شده بود : و یادداشتهای دیگری که حاوی انتقاد بر مشی سیاسی و اداری نادر بود نیز در همان دفتر چه جاداشت. این راز به خیانت مرد نامعلومی به نادر رسانده شد و نادر دفتر چه یاد داشتهای عبدالرحمان اودین را از او به زور گرفت و سرا پا خواند و فردای آن روز دستور داد تا عبدالرحمان لودین را در باغ
ارگ تیر باران کنند.
قلب داغ این پیکار جوی آتشین و مبارز رادیکال که شعرش را چون خنجری به روی دشمنان مردم خویش کشیده بود در ۳۷ سالگیش یعنی در سال ۱۹۳۰ خاموش شد مخمس "نعره" یادگار معروف اوست که در زیر نقل میکنیم :
ای ملت از برای خدا زو دتر شوید
از شر مکر و حیله دشمن خبر شوید
وانگه چو رعد نعره زنان در بدر شوید
تا از صدای صاعقه اش گنگ و کر شوید
مانند برق جلوه کنان در نظر شوید
از يک طرف در نگ وز دیگر طرف پلنگ
هر دو به خون ما دهن خویش کرده رنگ
اکنون که گشته اند به خود مبتلا ز جنگ
جهدی کنید بهرچه هست اینهمه درنگ
در حفظ راه حق همه تیر و سپر شوید
این وقت فرصت است نه هنگام جشن و سور
هر کس که فوت میکندش میشود کفور
پس در همین خلال و چنین حال و این فتور
تیزی و سعی و همت تان اينقدر ضرور
تا از برای چشم عدو نیشتر شوید
الله عالم است که این خصم به سرشت
این حب حب خوبش چسان کرده است کشت
تا هیچ فرق کرده نیاید ز خوب و زشت
نقشی چنین بساط بیایست درنوشت
ترسم خدا نخواسته زیروز بر شوید...
بعد از این بندها به امیر حبیب الله خطاب نموده میگوید :
ای غافل از زمانه و شاغل به لهو گلف
با دشمن خبیث چه کس کرده است حلف ؟
خود فکر کن عدو نکند چون ز عهد خلف
باید گریست بر سر این احمقی و جلف
تا چند برای دیدن حق کور و کر شوید
زین سان که در کلاه و فراکوت و بوت نو
از رشک ميبرید یکی از دگر گرو
تر سید ز انگلیز چو اطفال از ببو
تاکی پس از در پژ نگویید زیرزو
یکبار لازم است به عزم سفر شوید
این کرچ راست در کمر و جیغه در کلاه
بس وضع خوب و فیشن روز است واه واه
اما چه عیب روشن و بی همتیست آه
کین هر دو محض بهر نمایش شود نگاه
باید براین حمیت خود نوحه گر شوید
از حال پر تاسف این ملت نجيب
خواهم بیان کنم به حضور توای ادیب
تا کی که بشنوی یا الله و با نصیب
زین داستان نغز چنین قصۀ عجيب
بهر شنیدن سخنم گوش اگر شوید
کردند خاینان جفا كيش بيفروغ
آقایی زمانه همه بهر خود فروغ
جهل و نفاق و بیخبری غفلت و دروغ
انداخته به گردن ما حلقه یی چو یوغ
گویند در اطاعت ما گاو خر شوید
گر مستبد زروی جهالت عتاب کرد
يا غير حق كدام کس را عذاب کرد
یا بهر نفع خویش جهانی خراب کرد
نا چارش عقل عالم و آدم خطاب کرد
تا کی به کشف حال چنین خیره سر شوید
هر جا که جاهلیست پر از جهل و ابلهی
تفتیش در معارف ما میکند زهی !
چشمش پر از حرام ولی از خرد تهی
پس ای برادران چو چنین است گمرهی
بهر خدا زحال و طن با خبر شوید
بر نقد و جنس مالی ما خاينان امين
در مجلس سیاسی ما جاهلان مكين
نی فکر و هوش و قلب نه وجدان و عقل ودين
تا بهر انتباه صدایی کشد چنین
کای غافلان ز خواب تنعم بدر شوید
هر يک نشسته است به زین آنچنان تلک
کش نیست غم زملت و پرواش از ملک
با صد ضرو ر و کبر هميتازد اسپ دک
کس نیست تا به سينه ايشان كند شلک
خوب ای خران چرید که تا چاقتر شوید
هر لحظه چون خیال چنین حال غمفزا
آید به سر ز جوش شود فرق من جدا
دایم به آه ناله و افغان کنم نگاه
اندر هجوم اشک همیگویم این دعا
کای ظالمان خاک به سر در بدر شوید
بخش دیگر فعالیتهای ادبی عبدالرحمان لودین را مقاله های سیاسی و اجتماعی او تشکیل میدهد که در "سراج الاخبار" "امان افغان" و سالهای اول و دوم "انیس" به چاپ رسیده است.
در این مقاله ها که به امضاهای "رحمان افغان" "عبدالرحمان محررادار" و "افغان" چاپ شده است مسایل عمیق اجتماعی آن زمان مطرح بحث قرار گرفته و به قدرت تحلیل و انشای نویسنده دلالت میکند.
از این شاعر شهید رسالۀ رجال اداری عصر و قاموس بزرگ پشتو به دری مانده بود که به چاپ رسیده از میان رفته است
۲- عبدالهادی داوی
داوی از طرفدارن استوار هدفمندی شعر است و با وفا داری به ارزشهای مسلط دوره روشنگری واقعیتهای اجتماعی زمان خویش را در قالب های کهنه بیان کرد. است و در زیستنامه او که به دست خود شاعر نوشته شده است، این سطور را میخوانیم: "تصادم افکار اجتماعيه وميلانات ادبيۀ من اشعاری به میدان آورد که آنرا اشعار مليه يا وطنیه باید خواند . دودهای دل تنها از این منفذ بیرون میرفت والا برای اظهار مطالب اصلاحيه ومصالح اجتماعيه زمینه وزمانه حاضر نبود. بعضی اینچنین اشعار را که معتدل تر میبود سردار محمود طرزی مرحوم اجازه نشر میداد. این نشریات سبب شهرت اینجانب شده در عین زمان سبب پیدا شدن اعدا و رقبا نیز گردید ." در این سطرها داوی به سیاست اختناق هیئت حاکمه که حتی راه بیان مطالب اصلاحی و کار آینده برای جامعه را بسته بود و تصادم عقاید گوناگون محافظه کارانه و مترقی در زمانش اشاره میکند و چنانکه در گذشته ذکر کردیم بعضی از این اشعار گاهگاهی درد سرهایی برای او بار آورده که به آنهم توانسته است شاعر را از به کار بردن هنرش برای بیداری جامعه و بیان مطالبی به سود جامعه اش باز دارد.
داوی در آغاز پریشان تخلص میکرد و بعد داوی را که نام قبیله یی است
که شاعر از آن برخاسته چون تخلص برگزید. در دفترچه یاد داشت داوی که هنوز به چاپ نرسید. در این زمینه چنین نوشته شده است : " چند سالی پیش بر پشان تخلص داشتم. بعدها گاهی داوی را نیز طور تخلص استعمال کردم ، حالا (نیاز) خوش من می آید - ۱۳۴۵ " اما به تخلص نیاز شعری از او دیده نشده است . داوی در سال ۱۲۷۲هجری شمسی مطابق ۱۸۹۳میلادی در باغ علیمردان کابل تولد یافته است. پدرش که عبدالاحد نام داشت از اطبای ممتاز کندهار بود زمانیکه سردار عبدالقدوس که بعد صدراعظم واعتماد الدوله شد جهت سر کوبی قبایل هزاره که علیه امیر عبدالرحمان، امیر خونخوار شوریده بودند به ارزگان فرستاده شد در آنجا مدتی بیمار گردید و عبدالاحد به فرمان امیر او را معالجه میکرد . پس از آنکه سردار موصوف شفا یافت امیر عبدالرحمان ، عبدالاحدرا به کابل خواست و در شمار اطبای در بار در آورد. در سال ۱۲۷۱هجری قمری مطابق ۱۸۹۳میلادی خانوادۀ عبدالاحد طبیب در کابل متوطن شد . عبدالهادی در مکتب حبيبيه تحصیلاتش را تمام کرد و چنانکه در زیستنامه خویش نوشته است از معلمان مکتب حبيبيه مولوى عبدالرب ومولوى محمد سرور واصف که از راهبران سازمان مشروطه خواه اخوان افغان بودند تربیت سیاسی گرفت قاری عبدالله و عبدالغفور ندیم ذوق ادبی او را پرورش کردند . عبدالهادی پس از فراغت از صنف تهیه که صنف نهایی مکتب بود بنا به دعوت محمود طرزی در دفتر سراج الاخبار به حيث محرر به کار کار پرداخت. فعالیت ادبی داوی نیز با همکاری با آن جریده همزمان آغاز شد. وی با شعر و ترجمۀ مطالب سیاسی و اجتماعی ازترکی با اخبار همکاری مینمود .
عبدالهادی داری دفتر سراج الاخبار افغانیه را مدرسۀ جدیدی برای پرورش خویش شناخته چنین می نویسد: " در اینجا (دفتر سراج الاخبار) با افاضل عرب و ترک كه مستخدمین حکومت ما شده بودند تماس زیاد پیدا شد. هم معلومات ادبيه و اجتماعیۀ من تكامل کرده رفت و هم میلانات سياسيۀ من تقویت میشد. زبان ترکی را هم از (علی افندی) که مدير مكتب حربيۀ کابل و از عقلای زمان بود در دوماه یادگرفتم. تجربه من در مقاله نویسی و ساير شعب صحافت بیشتر شده رفت . و حالا جرايد و مطبوعات ترکی را که به ادارۀ سراج الاخبار افغانيه می آمدند خوانده و ترجمه کرده میتوانستم مطبوعات و جراید هند اسلامی اگر به زبان اردو میبودند هم از اول سبب دلچسپی ما به مسایل بین المللی میشد ولی مطبوعات ترکی بسیار زیادتر این علاقه را تقویت کردند . " داوی در زمانیکه به حیث محرر سراج الاخبار ایفای وظیفه میکرد با رفقای اخوان افغان بنای کلوپی را به نام کلوپ تفریح گذاشت. با نی کلوپ و رئیس افتخاری آن مولوی غلام محی الدین افغان بود. جلسه های کلوپ نیز در منزل او دایر میگردید. کلوپ تفریح تا اوایل دوره امانیه زمینه شایسته یی برای نشست ها و تبادل نظر و کار سیاسی گروهی از مشروطه خواهان به شمار میرفت اندک زمانی پس از پادشاه شدن امان الله داوی مانند اکثر شعرای نامدار آن وقت از روزنامه نگاری و شعر به سیاست و اداره کشانده شد . و همین اتکای امیر امان الله بر جوانان رزمنده و مشروطه خواه آنوقت به شکلی که اکثر آنان را به مشاغل مهم دولتی مقرر کرد باعث از میان رفتن کلوپ نیز گردید . سراج الاخبار در زمان امان الله جای خود را به امان افغان گذاشت که داوی تازه از حبس رها شده به حيث نگارندۀ آن جریده مقرر گردید. داوی در ضمن کار نشر امان افغان بنابه تقاضای محمود طرزی که ناظر امور خارجه مقرر شده بود و بنابر آشنایی اندکی که با زبان انگلیسی داشت در زمینه حل مسایل مربوط به استقلال و مشکلات وزارت خارجه به آن وزارت نیز همکاری میکرد. در آن روزگار داوی و شماری جوانان وطن پرست، کتابخانه ملی را در کابل بنا گذاشتند . که غلام احمد رحمانی مدیریت آنرا طور افتخاری عهده دار شد. داوی کتابخانه شخصی پدرش را که دارای یکصدو پنجاه جلد کتاب بود به کتابخانه ملی نوبنیاد اهدا کرد که بعد امير امان الله كتب كتابخانه سلطنتی را به آن بخشید در سال ۱۹۱۹جنگ با امپریالیزم بر تانیه آغاز گردید و به زودی هیاتی جهت مذاکره متارکه عازم را ولپندی شد که داوی نیز عضو آن هیئت بود. عبدالهادی داوی بنابر اختلاف نظری که با سردار علی احمد رئیس هیئت داشت بزودی از عضویت آن استعفا کرد در فرجام مذاکرات راولپندی، متارکه به امضا رسید. مگر استقلال افغانستان را حکومت برتانیه برسمیت نشناخت به دوام مذاکره با دولت برتانیه هیئت دیگری تحت ریاست محمود طرزی عازم منصوری هند شد که داوی نیز عضو آن هیئت بود هیئت پس از چهار ماه مذاکره بدون بدست آوردن نتیجه قاطعی به وطن بازگشت سال دیگر هیئت انگلیس به ریاست سرهنری دا بس به کابل آمد و پس از ۹ ماه امپریالیسم برتانیه استقلال افغانستان را به رسمیت شناخت در این وقت داوی به صورت رسمی به وزارت خارجه پیوسته بود و وظیفه مستشار دوم را ایفا میکرد . داوی در مذاکرات نه ماهه افغانستان و دولت برتانیه سهم داشت . وی در سال ۱۹۲۰برای تحقیق موضوع بخارا که گویا با ما هدۀ افغانستان و شوروی در زمينۀ استقلال بخارا مخالفتی صورت گرفته بود، عازم آنجا شده بود ،
با ورود هیئت انگلیسی به افغانستان ، مامور به باز گشت گردید. در سال ۱۹۲۱ حکومت امانیه داوی را به حيث وزیر مختار افغانی به به لندن فرستاد که تا او اخر سال ۱۹۲۴میلادی بدان کار اشتغال داشت یاد داشتهای داوی نشان میدهد که در لندن از سوی حکومت برتانيه موانع زیادی در اجرای وظیفه میدید که مقاومت نتوانسته استعفا کرد و متصل آن خبر تقررش را به حيث وزیر تجارت برایش فرستادند و پس از سه سال کار در وزارت تجارت بنابر ناسازگاریی که با تصامیم امیر امان الله در مورد رفع حجاب و بخصوص سفر امیر به اروپا داشت به ترک ملازمت دستور يافت. در این مورد خود شاعر چنین مینویسد : "ما و رفقا سفر او (امیر امان الله ) را در این وقت مناسب نميديديم ، من فکر خود را به وضاحت عرض کردم مورد قبول نیفتادنش را فهمیدم رسماً هم مخالفت کردن را ترتیب گرفتیم و افکار اکثر اعضای مجلس وزرا را متأثر ساختیم. شاه مرحوم هم مطلع شد. آنگاه سه نفر جدید را که در مجلس وزرا نبود ند شامل مجلس وزرا ساخت مانند : محمود خان پاور، علی احمد خان والی و سید محمود سامی . اینها طرفدار سفر او بودند. بدینصورت در مجلس وزرا مساعی ما ناکام ماند. بنابر این گزارش زنده گی داوی به دو مرحله تقسیم میشود : یکی پیش از سال ۱۹۱۹که به حيث شاعر و مقاله نویس و مترجم فعالیت چشم گیر دارد و دیگری پس از آن که بیشتر به کارهای اداری پرداخته است و کمتر به شعروادبيات در بیست سال اول قرن بیستم تشویق به کسب دانش، آزادی خواهی و دوستی وطن و کار و پیکار در راه ترقی کشور، موضوعات اساسی شعر داوی را تشکیل میدهد که قالب كلاسيک در تمام اشعار او دست نخورده میماند مبارزه با استعمار در اشعار داوی مقام والایی دارد . " بلبل گرفتار " او را که نقل کردیم یکی از بهترین شعرهای دو دهۀ اول سده بیستم است. و این غزل او نیز در نکوهش به اصطلاح " غرب زده گی " و تقلید چشم بسته از فرهنگ دیگران و در نکوهش استعمار سروده شده است:
سنجش از پندار نشناسی هنوز خویش ر ابسیار نشناسی هنوز
خون چکان زانگشت ها و زساده گی فرق گل از خار نشناسی هنوز
گرمی ظاهر فریبت میدهد نور را از نار نشناسی هنوز
تا به کی باشی اسیر پنج و چار یار ازاغیار نشناسی هنوز
تا بع تحریک هر فاجر شدى قیمت افکار نشناسی هنوز
هر ثقافت قابل تقلید نیست افسر از افسار نشناسی هنوز
فرق دارد ناس از نسناس ها سالم و بیمار نشنا سی هنوز (ای بسا ابلیس آدم روی هست) صادق از مکار نشناسی هنوز
هر در خشنده میبا شد طلا مكراستعمار نشناسی هنوز
حبیب الله کلکانی با استفاده از کناره گیری داوی از وزارت تجارت امان الله تلاش زیاد ورزید تا از او در کارهای اداری كمک بگیرد مگر او حاضر به همکاری نشد نه در وزارت خارجه چنانکه در نظر داشتند حاضر شد کار کند و نه عضویت سازمانی را که اطرافیان تعلیم یافته امیر طرح ریزی کرده بودند، پذیرفت. از آنروز ندانی گردید و پس از گذشتاندن هفده روز به مدد دوستانش رها شد. امیر امان الله جنگ باز گیری پادشاهی را تا غزنی رساند و در آنجا محاذ را به قصد هندوستان ناامیدانه ترک گفت. داوی تا بمبیی همسفر او بود و پس از آنکه امیر عازم اروپا شد داوی برای شناختاندن وضع راستین افغانستان آشوب زده به دنیای خارج در اساسگذاری مجله یی به نام " افغانستان " در لاهور سهم گرفت و مدتی درباره اوضاع کشورش در دیگر انتشارات هندی نیز مقاله هایی چاپ میکرد در زمان نادرسفیر در آلمان مقرر شد که پس از سه سال استعفا کرد. در سال ۱۳۱۲هجری شمسی مطابق ۱۹۳۳میلادی نادر شاه با گلوله جوان انتقام جویی به نام عبدالخالق از پا در افتاد و بنابر سؤظنی داوی و شماری از اعضای خانواده او را زندانی کردند که تا ۲۵ قوس ۱۳۲۵هجری شمسی مطابق ۱۹۴۶میلادی ۱۳سال و پنج ماه در زندان بسر برد . چنانکه یاد داشتهای سال های اسارت او گواهی میدهند از آن محیط ناملایم نیز برای تکامل بخشیدن هنرش تا آنجا که میسر بوده سود جسته است . داوی هرگز از مصايب زندان ننالیده و اظهار ضعف نکرده است. چنانکه در رباعی یی می گوید :
گفتند چون زحبس نکردی شکایتی
کز سوز و درد شعر و سخن را اثر بود
سرما زده چرا کند از مهرشکوه یی
در گوشه یی که پرتو او تیز تر بود
زندان داوی را نشکست وروح استوار او را نلرزاند . در سالهای بعد این گفته های او گواه است :
اگر کام تو در کام نهنگ است
و گر در زیر دندان پلنگ است
بر آور دست و بر زن آستین را
که نا کامی برای مرد ننگ است
تنها در شعری که در سرطان ۱۳۲۴ سروده شده است يعنی تقريباً یک سال قبل از رهایی با ایماها و کنایه ها وضع زندان و وضع خود شاعر ترسیم گردیده است. بدینصورت :
نی رنگ نه بوی لاله دارم خامم نه شکر نه ناله دارم
نی در دهن شکر لبانم نی تخته مشق نو خطانم
یکبار کسی به من زدانش از کثرت دود گشت تا خوش
يا پاک بسوز و پخته بسازم با سبز مكن ز خاک بازم
بازار که برده برده کاسد خویش از خجلت حشر من بينديش
شاعر خود را در مبارزه نا پخته و مبتدی میداند که نه چون لاله با گونه سرخ و داغ دل نماد کشته گی و سوخته گی است نه چون نی پخته میتواند فریاد عشقی را به گوشی برساند ونه چون نیشکر رسیده کامی از او شیرین میشود.واما با تمام نا قابلی که حتی باب سوختن هم نمیباشد برای دشمن پر آسیب ورنج بخش است در بیت :
يكبار کسی به من زد آتش از کثرت دود گشت نا خوش اشاره یی است به دوره اول زندان که هفتماه طول کشید و با کشته شدن امیر حبیب الله پایان یافت در بیتهای بعد شاعرزحمت و بلا را باعث ورزیده گی مرد پرخاش میداند و به استبداد قدرت حاکم می گوید که هر گاه بدین وضع از حبس رهایم کنی چون کسیکه متاع کس مخری را به بازار آورده رسوا خواهی شد.
در ترکیب بند کوتاهی که برای کسی سروده شده است که میخواسته رفیق زنده گی شاعر و هم نبرد او در مبارزه باشد به نامردی بعضی همراهان نیمه راه و بیداد گری حکومت وقت انگشت گذاشته میشود . این قطعه که در روز جمعه ۲۶عقرب سال ۱۳۲۲یعنی سه سال قبل از رهایی یافتن شاعر سروده شده چنین است :
ای ماه دو هفته بيكه یک روز خورشید ندیده است رویت
ناز کدنی چو آبگینه دیده شود آب از گلویت
تنها نه به حسن بینظیری محبوبۀ خانه ای به خویت
دانم که ز پاکدامنی ها بیش است زغنچه آبرویت
مه در نسبی و در حسب مه يک شهر طلبگران به کویت
ليكن من وعيش شرم بادم !
تا حال وطن بود به یادم
گفتی که منت شریک باشم در ملحمۀ حیات ملی ای نازک نازدانۀ من دشوار بود ره معالی فقر و مرض است و کس مپرسی وز دست ستم هزار سیلی آنرا که گذاشتند مردان کی یافته از زنان تسلی من آتشم و تو آب حیوان داریم جدا جدا تجلى
من غمزده ام تو شاد باشی
در یاد خدا زیاد باشی
داوی بعد از رهایی از زندان به دستور ظاهر شاه به حيث سرمنشی در بارو رئیس شورای ملی ( سال ۱۳۲۸هـ . ش مطا ش مطابق ۱۹۴۹م ) سفیر در مصر( سال ۱۳۳۲و ۱۹۵۳میلادی) وزیر مختار در اندونیزیا ورئيس مجلس اعیان کار کرده است . زيستنامه داوی پیوسته با این سالهای زنده گی او حاوی مطالبيست كه از یک سوحالت مجبوری شاعر را به پذیرش آن مشاغل نشان میدهد و از سوی دیگر سیاست فریبگرانه ظاهر شاه را افشا مینماید. مانند این جمله ها : "چون یکبار از صدارت انکار کرده بودم از ریاست اعیان انکار کرده نتوانستم و قبول نمودم. ناگفته نماند که بنده مخصوصاً بعد از سنه (۱۳۰۹هجری شمسی مطابق ۱۹۳۰م ) که از آلمان مستعفیانه آمدم شوق امور رسمی را نداشتم.
هر چه از امور رسمی که بعد از سنه مذکور کرده ام به سلطنت بوده است که در رد کردن آن ضررهایی به من متحمل میبود ... " و در واقع ظاهر شاه پس از ماموریت داوی در اند و نیز یا وظیفه صدارت را نیز به وی پیشنهاد نموده بوده که داوی نپذیرفته است در جای دیگری چنین میخوانیم: "به موجب این فرمان به مجلس مذکور یعنی مجلس مشورتی غور بر مسودۀ قانون اساسی سال ۱۹۶۴اشتراک کردم . مسودۀ قانون اساسی جدید را مطالعه نمودم بعض نقاط (نکات ) آن به نظرم صحیح و مطابق اقتضای محیط نبود لهذا در مجلس اعیان به زبان نرمی اعتراض میکردم ... یک روز آقای رشتیا به خانه بنده تشریف آوردند چون گاهی در این سالهای اخیر نیامده بودند ایشان وزیر مالیه بودند و از اعضای مجلس مشورتی مذکور نیز بودند. ایشانرا به خوشی پذیرایی کردم در آخر معلوم شد که آمده اند تا از من خواهش کنند که دیگر بر مسودۀ قانون اساسی اعتراض نکنم فهمیدم که او را دولت فرستاده است و این خواهش شخصی او نیست گفتم خوب است ، دیگر اعتراض های خود را ذخیره میکنم نزد خود تبسم ها و شکرانه ها کرده رفت. من با خود فکر میکردم چرا مرا عضو آن مجلس ساختند برای اینکه از اهل خبره و تجربه دانستند. پس چرا از مشوره های خالصانه و نظریاتی که برای اکمال و اصلاح قانون میکنم استفاده نمی کنند شاید محض نام مرا اکسپلایت مورد استفاده قرار دادن) میکنند و بس. طالب حقیقت اصلاح و اكمال قانون نیستند . "
داوی از شعرای سلف به بیدل و اقبال لاهورى علاقمندی زیادی دارد. چنانکه بعض غزلهای بیدل را جواب گفته است. در دومین دورۀ زنده گی
در زندان به ترجمه پشتوی بعض اشعار اقبال (اشعاريکه مربوط سفر اقبال به افغانستان بوده) پرداخته است . و در سالهای آزادی نیز بعض غزلهای اقبال را مخمس ساخته و بعض قطعه های او را پاسخ گفته است . در سال ۱۳۵۶هجری شمسی مطابق ۱۹۷۷میلادی نخستین مجله " اشعار داوی اقبال " تالیف داوی چاپ شد . که این اثر نیز گواه توجه داوی به اقبال شمرده شده میتواند. شعر "خطاب به اقبال که در سال ۱۳۱۲یعنی سالهای دومین دوره زندان سروده شده است نکته هایی را در این زمینه روشن میکند و آن قطعه چنین است :
صبابگوی به اقبال خوش بیان از من
کلام تست که سر تا به پای آن اثر است
صدای زنده گی از سرزمین مرده خوش است
که ناله های اسیران ز سوزش جگر است
عجب نباشد اگر سرزده است از ظلمات
که آب چشمه حیوان و کوکب سحر است
چرا خراب نسازد چگونه در ندهد
چوسیل تند و چوصهبای ناب شعله ور است
چرا زمین دان آسیا نخند اند
کزاب دیده ابر بهار پاکتر است
جذور جامعه را آب میدهد جودت
هم آن فروغ گرانمایه را سرو ثمر است
شعار نظم تو تریاق سم استعمار
نظام نثر تو اسهام ظلم را سپر است
چو تیشه توزبان آشنای کوهسار است
به گوش کاهن ما نیز گرم و پر شور است
توجه تو به این ملت بلند خيال
ز روشنایی قلب وز پاکی گهر است
خطابه تو به عنوان های جوان عجم" .
بهشت گوش پریشان و سرمۀ بصر است
دل و دماغ منور کجاست تا داند
چه پیشگویی صادق چه کشف معتبر است
رزمنده گی اقبال با استعمار، جانبداری او از ملت های زیرستم و مظلوم و آشتی نا پذیریش با بیداد و ستم ،اجتماعی، چیزهایی بود که در پهلوی زیبایی کلام ، داوی را به سوی شعر اقبال کشیده بود. به بیدل نیز داوی از همین دیدگاه میبیند و در غزل هاییکه به وزن و قافیۀ غزلهای معروف بیدل سروده، با کار برد شیوۀ بیان بیدلانه حرفهای خودش را با ضميميت وصداقت گفته است:
هر نغمه که مضراب رگی نیست منام است
تیغی که به خون رنگ نگر دیده نیام است
از آتش تصویر که جسته است حرارت
در سرخی رنگش اثر خجلت تام است
هر گل اثر دست نگارین نگاری
هر چهچهۀ بلبل این باغ پیام است
لبریزتر از ساغر خورشید دوسه جام
ای ساقی مهروی که شبها صیام است
سدرخنه فگندیم به گردون و نجستیم
هر چاک در این کهنه قفس حلقه دام است
گر منبع افکار تو تقلید فرنگ است
آنرا که تو آزاد نهی نام غلام است
ای دیده فرو بسته به خورشید قیامت
جز خواب تو در آخر هر خواب قیام است
دلو ١٣٢٤
داوی قالبهای كلاسیک شعر را نگاهداشته است و اما تو چه خاصی به یکی را چندی از آنها نکرده و با هر کدام گفتنی را گفته و صدایش را به مردم رسانده است . داوی در رباعی سرایی کامیابی چشمگیری دارد. رباعی های او آیینه دار معانی بزرگ و ارزشمندی اند. چون سقوط معنوی آدمها و ارج یاوری به جا افتاده گان در این دو رباعی :
از قلت بوره هر طرف غوغا ییست
و زخشکی سال دیده ها در یا ییست
از" تیره گی روح " که عالم الود
کس را نه غمی نه شکوه نی پروا ییست
بهتر زتاج زر به سر خود گذاشتن
بالای پا فتاده یی دستی کشیدن است
يک شبنم اشک از گل رویی نکرده پاک
دعوی مهر از تو سزای شنیدن است
در این رباعی به صورت خاص اشاره ییست بدانکه شاه ایران لقب "آریامهر "را برای خویش برگزید. در او اخر عمر داوی شنوایی را از دست داده بود و در این غزل خویشتن را چنین تسلی میدهد :
ز فیض گوش گران راحت بدن دارم
چه خلوتی که در آغوش انجمن دارم
نمی کنند چوسا بق مخاطبم بسیار
اگر چه خویش مصاحب دویست تن دارم
گرفته است خموشی مقام پرگویی
زحرف بیهوده گویا گر یختن دارم...
جوزای سال ۱۳۵۵
وفات داوی در ۲۸سرطان ۱۳۶۱هجری شمسی اتفاق افتاد .
۳- مستغنی
در یکی از نامه های دوستانه عبدالعلی مستغنی در باره شعر سرایی این سطر ها را میخوانیم: "...اینجا چون هفت خوان رستم مقابله اژدها و دپوسپید است و جای لرزیدن چون بید سر به کف تیغ نهادن است وسينه هدف تیر نمودن . اینجا نامه را مانند چامه نقاش صدرنگ گلچین در کار است و هزار گونه تصویر بهار آفرینی . دسته بند مضامین گلهای رنگین گردیدن کار هر چمن پیر انیست و آبیار گلزار معانی متین و الفاظ شیرین شدن کردار هر سخن سرانه... " شاعر با این جمله ها به نکته های مهمی از هنر شاعری اشاره میکند چون نقش پیکارگری عنعنه شکنی عصیان و نقش زندگی سازی شعر ، نا ملایماتیکه از دیدگاه منافع طبقات مختلف در این کارست ، ارزشهای زیبایی شناسی شعر و تشبیه شاعری به نقاشی که تا کید بر تصویر نگاری و صحنه پر دازی را در بر دارد و مساله دشواری این هنر که صرف با اتکای ذوق بدون پرورش استعداد و آموزش رموز شعر نمیتوان شاعر شد و نکته های دیگری از این دست . این نکته ها نشان میدهد که مستغنی از ماهیت شعر وجواب دهی شاعر در برابر اجتماعش آگاهی داشت و شعر بلند او ثمر کار و کوشش آگاهانه او در پرورش هنرش بوده است مستغنی با علوم ادبی و علوم عربی از محضر درس پدرش ملا رمضان و بعد از علمای مختلف در مدرسه ها آشنایی حاصل کرد پدر مستغنی از متنفذین قبیله هوتک کندهار بود که در عهد امیر شیر علی در مكتب بالاحصار معلمی میکرد و در زمان پادشاهی عبدالرحمان معلم سردار حبيب الله و سردار نصر الله پسران شاه بود و سپس روزگاری به حیث مفتی شهر کابل کار کرد. مستغنی در سال ۱۲۵۲هجری شمسی مطابق ۱۸۷۳میلادی در جوار بالا حصار کابل تولد یافت . نخستین ماموریت مستغنی همکاری با محمود طرزی در سراج الاخبار بود. سمت مصحح اخبار و روزها کار تصحیح ورق های چاپی در مطبعه اوراچنان خسته ساخته بود که در قطعه شعری چنین به شکایت پرداخت :
من بلبلم نشيمن من در چمن خوش است
انجن مقام و منزل زاغ و زغن خوش است
ویرانه جای بوم و چمن جای عندلیب
انجن برای غیر و چمن بهر من خوش است
یا در شعر دیگری از او میخوانیم :
دل آب شد ز محنت و خون در جگر نماند
بهر خدای تاب و توانم دگر نماند
تا کسی چونی زتوله انجن فغان کنم
مغزی در استخوانم و هوشی به سر نماند...
با وصف آنکه در غزل دومین طعنه های اهانت باری به محیط کارخانه و کارگران زده ا است.اما در واقع همین آشنایی نزديک او با آفرینندگی و قدرت عظیم کار گران بوده که در پسترین سالها مايه اشعار خوب او در ستايش كار و کارگر شده است مانند این بیتها در شعر "آستان ارادت":
از سنگ خاره کارگران سیم و زر کشند
در قعر بحر غوطه زنند و گهر کشند
فرها دوارکوه شکافند و رنگ رنگ
یا قوت و لعلش از جگر سنگ بر کشند
خاکی نهاد آدمیان از کمال و فضل
نزديک شد که رخت به بام قمر کشند
در هر زمین که ریشه دواند نهال سعی
یاران ز نخل خشک جهانی ثمر كشند
چون موی ناخن اند سزا وار سرزدن
در جامعه ز کار کسانی که سر کشد
عاقل دمی نمیکند از کار سرکشی
خود نیست کار مردم هشیار سر کشی...
آغاز همکاری با سراج الاخبار طلوع فصل زوی از زندگی شاعری مستغنی به شمار میرود . و این آغاز به تعبیر دیگر قدم گذاری او در سنگری بود ودفاع از ارزش دانش و سالاری خود در ترقی اجتماعی از نخستین شماره های سراج الاخبار تأیید علم و صنعت در شعرا مستغنی دیده می شود.
و پس از آن پیوسته در قالبهای كلاسیک چون قصیده ، غزل ، مخمس، مسدس، ترجیع بند و تركيب بند از آزادی دوستی ، ضرورت و نقش دانش در اعتلای کشور، اتحاد جهان اسلام، ضرورت پیکار با استعمار سخن گفته است. این دو رباعی او از این نکته ها پر بار است :
فخر است علم و فضل و حکمت شادی
از محبس نادانی و جهل آزادی
در مکتب سود قوم شاگرد شدن
در مدرسه نفع وطن استادی
رسم است کنون پیروی طور زمان
بودن به کمال عصر حاضر شادان خصم
تو بود مسلح از توپ و تفنگ
با او چه توان نمود با تیر و کمان
در سال های ۱۹۱۴ - ۱۹۱۸ میلادی که جنگ جهانی نخستین، دنیا را به آتش کشیده بود خشک آبی سختی به باغ و راغ کشور تاخت و مردم را جان به لب رسید. مستغنی با قصیدۀ درازی از خشک سالی نالید
وبر جنگ نفرین فرستاد و هموطنان خویش را هوشدار داد تا خود
را برابر دیو استعمار با جدیدترین سلاح مسلح سازند و برای به زیستی به دامن دانش آویزند :
آن قصیده چنین آغاز میشود :
گر نباشد بر زمین يک چند باران اینچنین
خشک نتوان بود چون من چشم دهقان اینچنین
نهر کابل پا کبودی چون كنار من زاشک
چون لب من خشک ماند امسال باران اینچنین
چند باشد یارب از بی التفاتی های ابر
بسته بر خاکی نهاد آن برف و باران اینچنین
و بعد میگذرد به مساله خنک ، مي نويسد :
یک طرف جنگ جهانسوز است یکسو خشکسال
خود نخواهد ماند حال اهل دوران اینچنین
می شود این خشکسال از خلق عالم برطرف
ليک خواهد ماند جنگ خانه و بران اینچنین
آنچه کرد این جنگ عالم سوز بر نوع بشر
کی کجا بر خلق عالم کرد توفان اینچنین
گر بود این جنگ شرق و غرب یک چندی دگر
گر کند این بحر پر آشوب طغیان اینچنین
غرق گردد زورق هستی به گرداب عدم
وین بنا را خود نخواهد ماند بنیان اینچنین
و پس از آن در چند بیتی از عقب ماندگی مشرق ز مین و به خصوص کشور خویش افسوس میخورد و خطاب کنان به هموطن خود میگوید :
راه پیما تا کجا خواهی شدن با پای لنگ
دیگران با ریل و مو تر برق جولان اینچنین
ما پیاده رهروان راه اینچنین خار او خار
ما برهنه را چنان خار مغیلان اینچنین
ما همه بیدست و پا منزل سراسر سنگلاخ
ما همه گم کرده را مان و بیابان اینچنین
این تنزلهای ما از چیست ز بی دانشی
از کمال و علم گردید ندایشان اینچنین
آنکه در اول تغافل کرد از کسب کمال
احتیاج غیر میگردد به پایان اینچنین
دست بین غیر باشی تا بکی در نوش و پوش
اینچنین باشند آری بی کمالان اینچنین ..
ناسیونالیزم اسلامی حاکم براذهان شعرای ما در دو دهۀ اول سده بیستم مسیحی برداشت همسان از فرجام جنگ جهانی نخستین به مثابه پیروزی دانش و تخنيک معاصر و نتیجه گیری مشابه چون بر انگیختن مردم کشور خویش برای بنا کاری کاخ دانش و صنعت در کشور چون اکثر اشعار این دوره ، در این قصيده نیز دیده میشود
در نشیدۀ دیگر مستغنی که در مدح امیر حبیب الله سروده شده است گفته مشیود که دست آوردهای علمی و صنعتی جوامع سرمایه داری هرگز ضامن سعادت خلق ها نمیباشد و حتی چون تیغ تیزی بر ضد خلق کشورهای خودش و بر ضد خلق های جهان به کار می افتد.
و مدنیت نام نهاد جوامع بور ژوازی ضد انسانی تر از بر بریت انسانهای جوامع او لیست و این نکته ها با استهزای تلخی چنین افاده می شود:
زان به يک جای اقامت نکند آب روان
که نه جای گذران است جهان گذران
خاصه این عصر که از حرص و حسد اهل فرنگ
آتش انداخت در آفاق کران تا به کران
خاصه امسال که این جنگ جهانسوز یورپ
ناگهان بیخبراین برق بلازد به جهان
خاصه امروز که از دولت تهذیب نشست
چون دل عاشق بیچاره به خون عالمیان...
این اگر حاصل تهذیب توان گفت بلند
که کم از دام و دد امروز بوند آدمیان
این اگر حاصل تهذیب توان گفت به جهل
که به حیوان دنی فضل ندارد انسان
دام و ددگشت مهذب که در آفاق کنون
نه ز اخلاص بود نام و نه از صدق نشان ...
خاک غم برسر تهذیب که از طرز جدید
سیل خون کرد در آفاق به هر گوشه رو آن ...
ای خوش آن جنگ که میبود دران تیر و تبر
خنک آن رزم که بو دست به شمشیر و سنان
نکشد تیرو تبر خلق به صدها مليون
نکند تيغ وسنان قتل همه اهل زمان...
زبان اشعار مستغنی برابر به اصل ساده سرایی و ساده نویسی پذیرفته شده در آن سالهاست و شاهر بیش از پهلوی زبیایی شناسی سخنش به پخش کردن و پراگندن اندیشه های مشخص توجه دارد. زیاده روی در این امر بسیاری اشعار مستغنی را همانند شعرهای محمود طرزی و اکثر شعر های داوی و دیگر شعرای آن زمان از نگاه زیبایی شناختی ضعیف جلوه میدهد، مثلاً چنین اشعار در مجموعه های اشعار مستغنی نیز فراوان دیده میشود :
تكبر به مردم زیان میرساند ضررها به پیر و جوان میرساند
تکبر کند خوار و بی قدر مردم مذلت به خورد و کلان میرساند
مكن كبر کین پیشۀ ناستوده به دوزخ ترا جاودان میرسانده
یا این شعر :
باز شد اندر مکاتب گیرودار امتحان
اهل مکتب را شد اکنون روزگار امتحان
این زمان معلوم خواهد شد کم و بیش عمل
دوستان آمد کنون روز شمار امتحان
بعد هر سه مه کند هر سال بر مکتب گذر
با هزاران رعب و هیبت شهر یار امتحان...
در سالهای میان ۱۹۱۹ میلادی و ۱۹۲۹ مستغنی مانند دیگر شعرا اصلاحاتی را که سردست بود ستایش میکرد و به پیروزی آن جنبش چشم داشت. مستغنی در آخرین سالهایی دورۀ امانی به حیث معلم مکتب حبيبيه کار میکرد.
و با شورش حبيب الله کلکانی وسقوط امیر امان الله به خانه نشست. تسلط بر زبان دری استفاده از ذخیرۀ عظیم کلمات ، در سرودن شعر و معنای کوچکی را در شعر بزرگی بیان کردن و در موضوعی نه آنقدر مهم قصایدی در چند مطلع سرودن از ویژگیهای شعر مستغنیست.
از شعرای سلف، عبدالقادر بیدل مورد تکریم مستغنی قرار دارد وشواهد
زیادی هست که وی همیش به آثار بیدل توجه داشته است.
در یکی از قصايد مستغنی میخوانیم :
من کیستم به شیوۀ شعر آن فريد عصر
کامروز گشته نام به گیتی سمر مرا
آن نیستم به شعر سرايي كه يک قلم
از خوب و زشت شعر نباشد خبر مرا
طبعم سبق ز آب روان میبرد که هست
محکوم حکم طبع روان بحر و بره را
باشد سفینۀ غزلم مخزن گهر
دیگر چه حاجت است به گنج گهر مرا
تا دیده ام معاینه این نظم ابدار
افتاده است لعل و گهر از نظر مرا
شیرین سخن به دهر نباشد کس اینقدر
گویانی قلم بود از نیشکر مرا
جمعی زشعر بيخبر امروز کرده اند
از شعرهای بی اثر خویش کرمرا
استاد گشته اند ز شاگردیم کنون
خر مهره میدهند به نرخ گهر مرا
شاید ستود شیوۀ بیدل که در جهان
در نظم و نثر نیست چو او مفتخر مرا ...
و در قصیده بی با ردیف سفید که ۱۳۲ بیت است طعنه به شاعری میزند، که در زمان پادشاهی حبیب الله میزیسته است و تخلصش با دل بوده است. با دل همواره به جواب این و آن شعر میگفته و هرگز سخنی از خود نداشته است.
مستغنی در این قصیدۀ استادانه باز در برابر بیدل زمین تسلیم میبوسد
می نویسد :
غیر بیدا پیر صاحبدل ز ارباب سخن
میتوان کردن به هر مولا به هر چاکرسفید
علاقه مستغنی به بیدل تا آن حد است که در مقطع اكثر غزل ها تخلص بیدل را با تخلص خود یکجا می آورد و این خصوصیت بیشتر در اشعار او که در سراج الاخبار به چاپ رسیده است دیده میشود .
از مستغنی قطعات نثر نیز مانده است که تأثیر بیدل را در آن نثرها نیز به وضاحت میتوان مشاهد کرد. "گلزار مستعنی" و "کاینات مجبور کاینات بیچاره و کاینات بی اختیار"هم از نظر محتوی و هم از نگاه شیوۀ بیان یاد آور قطعات نثریست که در "چهار عنصر" بیدل آمده است.
در یکی از قطعات نثر او میخوانیم: "گلزگل ار ملت ، سرخروبی علم
و کمال است و سرو جویبار دولت آزادی زبان مقال سوسنش زبان به بیان معارف کشودن است و سنبلشن در فکر غوض علوم پیچیدن سیرابی کشتزارش از روانی جو یبار تجارت است و طراوت سبزه زارش از آبیاری آبشار حرفت. نهال این بستان اگر پیوند علم و معرفت نگردد خود روست و گل این گلستان اگر رنگ و بوی کمال وصنعت نيابـــد بـــدبــو . معرفت آموز تا راحت یابی نیشکر بنشان تا حلاوت بینی جز گلبن کمال هنر مپرور و به غیر از نهال کمال منشان. سراندیشه جزبه گریبان دانش و بخردی مپرو تخم تفکر به جز ان زمین صدق و ایقان میفشان..." در این نوشته که به شیوۀ نثرهای بیکل انشا شده است تمایل نویسنده و امید او به اصلاحات (ريفورم) و به خصوص تأکید ش به نقش قاطع علم و خرد در سعادتمند شدن اکثریت جامعه که محور ارزش های روشنگری میباشد، به روشنی دیده میشود .
در پهلوی آن مستغنی میبیند که در جامعه آن روز کار ارزشهای شخصیت انسان نیست و به هیچ کس به قدر کارش بها گذاشته نمیشود مگر علت این بی عدالتی را نمیداند وی در جایی می نویسد : "كلالي از يک گل کنه مشت خاکی را کاسـۀ جانان ساخته که تمام عمر از اونه نفعی حاصل نموده و نه در آن طعام و شرابی خورده همه وقتش بالای تاق گذاشته به دیدنش آرزومند و به داشتنش خورسند میباشد. و مشت خاکی را نیز دیگی ساخته که تمام عمر به جز خدمت پخت و پز کاری و به جز رو سیهی کرداری و حاصلی نمی داشته . با وجود آنقد و خدمت چنان بیقدر که دست زدن را بران نمیگ و عار میدانند. کسی نمیگوید که چرا آنرا به دو دست احتیاط وعزت گرفتن و این را از نفرت دست نازدن. این چرا و آن چرا ؟ تمام انبیا و اوليا وحكما وعقلاى عالم در این اقبال و ادبا رو در این عزت و نفرت بی موجب متحير اندو. تفكر ، هائم اند. و حیران.
چنانکه در گذشته اشاره کردیم زندگی ادبی مستغنی را میتوان به دو مرحله جدا کرد: یکی مرحله کهنه سرایی - قبل از همکاری با سراج الاخبار و دیگری نوسرایی با مرحله دفاع از ارزش های روشنگری.
محمود طرزی زیر عنوان "شعر وفن" نوشته بی دارد که در آن پس از مویی بر تاریخ شعر دری مینویسد: "... با جناب مستغنی که یکی از شعرای پسندیده اطوار آتشین گفتار موجودۀ شهر عزیزم است در باب تطبيق شعر و فن محاوره و مصاحبه های بسیاری میکردم چون به سوی طبع سرشار و خوش مضمونی گفتار آن بلبل چمنستان وطن ملاحظه میکردیم از تحريک و تشويق نمودن آن رفیق سخن خود را بر شعرهای فنی هیچ خود داری نمیتوانستیم ولی رفیق خود را در تردید میدیدیم این تردد شانرا میدانستیم که از چیست ... تا آنکه در شماره ۲۳ اخبار خود يک غزل چون عسل شانرا که به مناسبت جشن تماشای جمناستک انشاد نموده بودند درج کردیم و اينک اين شماره دوم سال دوم این نامه گرامی ما با يک غزل غرایی به زمان وزمین موافق بسیار دلنشین شان تزئین مییابد." این نوشته تأثیر محمود طرزی را بر سمت گیری مستغنی در شاعری نشان میدهد. پس از آن وی پیوسته به اصطلاح اشعار "فنیه" و "وطنیه" گفته است.
نکته مهم آنست که فرهنگ روشنگری با تقاضاهای سیاسی اجتماعی و هنری خاصش نتوانست در نهاد مستغنی تکیه گاه مطمئنی بیابد .
شاعر که از نگاه خانواده پیوند محکمی با ملاکیت و روحانیت داشت و در پرورش او نیز آن دو اصل نقش قوی داشتند. تا آخر رابطه اش را با مدیحه پردازی قطع نکرد و پرتوان ترین قصایدش را در مدح امرا گفت.
حتی پس از افول دولت امانی از مستغنی قصیده ای در مدح "حبیب الله کلکانی" در شماره فوق العادۀ "حبيب الاسلام" که به مناسبت جشن استقلال انتشار یافته بود به چاپ رسید.
آخرین ماموریت رسمی مستغنی عضویت انجمن ادبی کابل بود. وی روز ۲۱ حوت ۱۳۱۲ هجری شمسی مطابق ۱۹۳۳ میلادی ۶۰ ساله بود که وفات یافت .