مؤلف کتاب

نام مؤلف و پدرودودمان وی ۔۔ جوزجان مسكن اجداد مؤلف۔ دودمان امام عبدالخالق جوزجانی- پدرمؤلف - مادرمؤلف واجداد مادری وی - تاریخ تولد -- مولدوی ۔ سن طفولت ودانش آموزی۔ دوره جوانی و تاهل -- سفرهای سیاسی اور سالت وی بذراه و سیستان وقهستان ۔۔ سفرهند و قضای لشکراچه واهتمام مدرسه فیروزی۔ رسیدن مؤلف بحضورالتتمش و رفتن بدهل ومناصب آنجا -- قضاواداره کل امورشرعی کالیور- ادارة مدرسة ناصریه ۔ تقرربه قضای کل هند۔ حمله برمولينا واستعفای وی ۔ دو سال در لکهنوتی۔ اهتمام مدرسه ناصريه و توليت اوقاف دهلی - سفراجه - نظم ناصری نامه - رفتن ملتان۔ تقرربه قضای ممالك وحكومت حضرت کرت دوملقب صدر جهانی۔ تقرر به قضای کل هندکرت سوم - اواخر زندگانی ووفات ومدفن مولانا۔ برادروهمشیره و اولاد مؤلف - تحریروتاليف طبقات ناصری وماثردیگرمؤلف - مولانا درنظرتذکره نویسان وارباب تصوف -نگاهی با شعارمولانا۔ مراجع ومآخذوى- سماع ومشاهدات۔ اخلاق وروش تاریخ نگاری مؤلف - مزایای انشای مؤلف ومقايسه وی با قدماء.

(۲۲۴)                                                  ترجمۀ مؤلف                                                       تعلیقات

نام مؤلف وپدرودودمان وی :

مؤلف این کتاب بسبب تأليف طبقات ناصری، دربین مؤرخين وتذکره نگاران شهرت خوبی را داراست ومؤلفين هند و ایران راجع به وی چیزهاهی نوشته اند.

چون خوش بختانه خود مؤلف درمتن کتاب بموارد متعدده،احوال حیات خوش راجسته جسته ذکرکرده، بنابرآن نویسنده این سطورتمام گفتنی های خود وی را ازسراپای کتاب بیرون آورد، ودردورهای مختلف زندگانیش بهرجائيكه مربوط بود گذاشت.وآنچه مورخين و نویسندگان دیگر نسبت به وی نوشته اند، نیز درمورد خود نقل کرد.

نام مؤلف ما را برسرورق نسخة مطبوع کلكته که درسال (۱۸۶۴م) از طرف انجمن آسیائی بنگال طبع شده (۱) ابوعمرمنهاج الدين عثمان بن سراج الدين الجوزجانی نوشته اند، ودرکتب دیگرهم قاضی ابوعمرمنهاج الدين بن سراج الدين جوزجانی معروف به منهاج سراج ضبط گردیده (۴) و برخی هم ابوعمرعثمان منهاج الدين بن محمدسراج الدین نوشته اند(۲)

درمجله اورینتل کالج میگزین پروفيسورعبدالستار صدیقی بصورت ثقه تروکاملتر چنین می نگارد: مولانا منهاج الدين ابوعمرعثمان ابن مولانا سراج الدين محمد اعجوبة الزمان ابن مولانا منهاج الدين عثمان ابراهيم ابن عبدالخالق جوزجانی.

اماآنچه خود مؤلف درمتن کتاب آورده بصورت ذیل است: 

دردیباجه کتاب: ابوعمرعثمان بن محمد المنهاج سراج الجوزجانی ۔ دابتدای طبقه ۶: عثمان محمد منهاج الجوزجانی. درابتدای اکثرطبقات:منهاج سراج جوزجانی.

راجع به پدرواجداد خود چنین می نویسد: جد بزرگی و اولین وی امام عبدالخالق جوزجانی بود که فرزند وی ابراهیم نام داشت،ووی پسری بنام منهاج الدين عثمان داد،واین شخص پدرمولانا سراج الدین اعجوبة الزمان بود، که پدرمنهاج السراج باشد(۴)

به تعليم (۴۴) نسخ طبقات ناصری رجوع شود،(۲) تاریخ استیلای مغول ازعباس اقبال ص ۴۸۳ ومنتخبات ادبیات فارسی ص ۲۵۸ (۳) تاریخ ادبیات ایران از دوکتورشفق ص ۱۶۵ ستوری درمولفات فارسی (۱ / ۶۸ ) (۴) طبقات ناصری، طبقه اشرح حال سلطان ابراهيم .

تعلیقات                                                    ترجمۀ مؤلف                                                  (۲۲۵)

راورتی می نويسد:که در نسخه خطی نمبر (۱۹۸۲) انجمن بنگال و نسخه بود لينا درهمه موارد بین دوکلمه منهاج و سراج( بن) نوشته شده منهاج بن سراج و مستربلوخمن درمجله انجمن آسیائی بنگال (۱۸۷۶ع) گوید، که (منهاج السراج) باضافت نمی تواند،قراراصول عربی معنی منهاج بن دراج را افاده کند(۱)

چون دراین موضوع ضبط خود مؤلف ثقه ترو برتراست،باید ذيلا يك يك آنراجداگانه توضیح کرد:

نام وی: ابوعمرمنهاج الدين عثمان که، بصورت مختصرمنهاج سراج) باشد.

نام پدرش:سراج الدين محمد،که خود مولف،مولانا سراج منهاج (۲) وسراج الدين منهاج (۴) وافتح المعجم اعجوبة الزمان سراج الدين منهاج (۴) نوشته است.

نام جدش:مولانا منهاج الدين عثمان (۵) نام جد دوم: ابراهیم (۱)

نام جد سوم:امام عبد الخالق جوزجانی (۱) که مورث بزرگ ومؤسس اولین این دودمان علمی است.

جوزجان،روزگانان،ممكن اجداد مؤلف

مولانا نسبت خود را جوزجانی می نویسد. که راورتی درتمام کتاب جرجانی نوشته برای مهمله قرشت. واین ظاهرآ و ويست که طابعين کلکته هم مرتکب شده اند، حتی راورتی درذیله ای ملحقه و حواشی کتاب، وی رامنسوب به (جرجان) دانسته، که این هم اشتباهی است.

طوریکه گذشت،اجداد مولانا ساکن جوزجان یا جوزجان-ان ينماگورگانان بوده اند: وا مام عبدالخالق ازآنجا بحضرت نغزنه افتاد،وبعد ازین اجداد مولانا اندرین شهرومرکزسلطنت میزیستند، و پس ازآن بغورولاهورانتقال کرده اند.

بنا بران مولانا به واسطه موطن اصلی اجداد، نسبت خویش را جوزجانی

(۱) ترجمة طبقات ناصری ج ۲ ذیل ص ۱۲۹۶(۲) طبقه ۱۷- ذكرغياث الدين محمد(۳) طبقه ۱۴ ذكرناصرالدين(۴) طبقه ۱۸- ذكربهاءالدین سام وطبقه ۱۶ ذکرنکش (۵) طبقه ۱۱- ذکر سلطان ابراهیم.

(۲۲۶)                                                           ترجمۀ مؤلف                                                تعلیقات

نوشته، ورنه خود مولانا اندرانجا سکونتي نه گرده وزندگانی گذرانده است.

جوزجان همواره عزد جغرافيایویسان وارباب ومسالك وممالك معروف بود،و یاقوت دراین باره می نویسد: «که نام ناحیت و سیاسی است ازکورتهای بلخ درخراسان. که بین مروالرد و بلخ واقع است، وتصبة آن يهوديه،وشرهای آن انبارو فاریاب و کلاروغيره است (۱)

مؤلف نامعلوم جغرافیای حدودالعلوم، که خودش نیزگوزگانی است گوید:«گوزگانان ناحیتی است آبادان و با نعمت بسیار و با داد و دل، تابحدود باميان، وجنوب وی آخرغوراست و حدبست و مغرب وی حدود غرجستان است و قصبه بشین است تا بحدود مرد و شمال وی حدود جیحون است و پادشای این ناحیت ازملوک اطراف است اندرخرسان او را ملک گوزگان خوانند و از اولاد افریدون است و هر مهتری که اندرهمه ملوک اطراف او بزرگتراست به پادشایی و عزومرتبت وسیاست وسخاوت ودوست داری دانش وازین ناحیت اسپان بسیارخیزد و نمدوحقیبه و تنگ اسپ وزیلوی و پلاس خیزد و اندراو درختی است خنج خوانند وچوب وی هرگزخشک نشود ونرم بود چانکه براوگره توان افگندن واندرین بزرگ وبسیارنعمت و مردمانی جنگی واز غرجستان گوزگانست وبعضی ازآبهای مروازین ناحیت رود واندروی معدن زرست و مهتران این ناحیت ازمهترین اطراف گوزگانست ومقاطعه بملک گوزگانان دهند. درمشان از دوناحیت است یکی ازبست ددیگر از گوزگان و این به بوشاران پیوسته است وازین ناحیت آبها برود و بآبهای ربوشان یکی شود ورود مرو ازین آبهاست و مهتراین ناحیت را درمشی شاه خوانند(۲)

باین طورمؤلف حدود العالم ناحيت های تمران،ساروان، مانشان طالقان، جهوذان (مقرملک گوزگان) پاریاب، گرزوان ، کند رم انبير، اشبورقان، نتخذ(  اندخود) سان، رباط کروان، سنگ بن ، ازيو

(۱) معجم البلدان ج ۳ ص ۲٫۱۶۷ حدود العالم ۵۶

تعلیقات                                                       ترجمۀ مؤلف                                                     (۲۲۷)

را از گوزگانان می شمرد و گوید: این همه شهرها را که یاد کردیم، ازآن پادشائی ملك گوزگانان است،واین ناحیت راروستاها وناحيت های بزرگ بسیار است، و لكن شهرهای بامن دراین است که ما باد گردیم (۱)

خلاصه:جوزجانان با گوزگانان ناحیاتی بود درمغرب ربع بلخ که راه مروالرود از آن می گذشت،وخیلی معموربود (۲) و باحدودیکه مولف حدودالعالم تعین کرده گویا شمالآ به آمویه می پیوست وجنوبأ تا مجاری هیرمند میرسید شرقأ بامیان وحدود غربی غزنه ثعورآن بود. غربا هرات ومجاری آب مروو مرغاب بدان پیوسته بود.

خاورشناس معروف بارتولد گوید: که مقدسی در قرن دهم مسیحی (۳۷۵ه) جوزجانان را ناحیتی علیحده نمی داند و جزو ولایت بلخ می شمارد در قرن نهم الیعقوبی (۲۷۸ه) فقط ناحیه معمور رود شبرغان (شبورقان) وولایت کوهستان گرزوان را که در قسمت علیای رود میمنه واقع است گوزگان مینامد مقر حکمرانی امرای عرب که انباربود شاید درمحل کنونی شهرسرپل واقع بود پایتخت قدیم گوزگانان شهر شبورقان بود واین قول را روایت طبری تایید میکند. دران وقت هم مثل امروز بین شبورقان وشیرین تگاب صحرایی واقع بود که عربها القاع می گفتند(درطبقات دشت کعب آمد) قراریکه ابن خرداذبه گوید این ناحیت جزوگوگان محسوب بود شاید فاریاب شهر کنونی دولت آباد و یا قدری جنوبی تر درجای خیرآباد حالیه واقع بود بقول یعقوبی امیرفاریاب در یهودیه اقامت میکرد میمنه حالیه را جوزجانی بشکل میمند می نویسد ودرگوزگانان داخل بود شهریار گوزگان قدیم صاحب لقب گوزگانام خداه بود درقرن دهم سلسله آل فریعون درگوزگان سلطنت می کردند این سلسله را سلطان محمود از بین برداشت (۳)

جغرافیای اشکال العالم مي نويسد: «که جوزجانات نام ناحيت است و شهرهای است آن یهودیه و شبرغان و ستلخ وکنده روم و انباروسان و بزرگتران انباراست و مقام امیرآنجا باشد وآن شهریست.

(۱) مدودالعالم ص ۵۹ – ۶۰ – ۱۶۰ (۲) اراضی خلافت شرفي من. ۶۲۳ (۳) جغرافیای تاریخی ایران ، ص ۸۲ . ۸۳ ۔ ۸۴أرك تعليق آخر کتاب 

(۲۲۸)                                                 ترجمۀ مؤلف                                                         تعلیقات

برکوه بزرگتراست ومانند یهودیه باشد دربزرگی وارتفاعات آن بیشترغله وحبوب باشد واستلخ شهری خورداست در بیابانی است و جای نشست بزرگان آل فریغون است و ازان ناحیت پوستین های پیراسته و نیکوبهمه خراسان ودیگرنواحی می برند. 

جوزجان درسال (۳۳ه) بدست احنف بن قیس فتح گردید وبعد ازان همواره محط رحال و مهبط رجال وبزرگان بود ویحیی بنی زید بن علی بن الحسین بن علی (رض) درینجا بقتل رسید واز ناموران علمی این ناحیت ابراهیم بن یعقوب ابواسحاق السعدی الجوزجانی است که در تاریخ دمشق ذکروی میرود ومدتی درانجاسکونت کرد و بقول دارقطنی درمکه وبصره و رمله نیز یست واز ثقات حفاظ بود و در مستهل ذی القعده (۲۵۹ه) ازجهان رفت دیگر ابواحمد بن موسی الجوزجانی است که دانشمند مستقیم الحدیث بود وازسوید بن عبدالعزیز روایت کرد.وهمشهریان احمد نیزازوی روایت کنند(۲) 

اما دودمان معروف فریغونیان که درجوزجان حکمداری داشتند در حدود (۳۰۰ه) برین ناحیت تسلط داشته اند و پدید می آید. که شهریاران این دودمان ازمردم بومی این ناحیت بودند وتاریخ نگاران آن عصرها این خانواده را نیک ستوده اند بارتولد می نویسد که درعهد حکمداری این طایفه حدود جوزجان تا مضافات غوروبست و نکنارهلمند میرسید(۳)

ابو نصرمحمدعبدالجبارالعتبی که تاریخ یمنی را در حدود (۴۱۵) نوشت آل فریغون را ازطرف سلطان محمود حکمدارانان جوزجان میداند و آنها را درعلوهمت چون فلک و در غزارت وسماحت چون جیحون می نویسد(۲) وابوالفتح بستی شاعرمعروف عهد. 

(۱) اشکال العالم نسخه خطی موزه کابل ص ۶۶ (۲) معجم البدان ج ۳ ص ۱۶۷(۳) مقدمع بارتولد برنسخه عکسی حدودالعالم ص ۴-۵ (۴) تاریخ یمنیی ص ۳۸۲

تعلیقات                                                      ترجمۀ مؤلف                                                 (۲۲۹)     

آل سبکتگین را درستایش این دودمان مدوحی است، که ازانجاست:بنوا فريغون قوم في وجوههم يوم سیما: لهدی و سناء السودد العالى حکیم ناصرخسروعلوی درين بيت فريدونيان را یاد کرده:

 کجاست آنکه فریغونيان هیبت اوزدست خویش بدادندگوزمانان را شخص اول حکمداران این دودمان احمد پسرفريغون است، که بروایت نرشخی درحدود (۲۸۵ه) باسماعیل سامانی مطيع گردید (۱) وطوريكه ابوسعیدعبدالحی بن ا لضحاك گردیزی می نگارد:- نوح بن منصورسامانی با ابواحادیث محمدبن احمد فريبغون خویشی کرد. في سنه (۳۶۵ ه) (۲) از شرح بالا به درمی آید، که این محمد بعد از(۳۰۰ ھ) زندنگانی کرد و در اوقاتیکه موسس دودمان غزنویان علم شاهی و جهانگیر که بر افراشت،وی حکمران جوزجان بود.

درحدود (۳۷۲ه) که مولف نامعلوم حدود العالم درجوزجان کتاب خویش را می نوشت، حمکدراین دودمان همان محمدبن احمد الحرث يا الحارث بود، که لعتبی بود مگردیزی نیز نام وی را برده است،چندی بعد پسرش ابوالحارث احمد جانشین پدرگردید، وبسال (۳۸۰ھ ) و باردیگربسال(۳۸۴ه) با اميرنوح بن منصوردرغايله ابوعلی سیمجوری و فايق كمك هاکرد، و با سبتکتگین نیزمناسبات دوستانه داشت،وبسال (۳۸۵ ه ) دراخرأج وازعاج ابوعلی سیم جوری ازخراسان به وی امداد کرد، واندکی بعد احمد یکی ازدختران خود را به محمود پسر سبکتگین داد، و سبکتگین یکی از دختران خود را به ابونصرمحمد پسر احمد تزویج کرد،و درمکا وحتی که پس ازمرگ سبکتگین برسرتاج و تخت بوقوع پیوست، احمد داماد خود محمود را طرفداری نمود،وبا اسماعیل مخالفی کرد،وبعد ازانقراض قدرت سامانی ها محمود را بحیث شهنشاه خویش شناخت.

احمد بين( ۳۹۰ -۳۹۸ه) در گذشت دو پسرش ابونصرمحمد جانشین وی گردید،و دربرخی ازسفرهای حربی سلطان محمود، درهند باوی مرافقت و موافقت کرد، و یکی از دختران خود را بشهزاده ابواحمد پسرسلطان محمود بازدواج داد ابونصرمحمد در (۴۱۰ه) درگذشت و پسری مسمی به حسن ازوماند ولی چون بسیار 

(۱) تاریخ بخارا ص ۸۵ (۲) زین الاخبار ص ۳۷

(۲۳۰)                                                      ترجمۀ مؤلف                                                    تعلیقات

کوچك بود سلطان محمود ولایت جوزجان را به پسرخويش محمد سپرد(۱) وباین صورت دودمان شاهی جوزجان بر افتاد،آل فريغون به سجایای شریفه و دانش پروری وعلم دوستی معروف بودند و هر بارایشان همواره مرجع فضلاء و شعراء ومحط دانشمندان عصروخردمندان زمان بود و شعرای عصررا درمدح ایشان قصايد و ستايش هاست.

 دودمان امام عبد الخالق جوزجانی:

این شخص که مورث اعلای دودمان مولف است به تصریح خودوی ازجوزجان (گوزگان) بغزنه افتاد ودخترسلطان ابراهیم غزنوی را درحباله آورد.

<<وآن پادشاه (سلطان ابراهیم ) را چهل دختر بود و سی وشش پسرجمله دختران او بسادات کرام وعلماء با نام داد: ویکی ازان ملکات از جوزجان بدین سبب بود که امام عبدالخالق جوزجانی که بالای طاهر آباد غزنین حفته است در جوزجان بخواب دید که هاتفی او را گفت: که برخیزوبه غزنین رو وزن خواه! .... برحکم این خواب بغزنین آمد ویکی ازان دختران درحکم او آمد اورا ازان ملکه پسری آمد ابراهیم نام کرد واین ابراهیم پدر مولانا مهناج الدین عثمان ابراهیم بود...))...(۲)

باین تفصیل امام عبدالخالق جوزجانی در عهد سلطان ابراهیم که یکی از شاهان آل سبکتگین است بغزنه آمد و دختراین بادشاه در حباله آورد و درغزنه متمکن گردید چون عهد سلطنت سلطان ابراهیم از(۴۵۱-۴۹۲ه) مدت چهل ودوسال است بنابران تخمین کرده می توانیم که جد سوم مولف ما درنیمه دوم قرن پنجم حیات داشت واین شخص بعد ازآمدن بغزنه ازانجابیرون نرفته وطوریکه دربالای خواندید درهمین شهرازجهان رفته و مزارش هم بالای طاهرآباد است که نام جایی بود درغزنه و اکنون درغزنی قریه ای بنام طاهرآباد موجود است وآن ناحیت را سراب گویند که در ۵ کیلومتری شمال غرب شهرغزنه واقع است.

(۱) دکورناظم درضمایم کتاب سلطان محمود بحوالت العتبی و لباب عوفی وابن اثیروبیهقی وغیره (۲)طبقه ۱۱-ذکر سلطان ابراهیم.

تعلیقات                                             ترجمۀ مؤلف                                                            (۲۳۱)

و درطاھرآباد پشته ایست که بالای آن مقابر نیز دیده می شود چنين بنظرمی آید،که امام عبد الخالق جوزجانی باید شخص عالم و متقی باشد، چه کلمه امام که مولف با نام وی می نویسد برین صفات دلالت دارد چون امام عبدالخالق سید نبود باید عالم وفقیه ومتقی باشد.

این امام وعالم را اربطن همان ملکه که دختر پادشاه غزنه بود پسری بدنیا آمد که بنام جدمادریش((ابراهیم)) نامیده شد و اوقات زندگانی وی را ثلث اول سده ششم تخمین می کنیم که باین حساب باید پسرش مولانا مهاج الدین عثمان در ثلث میانه قرن ششم و پسروی مولانا سراج الدین محمد  اعجوبه ازاشاراتی که مولف در کتاب خود در موارد متعدد نوشته چنین برمی آید که این دودمان از اوایل ورد خود بغزنه در بین درباریان و رجال بزرگ آن عصر بنظر احترام دیده شده واجدادوی مناصب و مشاغل رسمی وحکومتی داشند فرزند ابراهیم که مولانا منهاج الدین عثمان باشد وجد پدری مولف است درعصر خلافت المستضی بالله (۵۶۶-۵۷۵) بسفرحج و زیارت کعبه رفت و چون به بغداد رسید از حضرت خلیفه باحترام پذیره گردید و تشریف دارالخلافه پوشید چنانچه مولف گوید:

((وجد پدری تشریف دارالخلافه پوشیده بود بوقت رفتن سفرقبله)) (۲) ... بعد ازین سفرمولانا مهاج الدین عثمان ازراه سیستان به غزنه ولوهوربرگشت و مولف ما به دربارسیستان درحضرت ملک شمس الدین بن ملک تاج الدین ابوالفتح طاهر(اواخرقرن ششم) ذکری ازوی کند چون مولانا منهاج الدین عثمان عالم ناموردانشمند عصربود واین پادشاه را نیزبا این طایفه محبتی بود بنابران مولانا را بحضرت خویش پذیرفت وامرداد تا تذکیری بفرماید و به عواطف فراوان نوازش کرد(۳) ولی بودن او در لاهورمعلوم نیست ه که برای چه بود؟ وچه وظیفه داشت؟ وچه قدرمدت درآنجامانده است؟ فقط همین قدرمی توان گفت که بعد ازسفرقبله ازراه 

(۱) زیرا مورخین یک قرن را برای سه نسل حساب میکند (۲) طبقه ذکر المستضی (۳) ذکر ملک شمس الدین نمبر(۳)

(۲۳۲)                                                      ترجمۀ مؤلف                                                 تعلیقات

سیستان بغزنه رفت وازآنجا به لاهورافتاد وکان ذالک فی حدود(۵۷۲ه)

ازتاریخ وفات واواخرعمرو زندگانی مولانا منهاج الدین عثمان خبری نداریم فقط همین قدرتوان گفت: که بعد (۵۷۲ه) در لاهورازجهان رفته باشد که بعد ازوفات جای او را پسرش می گیرد به تفصیل ذیل:

پدر مؤلف:-

پدرمولف مولانا سراج الدين محمد افصح العجم واعجوبة الزمان بین مولانا منهاج الدین عثمان نیز از رجل مهم دربار فيروزکوه وغوربود، واندرحضرت سلاطين: پایه بزرگ و مرتبت سترگی داشت. در اواخردولت آل محمود، چون مسلمان معزالدين غوری بسال( ۵۸۲ ه) بدر شهر لوهور آمد، و آن شهر به وی مسلم گشت، سپه سالار علی کرمان را که والی ملتان بود،به لاهور نصب فرمود، و پدرمؤلف که مولانا سراج الدين باشد، قاضی لشکر هندوستان گشت، وتشريف سلطان معزالدین پوشیده دربارگاه لشكر مجلس علم عقد کرد و دورازده شتر بجهت نقل گردن کرسی او نامزد شد (۱)

چنانچه بیشترخواندید، پدرمولانا سراج نیز درلاهورسکونت داشت و بعد از ( ۵۷۲ ھ ) درآنجا میزیست، وظن غالب آنست که بعد ازهمین سال همدران جا از جهان رفته باشد، بنابران مواد مولانا سراج را هم لاهورمی توانیم، وهمین مقصد رایکی از معاصرین او که محمدعوفی باشد، نیز تائید می کند: وخطاب ملک الکلام وفصیح العجم باومیدهد (۲) ولی محل نشو ونمای وی را که سمرقند می شمارد، محل تامل است !!!

درین وقت حضرت بامیان جمع علماه ومنتشردانشمندان نامداربود وسلطان بهاءالدين سام ابن سلطان شمس الدين محمد از ملوک عالم پرورو دانش دوست آل شنسب که از (۵۸۷ تا ۶۰۲ ) سلطنت رانده، کوشش داشت تا اهل فضل وعلم را در مرکزمملکت خویش (بامیان) فراهم کند،وبقول مؤلف علامه فخرالدین رازی مدتها

 (۱) طبقه ۱۹ذکر معزالد بن (۲) لباب الالباب ص۲۸۲ج ا

تعلیقات                                                             ترجمۀ مؤلف                                               (۲۳۳)

درظل رافت وحمایت او بود و آن عالم نحریر رساله بهاییه را باسم او کرده است وهمچنین شیخ الاسلام و ملک العلماء جلال الدین درعهد اوبمنصب شیخ الاسلامی خطه بلخ رسید(۱)

مولانا سراج الدین محمد منهاج که سرِآمد فضلای عصر و رجال نامور دربارسلطان غیاث الدین بود و درعلم و بلاغت و سیاست وامورمملکت داری آیتی بود مورد نظر این سلطان قرارگرفت ووی را درسربه بامیان طلب داشت و درین وقت مولف طبقات درسن سه سالگی بود مولانا بدعوات متواترو سری بهاءالدین که انگشترین فیروزه نقش سام بران ثبت کرده به نزدیک مولانا فرستاده بود ازغزنه به بامیان رفت واین سفر پیش از جلوس بهاءالدین سام (۵۸۷ه) واقع گشت که در انوقت پدر بهاءالدین درولایت (بلوران یا بلروان یا پروان) بود خدمت مولانا را درینجا دریافت و امکان نگهداشت واعزاز مولانا بنمود و کلمات روح افزی و مذاکره دل کشای او دیده و شنیده بود و ذوق آن درطبیعت پادشاهی مانده میخواست تا از مایده نعمت کلام مولانا نصیب تمام گیرد.....(۲)

معلوم می گردد بعد ازین سفر که مولانا را بحضوربهاءالدین سام پسرسلطان بامیان ازغزنه اتفاق افتاده پس به حضرت فیروکوه و دربارسلطان غیاث الدین برگشته باشد زیرا بعد ازدرگذشتن سلطان شمس الدین چون بسال (۵۸۷ه) سلطان بهاءالدین سام پسرش برتخت بامیان نشست بکرات و مرات مولانا را طلب فرمود و تفویض جمله مناصب شرعی را تکفل فرمود وانگشتری خاصه بفرستاد مولانا از حضرت فیروزکوه بی اجازت سلطان غیاث الدین بحضرت بامیان رفت و چون بدان جانب رسید اعزاز بسیار یافت و کل مناصب آن مملکت چون قضای ممالک و انقطاع دعاوی حشم منصور و خطابت ممالک و احتساب باکل امور شرعی و دومدرست با اقطاع و انعام وافر بمولانا مفوض فرمود(۳)

(۱)طبقه ۱۸ ذکربهاءالدین سام (۲) طبقه ۱۸ ذکربهاءالدین شام (۳) طبقه ۱۸ ذکر بهاءالدین سام

(۲۳۴)                                                           ترجمۀ مؤلف                                                 تعلیقات

با اين طورمولانا دربامیان نوازش دید وعلم ودستارو تشریفی ازحضرت سلطان گرفت،ومثالی برای تفویض آن جمله مناصب بخط (صاحب) وزیر مملکت بامیان بدوداده شد که همه این چیزها تاحین تحریر کتاب طبقات نزد مولف آن موجود بود(۱)

معلوم نیست که مولانا سراج تا چه وقت وظایف سابق الذکر را دربامیان اجرداشت، و چندسال درانجامد،ولی همدرین اوقات تا حدود(۵۹۰ه) پس به دربارغیاث الدین برگشت،ودرعهد حکمرانی تاج الدین حرب که برادرزاده ملک شمس الدین پادشاه سیستان بود،وی را دو کرت اتفاق دیدار دربارسیستان افتاد.

یک کرت ازجهت سلطان غیاث الدین محمد سام برسالت برفت،و کرت دوم که ازحضرت پادشاه بخدمت دارالخلافت الناصرالله میرفت،بجانب مکران(شاید صحیح آن کرمان باشد) هم به سیستان گذشت وازملک تاج الدین حرب عواطف فروان دید(۲)

قراراین اشارات مولف، همان طوریکه مولانا منهاج الدین عثمان محضر خلیفه را درحضرت بغداد و ملاقات ملک شمس الدین بحضور تاج الدین حرب رسید، و بعد ازان بدربار خلافت سمت رسالت یافت، بموجب شرح ذیل:

درعصرخلافت الناصرالدین الله،سلطان تکش بن خوازم شاه بربغداد مغافصه برد،ولشکرخلیفه شکسته شد، بنابران از طرف خلیفه رسل دارالخلافه بحضرت غوروغزنین بیامدند، واستمداد نمودند، ازحضرت سلطان غیاث الدین محمد، امام شمس الدین ترک و ابن الربیع و ابن الخطیب و پدر مولف مولانا سراج منهاج برسالت نامزد شدند(۳) تاریخ مغافصه های تکش خوارزم شاه بر بغداد، حدود (۵۹۰-۵۹۲ه) راست و اندرین سالهاست که باید سفر رسالت مولانا سراج الدین بمرافعت امام شمس الدین وابن الربیع و ابن الخطیب بسوی بغداد اتفاق افتاده باشد، درجای دیگرمولف راجع باین رسالت و سفرپدرچنین می نویسد: ((وچند کرت از حضرت دارالخلافه امیر المومنین المقتفی بامرالله،

(۱) طبقه ۱۸ ذکربهاء الدین بن سام (۲) طبقه ۱۴ ذکرتاج الدین حرب، (۳)طبقه ۴- ذکر الناصرالدین الله

تعلیقات                                                   ترجمۀ مؤلف                                                      (۲۳۵)

وازامیرالمومنین الناصرالدین الله،خلع فاخره بحضرت سلطان عیاث الدین واصل شد،وکرت اول ابن الربیع آمد،وقاضی مجدالدین قدوه با او بدارخلافت رفت وکرت دیگرابن الخطیب آمد،وپدراین داعی مولانا سراج منهاج با او نامزد شد بدارالخلافه))(۱)

مولانا هیت رسل وسفرای دربارغورو ظایف خود را اجرا کرد،وهمدرین اوقات که حدود(۵۹۲ه) باشد،درمکران (شاید صحیح آن کرمان باشد) ازجهان رفت.ازنوشته مولف کتاب صراحتأ استنباط نمی شود، که پدرش بعد ازانجام اموررسالت درراه مکران مرد،یا اینکه بعد ازرسالت اول بازبه همین کارگماشته گردید، و به درباربغداد نارسیده درمکران ازجهان گذشت،عین عبارات مولف درین مورد چنین است:

((چون سلطان تکش باسلاطین غورعهد بسته بود،اما بسبب خصومت بغداد ابن الربیع ازبغداد بملت غوروغزنین آمد، وکرت دوم ابن الخطیب بفیروزکوه امد،و روز جمعه خطبه کرد،و دراثنای خطبه این لفظ بگفت، در حضور سلطان غیاث الدین محمد سام، که: یاایهاالغیاث المستغاث من ا الطاغی الباغی و دروقت بازگشتن ابن الخطیب پدراین داعی مولانا سراج منهاج درحدود مکران وفات یاف، و درآن معنی از حضرت خلافت ناطرالدین الله فرمانی رسید که: و اماالسراج المنهاج اجره علی الله ....ـ(۲)

ضیاءالدین احمد متخلص به نیررهندوستان شرح حال قاضی منهاج سراج مولف طبقات ناصری را درحدود (۱۸۸۷ع) از کتاب مذکوراستخراج کرده ورساله کوچکی نوشته است، این رساله را نویسنده این سطورندیده،ولی علامه قزوینی در تعلیقات لباب الالباب عوفی مطالب ذیل را ازآن کتساب نقل کرده:

((الامام سراج الدین محمد بن منهاج الدین عثمان بن ابراهیم ابن الامام عبدالخالق اثجوزجانی الاصل (اللوهوری المولد) وی

(۱) طبقه ۱۷-ذکرسلطان غیاث الدین محمد سام، شرح حال ابن الخطیب و ابن الربیع را درتعلیق (۶)بخوانید،اما قاضی مجدالدین ازخاندان اجداد مادری مولف است، که ذکرش دراجدارمادری مولف خواهد آمد (۲) طبقه ۱۶- ذکر سلطان تکش

(۲۳۶)                                                       ترجمۀ مؤلف                                                 تعلیقات

پدرقاضي منهاج الدین ابوعمرعثمان صاحب تاریخ معروف طبقات ناصری است سراج الدین مذکورومرتبه بسفارت بغداد نزدخلیفه الناصرالدین الله نامزد گشت، یک مرتبه ازجانب تاج الدین حرب ازملوک سیستان، وکرت دوم ازجانب سلطان عیاث الدین غوری،ودرین مرتبه دراثنای راه درحدود مکران وفات نمود،مابین(۵۹۰-۶۰۰ه) (۱) 

درسطورفوق که ازرساله احمد نیز نقل افتاده، دومرتبه رفتن مولانا سراج بسفارت بغداد اصلی ندارد،مولانا یکباربدربار سیستان رسالت یافته و بعد ازآن به حضرت خلیفه الناصررفته است،شاید نیردربین این رسالتین اشتباه کرده باشد،(۲)

برای تکمیل ترجمه مولانا سراج شرحیکه عوفی نگاشته عینأ درذیل این سطورنقل می شود: ((الامام ملک الکلام سراج الدین فصیح العجم ابن منهاج اللوهوری- اگرچه مولد او درلوهور بود،اما منشاءاوسمرقند بود، ازان سخنش را ذوق شکرو قندبود،چون درقفص منبر، طوطی ناطقه اوشکرخوارشدی، منطق طوطیان هندپیش الفاظ چون شکراو خوارشدی و چون درچمن محاوره عندلیب فصاحت او درنوا آمدی، حسان پیش کلمات حسان او بی نوا آمدی،واگرچه اشعاراومشهوراست، اما رباعی چند ازمنشات او ثبات افتاد می گوید:

رباعی

                        آن دل که زهجردرد ناکش کردی             و زهرشادی که بود پاکش کردی

                          ازخوی تو آگهم که ناگه ناگه                   آوزه درافتد که هلاکش کردی

ایضا

                     دل را برخ خوب تومیل افتاد است                   جان دیده برامید لبت بکشاد است

                   چشم آب زن خاک درت خواهد بود(۳)              گر عمر وفا کند قراراین دادست

ایضا

                       ای کرده یخ و برف بسی دایگیت            روشن ترازآفتاب بی مایگیت

                      برجای رسول آخرازبهرخدای              گه میخوری و بنده به همسایگیت (۴) 

(۱) تعلیقات لباب الالباب ج۱ ص۳۶۲(۲)مرحوم سید عبدالحی لکهنوتی نبزدرکتاب نزهه الخواطر(ج۱ ص ۱۱)شرح حال امام سراج الدین محمد را طوری آورد،که علامه قزوینی ازرساله نیز نقل کرده است وعلاوه ازین دست به تحقیق مزید نزده است (۳) در تذکره ،شترعشق خواهد کرد(۴) لباب لالباب عوفی ج ۱ ص ۲۸۴

تعلیقات                                                   ترجمۀ مولف                                                       (۲۳۷)

مادرمولف و اجداد مادری وی درنوشته های سابق حالت خاندان واجداد و پدرمولف را خواندید که یکی از دودمان های معروف علمی جوزجان است و سالها دربارسلاطين آل محمود وآل شنسب درغزنه وغورولاهورمراتب بلند علمی و سیاسی را داشتند وهمواره درحضورشاهنشاهان بزرگ محشوربوده اند.

همین طورخازن مادرمولف نیزازدودمانهای بزرگ علمی وسیاسی بود ومشاهيرزیادی دربین خاندان گذشته وهمواره رجال آن دودمان به دربارغورمعززومحترم بودند،و نظراحترام نگریسته می شدند،مادرمولف نیزازخانم های محترمی بود،که دردربار غوردرحرم سلاطين میزیست.

اجداد مادری مولف نسلانساوی خراسلانی و مسکنا تولکی ازغوروهرات بودند،وازعهد خلافت القادربالله عباسی (متوفی ۴۲۲ه ) درتولك ولایت هرات منصب قضا داشتند،واین خاندان درسلطنت سلطان محمود دارای مقام محترمی بود،والقادربالله بنام آنها مالی ازحضرت بغداد فرستاده بود،وبعدازآن درعهد المستضی بالله( ۵۳۶/ ۵۷۵ ه) نيز مثالی برای تفویض مناصب فوق بانهآ داده شده بود،که این مثالين تاحين تحریرکتاب طبقات پیش مؤلف موجود بود وخودش درآن بار هچنین می نويسد:ومثال او(المستضی) درمیان امثله جداد مادری منهاج سراج وجود است و تنهای قلعه تولك ولايت قهستان وجبال هراة وآنا مثال بنابرمثال جداعلى مستضی بود القادر،وآن امثال هم موجود است ... (۱)

یکی ازاشخاص معروف این دودمان ملک ضياءالدين محمدعبدالسلام قاضی تولك است که این شخص دردوران فتوحات سلطان معزالدین غوری در هند همرکاب سلطان بود ووقتیکه قلعه تبرهنده فتح گردید به وی سپرده شد،وإبن قاضی ضیاءالدین مولف کتاب را پسرعم جد مادری بود، و دیگرهم قاضی مجد الدین تولکی است که مولف نام وی را قاضی مجدالدین تدوهن می نویسد و چنانچه گذاشت این شخص ازطرف سلطان غیاث الدین با پدرمولف بحضرت بغداد بحیث عضو

(۱)طبقه ۱ ذکرالمستضی ۱۲

(۲۳۸)                                                        ترجمۀ مؤلف                                                   تعلیقات

هیئت رسالت نیزرفته بود و دراوقات فتوحات معزالدین درهند یکهزارودویست مرد تولکی راقیات می کرد،که درقلعه تبرهنده با قاضی ضیاءالدین موصوف همراه وهمبازبود(۱)

وهمین شخص است که ابن اثیر نام کامل اورا قاضی مجدالدین عبدالمجید بن عمرمعروف بابن الفدوه می نویسد، وگوید که درمجلس غیاث الدین بن غوری وی را با امام رای اتفاق مناظره افتاد،واو درمسجد       ام مسلمین برد و شهررا بر امام شورانید، تاغیاث الدین ناچارفخررازی را به قلعه هرات روانه کرد(۲)

دیگرشخصی که ازین خاندان از گفته خود مولف می شناسیم خال (برادرمادر) وی قاضی جلال الدین مجدالمک احمد عثمان است که ازرجال اداری اواخر عهد غوری است این شخص در دوران فتورچنگیزیان درحدود(۶۱۷ه) حاکم نشاپور و خواجه و متصرف آنجا بود، وازدست تولکیان و قرابتیان خودش شهید گشت.(۳)

اگراسم خال مولف را تحلیل کنیم و مطابق برسم آنزمان جلال الدین ومجدالملک را القاب بشماریم باید احمد نام خودش و عثمان نام پدرش باشد و درین صورت می توان گفت: که عثمان جدمادری مولف بود.

درهمین اوقات برخی از اقارب واحوال مولف که غالبا باید اقارب مادری وی باشند درتولک بودند و همه درجهاد دفاع وطن ازحملات چنگیزیان دخلی و دستی داشتند                 غ

خاندان اجداد مادری واحوال مولف همه در خدمت درگاه سلاطین غوربودند.ومخصوصأ دخترسلطان غیاث الدین که ماه ملک نام بود و بلقب جلال الدین ملکه بسی فاضلی بود، و درجمال و عفت و زهادت درهمه نیا مثل نداشت بااین خاندان عملی لطفی وشفقتی داشت و والده مولف با او هم شیرو هم مکتب بود و خود مولف هم درحجرعنایت و حرم عصمت ملکه پرورده شده بود(۵) پس مادری مولف هم با ملکات حرم سلطانی محشوروزنی بود مکتب دیده وازخاندان ثفه 

(۱)طبقه ۹ ذکرمعزالدین و طبقه۱۳ ذکرغیاث الدین (۲)احوال مولانای رومی بحواله این امیرحوادث د ۶۹ (رک :د ۷)(۳) طبقه ۲۳ طبقه ۳۲ حدیث و اقعات غوروغرستان و فیروزکوه(۴) ایضا(۵) ذکر حاجی علاءالدین محمد.

تعلیقات                                                             ترجمۀ مؤلف                                                (۲۳۹)

علم و قضا و اداره، بنابران مؤلف نجیب الطرفين بوده، درمحیط علم و ادب پرورش داده بود.

تاریخ تولد مولف 

از تاریخ تولد مولف و مولدش بطورحتم و بقین خبری نداریم و خود مولف هم بدان تصریحی نکرده ولی از اشارات متفرقه و متعدده مولف می توان درین باره چیزی را استنباط کرد: 

دوره طفولیت مولف تاسن بلوغ درحرم ملکه سابقه الذکرگذشته، ومادرش هم درفیروزکوه بود و اخوال وی هم بخدمت ملک الحاج علاءالدین محمد بن ابی علی که پسرعم هردوسلطان غیاث الدین ومعزالدین بود ومخصوص بودند.

اشارات خود مولف که می توان تاریخ تولدوی را ازان بر آورد چنین است: من درسن هژده سالگی بودم درشهورسنه سبع وستمایه بردرسرای سلطان درحضرت فیروز کوه ....(۱)اگراین اشارات مولف را اساس قراردهیم باید تولد مولف را (۵۸۹ه)بدانیم که راورتی نیزهمین تاریخ را معتبرشمرده و در شرح                         ذکر داشته است و آقایان سعید نفیسی و عباس اقبال که درتن از دانشمندان معاصرایرانند نیزتاریخ تولد وی را همین (۵۸۹ه) شمرده اند(۲)

۲-درآغازطبقه ۱۷جاییکه مولف کتاب، نسب نامه سلاطین غور را ذکر گوید:

((ونویسنده این کتاب درشهور(۶۰۲ه) آنرا در حرم محترم خداوند جهان ماه ملک درپیش تخت معظم او در نظرآورده است)) بعد ازین مولف شرح تالیف نسب نامه مذکوراززبان آن ملکه نقل وروایت می کند، و مطالب نسب نامه راهم تاجایی مینویسد.

پس اگر قرارقول اول، تولد مولف را در ۵۸۹ه ) بدانیم باید درین وقت سیزده ساله باشد، که نقل چنین روایت از آوان سیزده سالگی بعد بنظرمی آید، ولی چون مولانا ازدودمان علمی بود، و درمحیط دانش و فرهنگ پرورش دیده، شاید در اوقات طفولیت و درسن (۱۳) سالگی لیاقت دیدن کتاب راداشت، که مطالبی را ازآن عهد و ازآن کتاب بذهن سپرده و در طبقات نقل کرده باشد.

(۱) طبقه ۱۷آخرذکرملک علاءالدین محمد (۲) سالمامه ۱۳۱۷فارس، تاریخ استیلای مغل ص ۴۸۳

(۲۴۰)                                                          ترجمۀ مؤلف                                                   تعلیقات

۳- درشرح حال پدر مؤلف خواندید،که مولانا سراج الدين پیش ازجلوس سلطان بهاءالدین سام در( بلروان یا پروان) بحضورش رسيده بود،چون جلوس آن پادشاه به تخت سلطنت بامیان (۵۸۷ ه) است و بقول خودش مولانا هم درین اوقات بين سه سالگی بود، بنابران باید تولدش درحدود (۵۸۴) وافع گشته باشد،که بقول اول خلافی دارد.راورتی و دیگرانیکه راجع به زندگانی مولانا چیزی نوشته اند، رفتن پدرمولانا رابه حضرت بامیان (۵۹۱ه) نوشته اند، حال آنکه خود مولف رفتن پدرخود را درسن سه سالگی به بامیان نمی نویسد، بلکه درآنوقت سلطان بهاءالدین سام به سلطنت نرسیده بود و پدرش دربامیان حكمداری می کرد، و پدر مؤلف دربلمروان یا پروان مرکز حكمراني بهاءالدين بحضورش رسيد.

چون رفتن پدرمولانا کرت اول بحضوربهاءالدین به بلروان و پیش ازجلوس وی بود بنابران باید مقارن باشد باسنوات پیش از (۵۸۷ه) ودرین صورت اگرمولانا درین اوقات طوریکه خودش گوید سه سال بدانیم تاریخ تولدش با قول اول موافق نمی افتد ونقص آن ثابت می آید.

۴-مولانا درسال(۶۱۸ه) به ولایات گزیووتمران برای انجام امورعروسی و نکاحش رفته بود وطوریکه گوید یکی از بنات اکابراقربای خود درحباله خودمی آورد و آن حال جوانی اوبود (۱) بقراراین تصریح مولانا که درسال (۶۱۸ه) اوایل جوانی وی بود اگر تاریخ تولدش راهمان (۵۸۹ه) بدانیم درین وقت باید (۲۹) ساله باشد حال آنکه حسب المعمول اوایل جوانی از سن ۲۰ تا ۲۵ شمرده می شود واگررشد وبلوغ وی را ازسن بیست بدانیم باید درین وقت ده سال ازین سن بروی گذشته بادش وعادتأ نباید اوایل جوانی شمرده شود!!!

علی ای حال:تاریخ تولد مولف بطورحتم و یقین واثبات بلامنازع بما معلوم نیست و نفاضت قول اول دراول دراشارات دیگرمولف موجود است ولی با آن هم می توان گفت که تولد مولانا باید درحدود (۵۹۸ه) اتفاق افتاده باشد والله اعلم اما آنچه هدایت حسین درمقدمه انگلیسی تاریخ شاهی (طبع کلکته ۱۹۳۹) سال تولد مولانا را (۵۹۸ه) نوشته 

 (۱) طبقه ۱۷ - ذكر شهاب الدین

تعلیقات                                                  ترجمۀ مؤلف                                                    (۲۴۱)

مستند بنظرنیامد و نمی دانم که نویسنده موصوف بكدام سند نوشته است؟

مولد وی:

مولانا درطبقات هیچ گونه اشارتی به مولد خود ندارد،وبرخی از تذکره نویسان مانند هفت اقلیم،وصبح گلشن،ومجمع النفايس،وگل رعنا،وگلزارابراهيم،ونشترعشق وغيره بین مولانا منهاج وسراج منهاج که پدرش باشد اشتباه کرده اند،و بنابرآن برخی مولد مولانا را(لاهور) پنداشته،ووی را(لاهوری) نوشته اند، تذکرة نشترعشق صراحتا می نویسد:«سراج الدين منهاج (مصنف طبقات) موطن جد ی سمرقند بود، تولدش درلاهورواقع شد.. »(۱)

علی قلی واله داغستانی درسال (۱۱۶۲ه) می نویسد:« سراج الدين منهاج مؤلف تاریخ طبقات ناصری است،که باسم نصرالدين ملك الهند تمام کرده،مولدش لاهورواصلش ازسمرقند است ... » (۲)

این خطا را اغلب ازباب تذکره و نویسندگان تاریخ تکرارکرده اند که من بطورنمونه قول دو نفررا دربالا اقتباس نمودم، واین اشتباه ناشی ازالتباس اسمین فرزندو پدراست،چون پدرمؤلف درلاهورسکنی داشت، وهم شاید درلاهورتولد یافته بود،ازاینرومورخین مؤلف طبقات راهم متولد درلاهور دانسته اند، ولی این قول معقول وصحيح بنظرنمی آید،چه طوری که پیش ترمذکور افتاد، ما درمولف درسن سه سالگی وی اندرفیروزکوه، درحرم ماه ملك ملكة غوربود،وتمام اخوال واقارب مادرش هم درآنجا بودند، بنابرآن باید مولف درفیروزکوه و درحرم سلطنتی آنجا متولد گردیده باشد، راورتی و کسانی که شرح حال مولف را ازاقوال و گفتارخودش برآورده اند،می نویسند: که تولد مولانا درلاهورصحتی ندارد، زیرا خودش گوید، که کرت اول درسال ( ۶۲۴ه ) بهند آمد، و اگر درلاهورمتولد میگشت،البته درین بارآمدن خود راکرت اول نمی شمرد(۳)

باید بنظرتحقيق نگریست،که پسرازابوین بدنیا می آید،وبرای دریافتن مولد ومسقط الرأس کسی هم تحقيق مسکن ابوین بویژه مادرمهم تراست.دراینجا هم باید دید،که درحدود (۵۸۹ ھ ) که

(۱) نشترعشق نسفة خطی دانشگاه پنجاب ج اص ۳ (۲) رياض الشعراء نسخه خطی کابل ص ۳۷۱، (۳) شرح حال مؤلف درآغاز ترجمة راورتی.

(۲۴۲)                                                        ترجمۀ مؤلف                                               تعلیقات

باید سال پیدایش مولف باشد، پدرومادرش کجا بودند؟

نوشته های سابق ما،این پرسش را پاسخی است،زیرا ازگفتارخود مؤلف برآوردیم،که پیش ازجلوس سلطان بهاءالدين بتخت بامیان (۵۸۷ه) پدرمولف درفیروزکوه بود،ودرحضرت سلطان غیاث الدین میزیست،چون سلطان بهاءالدین پیش ازجلوس وی راطلبداشت، بنابران پیش ازسال مذکور در بلروان یا پروان بحضورش رسید، و بعد ازان هم دربامیان بخدمتش پیوست،پس بدین حساب باید پدرمؤلف بعد از(۵۸۰ ه) درفیروزکوه وغزنه باشد،و درحدود (۵۹۰ ه) دربامیان بمناصبیکه پیشترمذکورافتاد رسیده باشده

 اگرتاریخ تولد مؤلف راهمان (۵۸۹ه) بدانیم، پس پدرش درحدود همین سالها به لاهورنبوده، و درغوروغزنه بود،وچون پدرش درغوروغزنه و بامیان بود، معقول نیست که مادرش درلاهورافتاده باشد ومؤلف درآنجا متولد گردد.

قراریکه پیشترهم اشارت رفت: از گفتارمؤلف و بودن مادروی درحرم شاهی غور وملکه ماه ملك و همچنان ازتذکارایام خوردی و سه سالگی درانجا پدید می آید، که وی در فیروزکوه غوردرحرم شاهی متولد گردیده، وتا ایام بلوغ و رشد خود همدرآنجا بوده است.

سن طفولت ودانش آموزی مؤلف :

پیشترگفتم که مؤلف درحدود (۵۸۹ھ) د رفیروزکوه غور درحرم سلطانی بدنيا آمد، ومادرش با ملکه ماه ملك دخترسلطان غیاث الدین همشیروهمدرس بود، قرارگفتارخود مؤلف من طفولت وی پیش از بلوغ همدرانجا گذشت،و درحجرتربیت آن ملکه پرورش یافت.

قرارشرحی که پیشتر مذکورافراد، بسن سه سالگی درفیروز کوه بود، ومراحم آن ملکه را نسبت بخويشتن خوب شرح داده و پرورش مادرانه وی را چنین می نویسد: «وآن ملكه جهان این ضعیف را درحجره پادشاهی خود، چون فرزندان در پرورش پادشاهانه داشتی، و شب وروز باصغرسن درحرم او بودی، درنظرمبارك او تربیت یافتی،وآن پادشاه زاده رامناقب بسیاراست ...» (۱)

 این طورمولانا تا سن بلوغ درفیروزکوه بود، و درین دوره دروس ابتدائی

(۱) آغاز طبقه ۱۷

تعلیقات                                                           ترجمۀ مؤلف                                              (۲۴۳)

خود را درآنجا خواند،ودانش اندوخت و درسن هفت سالگی بجهت حفظ کلام الله بخدمت معلم امام علی غزنوی میرفت، درین وقت تحصیلات و دانش آموزی مولانا آنقدر ثقه و پخته بود،که درکتاب خودروایتی را درباره خروج کفارمغل ازین معلم نقل كند،وسماع سن هفت سالگی را باستناد گفتارآن دانشمند می نویسد(۱) و چون درسن (۷) سالگی بحفظ کلام الهی مشغول بوده، باید با این کارموفق هم شده باشد،پس حفظ قرآن پاك نیزدرمآثرعلمی وی داخل است.

بعد ازین تاسن (۱۸) سالگی ایام طفولت مولانا درفیروزکوه میگذرد و بسال (۶۰۷ ه) هم درآنجا بود،چنانچه خودش گوید:

« کاتب این حروف درسن هژده سالگی بودم، درشهورسنه سبع وستمایه، بردرسرای سلطانی درحضرت فیروزکوه، چنانچه کارجوانان باشد بنظاره ایستاده بودم»(۲) 

دوره جوانی وماموریت های اولین و تاهل مولانا :

ازخلال اشارات مؤلف برمی آید، که تاسن(۲۲) سالگی بسال (۶۱۱ھ) نیزدرحضرت فیروزکوه مقام داشت و درهمین سال از امیرعلی چاوش روایتی سماع کرده بود که آنرا در تاریخ خود نوشته است (۳)

 بعد ازین دوره ريعان شباب مؤلف آغازمی گردد، و پدید می آید،که دوره تحصیلات خود راختم کرده، وازحضرت فیروزکوه روی بدیاردیگر نهاده است، سفر نخستين مؤلف همان سفراست که درسال (۶۱۳ھ) ازآن دياربطرف بست میکند،وازآنجا برسالت سیستان میرود، واین زمانی است که ملك تاج الدين حرب سه سال پیش وفات یافته،واکنون پسرش ملك يمين الدين بهرام شاه درحضرت سیستان برتخت فرماندهی قرار دارد ومولانا برخی از مشاهدات خود را در جنوب شهرسیستان بیان میکند (۴) و نیزهمدرین سفربا امام رشيدالدين عبدالمجيد درحضرت سیستان ملاقات کرد وازاین استاد علما روایتی راسماع نمود، وآن را نیز درتاریخ خود نوشت.

از گفتار مولانا برمی آید که ازین وقت دوره رشد سیاسی خود را آغازکرده،وباصطلاح بجای پدر نشسته است، وبه عمر(۲۴) سالگی ماموریت

(۱) طبقه ۲۳حدیث فوت اوکتای (۲) طبقه ۱۷ ذكرعلاءالدين محمد (۳) طبقه ۱۲ ذکرسلطان سنجر (۴) طبقه ۸ ذکر یعقوب لیث (۵) طبقه ۱۲ ذكرالب ارسلان،

(۲۴۴)                                                 ترجمۀ مؤلف                                                          تعلیقات

نخستین سیاسی خود را برسالت در بارسیستان انجام داده است، صورت استقبال و تشرف وی دربارگاه پادشاه سیستان از قول خود مؤلف بهترواضح است آنجا که گويد:

« واين داعی درشهورثلاث وعشروستمایه از شهربست عزيمت سيستان کرد چون به آن حضرت رسید موضعی است آفراگنبد بلوچ گویند ازطرف شرق رسولداران استقبال نمودند،واین داعی را بشهرآوردند و بموضعی که آنرا مدرسه در حوض گويند بطرف جنوب شهر که آنرا درطعام و بازارفرود گویند منزل فرمود، و دربارگاه آن پادشاه کریم بهرام شاه حرب) مشرف شد،هرکرت تشریف فرستاد، و تا آنجا بود، هرماه علوفه بسیار از زروغله فرستاد، واعزاز بسیار وا کرام بیشمار فرمود بعد ازهفت ماه بطرف خراسان مراجعت افتاد...» (۱)

با این طورماموریت اولین سیاسی مولف بعد ازسفر (۷) ماهه سیستان انجام یافت و پس بخرآسان بازگشت و بعد ازاین دوره حیات سیاسی ورسالت های وی بدربار ملوك وأمراء آغازمی گردد و یکی ازمشاهدات وی در این سفربدربار سیستان اینست: که ملك ركن الدین پسرمهتر يمين الدين بهرام شاه را درسن خوردی بدان حضرت دیده بود (۲)

مولانا ازاین رسالت بخراسان رفت و بعد ازآن اورا بسال (۶۱۷ھ) در قلعه تولك نزد اقارب مادری وی مییابیم وروایتی ازین اوقات درکتاب او ثبت است (۳) دردوران سال (۶۱۷ھ) حملات قشون چنگیزیان برتولك دوام داشت و طوریکه مؤلف گوید مدت هشت ماه لشکرمغل اطراف رامیزدند، و دراین تاریخ وی درحصارتولك بود و درمیان غازیان باگذار جهاد کردی چنانچه کفاررا امکان نزديك شدن قلعه و حصار نبودی (۴)

یکسال بعد دردوران (۶۱۸ھ) که مولف ما بسن (۲۹) سالگی میرسید، بسوی ولايات شرقی غور گزیو وتمرآن میرود و در آنجا یکی از بنات اقارب رادرحماله خویش می آورد، و متاهل می گردد، درین وقت مولانا طبع شعر دارد واشعار نغزمی سراید و چنانچه خودش گوید، به گزیو و تمران به مقصد عقد نکاح رفته بود و درآن وقت حکمران آن ولايت ملك ناصرالدين ابوبکرپسرملك سيف الدين سوری وی را نوازش کرد، وی گوید:

(۱) طبقه ۱۴ ذكربهرام شاه (۲) طبقه ۱۴ ذكرركن الدین محمود (۳) طبقه ۲۳ ذکرچنگیزخان (۴) طبقه ۲۳ اواخرحديث گذشتن لشکرچنگیز برجيحون

تعلیقات                                                             ترجمۀ مؤلف                                               (۲۴۵)    

((واین كاتب در شهور (۶۱۸ھ) خدمت او (ملك ناصرالدين) را برولايت گزيو وتمران دریافت وازوی آثار مروت مشاهده کرد، ودران عهد اين داعی یکی از بنات کابراقربای خود درحباله خودمی آورد،وآن اول حال جوانی بود، القمه ازخدمت ملك ناصرالدین ابوبکرداعی اسپی التماس کرد، وحال تزوج یکی ازاقربای خویش بنظم بررای اوعرضه داشت درجواب آن قصه و نظم رباعی بگفت و بقلم خود ثبت کرد، و برپشت قصه بدست داعی داد... »(۱) 

چون ممکن مولانا درفیروزکوه بود،بنابران این سفروی را قراراسناد موجوده دومین سفرش گفته می توانیم که به یکی از ولايات شرقی غوربرای مسئله عروسی اتفاق افتاده است.

طوری که خود مولانا موید همدرین سال (۶۱۸ھ) از تهران پس بطرف غورباز آمده شد و درقلعه سنگه ملك حسام الدين حسن عبدالملك راديده آمد، وهم درین وقت مولانا حکایتی را از ملك تاج الدين شنید، که آنرا در کتاب خود نقل فرمود (۲)

چنين بنظرمی آید، که دران اوقات مولانا، تولك را مسکن ومقرخود قرار داده باشد، زیرا بعد ازسفر تمران غالبا با عروس نوخود، از راه سنگه میگذرد، و بعد از سه سال درسنه ۶۲۰ ه باز وی را درتولك می یابیم درین عهد، فتورودوران يغمای لشکر مغل از سال (۶۱۷ تا ۶۲۰ ھ) جزاینکه مولانا سفری به تمران و گزيو کرد، در اوقات دیگر مدت چهار سال درغزوات با اهل تولك موافقت می نمود، که همه اقرباء وا خوان وی بودند، و بعاقبت از دست گذار بسلامت ماند(۳)

سفرهای سیاسی ورسالت وی بفراه ود یتان و قهستان:

چنانچه پیشترمذكورافتاد،مولانا منصب سیاسی پدری را که رسالت دربارغوروملوك این دیارباشد،کرت اول درسن (۲۴) سالگی بسال (۶۱۳ھ) نایل گشت،وبعد از مدت هفت سال بازآوراتفاق سفرهای متعدد بسوی سیستان و قهستان افتاد، و برسالت بآن دیار برفت، چون وی

(۱) طبقه ۱۷ ذکرشهاب الدين محد نمبر ۱۲(۲) طبقه ۲۳. حديث مراجعت چنگیزخان بترکستان (۳) طبقه ۲۳ حديث واقعات غوروغرستان

(۲۴۶)                                                          ترجمۀ مؤلف                                                  تعلیقات

شخص با تجربه وسیاست مدارو دارای وجاهتی بود،وهم بمزاج ملوك وامرای آن عصرآشنا بود، حكمداران غورو خراسان مكررأ وی را با انجام ماموریت های سیاسی و رسالت تکليف نمودند، واین سفرها بشرح ذیل اتفاق افتاد:

١۔کرت اول رسالت مولانا ازراه اسفزاروقاین به قهستان اتفاق افتاد، این سفرمولانا برای برخی ازمذاکرات تجارتی و اقتصادی بود چون دردوران فتور چپاول لشکر مغل، دیارغوروخراسان خسارتهای اقتصادی ومالي ديد و بعد از رفتن آن لشکرخرابکار،مملكت ازپوشاکه وما يحتاج زندگانی تهی گشت،مولانا برای کشادن راه قوافل تجارتی با قاصى بلاد خراسان سفرکرد.

وی از قلعه تولك باشارت ملك تاج الدین حسن خرپوست باسفزاررفت وازآنجا به قائن گذشت، و زآنجا به قلعه سرتخت و جواشيرکرمان سفرکرد،ودیارملاحده را ملاحظه فرمود،ودرآنجا بحضورفرمانده قهستان که محتشم شهاب منصورابوالفتح بود رفت،و درکتاب خود احوال علم پروری ودانش دوستی وی را نوشت،واين سفر درسال( ۶۲۱ ه)) تفاق افتاد درحین مراجعت ازراه شهرتون به قاین واسفراروتولك بازآمد (۱)

مولانا ازین سفرقهستان وتشرف بحضورمحتشم شهاب، داستانی دارد، که آنرابه تفصیل درکتاب خود می نویسد،وخوانند همان محترم درطبقه (۲۳) زیرعنوان (حديث حادثه ایکه شمس محتشم را افتاد می خوانند.

۲- بعد ازچندگاه درسال (۶۲۲ ھ) مولانا درقلعه خیسارغوربخدمت ملك ركن الدين محمد عثمان مرغنی رسید، وبا شارت این ملك سعيد، كرت دوم به قهستان بوجه رسالت رفت، تا راه کاروانها بگشایند،درین سفرازخایساربراه رفته شد،وازآنجا به قلعه کاه سیستان،وازآنجا بحصار کره وازآنجا به طبس وازآنجا به مومن آباد وقاین تعذر افتاد،وبازهم محتشم شهاب سابق الذکرفرمانده ملاحده را دیده آمد، درین سفربا حکمداران قهستان درحفظ امنیت بلاد،ومبادله کاروانهای اموال التجارة من كره گردید وروایتی را از قاضی وحیدالدین فوشنجی سماع کرد، که آن را درطبقه (۲۳) در ذیل حوادث گشاده شدن شهرهای خراسان درکتاب خويش

(۱) طبقه ۲۳. حدیث درافتادن ملاحده

تعلیقات                                                       ترجمۀ مؤلف                                                   (۲۴۷)

ضبط نمود،رفتن مولانا دراین سفربطرف سیستان نیزبدون مقصد وغایتی نبود،و درعین رسالتی که بدربارقهستان و حکمدارملاحده از طرف ملك رکن الدین محمد عثمان مرغني ازخيسارغور داشت،مامور بود، که اواست کام عهد را بنماید،مولانا پادشاه سیستان را درداوری) فراه دریافت و با اوعهد مستحکم کرد(۱) واز دیدار آن پادشاه درمسائل تاریخی نیز استفاده نمود،وحکایتی را بوقت ملاقات ازان پادشاه شنيده که درطبقه (۱۶) درذکرملك قطب الدين ايبك خوارزم شاهی نه وضبط کرد، پس درین سفرمولانا جامل دو پیغام بود، یکی بدربارسیستان دو دیگربدربارحکمدارملاحده قهستان، که هردو رابجا کرد،وواپس بخیساربازگشت.

۳- درسال دیگر(۶۲۳ھ) بازمواف بحضورملك ینالتگین موصوف میرسد،واز راه فراه بدربارملاحده رسالت می یا برد که تفصيل این رسالت چنین است:

درین سال مؤلف عزم داشت که بهند رود، ودرخیسارازملك رکن الدین محمد اجازت طلبید، و بجهت تهيه ما يحتاج سفر و خریداری ابریشم به راه رفت، چون بحوالی آن شهر رسید، ملك تاج الدين ینالتگین را باملاحده بجهت، قلعت شهنشاه که در حوالی نیه است خصومت افتاد، واز پیش لشکرآنها من زهم شده بود، چون برای ایفای وظائف رسالت ومعاهده ومذاكرة مصاله، یکی ازرجال آن دربارحاضرنشده بود، مولانا را طلب فرمود، وتکلیف کرد، تا به قهستان رود، و پسرملك ركن الدين خیسار راهم با هم توسط با او فرستاد، مولانا از راه فراه به شهرنیه رفت واز آنجا به قهستان رسید، و بازهم به نیه آمد، و میان ملك تاج الدين وشمس الدين محتشم ملاحده صلح پیوست، وماموریت خود را انجام داد. بعد ازانجام این ماموریت چون به نزد يك تاج الدين ينالتگین آمد، پادشاه ازوی خواست که باز بدربارملاحده باید رفت،وجنگی را طلب کرد،ولی مولانا چون سفرهند پیش روی داشت، این سفر را قبول نکرد، وملك تاج الدین وی را درقلعه صفهبد سیستان شهربند کرد،دوره حبس مولانا تا (۴۳) روزطول کشيد، وملك

(۱) طبقه ۱۴. ذکر تاج الدين ینالتنگین،

(۲۴۸)                                                          ترجمۀ مؤلف                                             تعلیقات

رکن الدین ازخیسارمکتوبی ارسال داشت،ومولانا قصیده گرفت وعذرخواست، تا ازان حبس رهائی یافت (۱)

سفرهندوقضای لشکراچه، واهتمام مدرسه فيروزی: 

 درحدود (۶۲۳ه ) مولانا سکونت تولك راپدرود گرفته و درخيسار باملك ركن الدين مرغنی (کرت) اقامت داشت بعد از آنکه از سفرفراه و دوره حبس (۴۳) روزه قلعت صفبد به خیاسربرداشت، بسفرهند اقدام نمود. (۲)

چنين بنظرمی آید، که مولانا ازخیسارخراسان به غزنه آمد و از آنجا دراوایل سنه (۶۲۴ ه) براه معروفی که ازغزنه به سوی ره گومل و واديهای دریای سند می گذرد، به بنیان ( بنون موجوده) گذشت و درکشتی نشست، و ازراه دریای سند روز سه شنبه (۲۶) ماه جمادی الاولی به(اچه) رسید، (۳) و تاماه رجب در بحبوحه جنگی ای که بین ناصرالدين قباچه، و شمس الدين التتمش درگرفته بود، درملتان واچه ماند (۴) ودرماه ذيحجه همین سال (۶۲۴ ه) در عهد سلطان ناصرالدين قباچه مدرسه فيروزی اچه، حوالت وی شد،و قضای لشکرعلاءالدين برام شاه بن ناصرالدين قباچه نیزباومفوض نشست،(۵) ولی این ماموریت مؤلف دوامی نکرد، ودر سال دیگر (۶۲۵ه) روز سه شنبه (۲۷) جمادی الاخری بود، که سلطان شمس الدین التمش اچه را فتح نمود، و قباچه ازبین رفت،مولانا دوره ماموریت و خدمت گذاری های خود راهم ازین وقت میشمرد(۶)

 چنین پدید می آید، که مولانا درابتدای محاصره اچه، روزچهارشنبه غره ماہ ربیع الاول (۶۲۵ ه) درپای مادرمحروسه اچه بدرگاه سلطان التتمش پیوست، و پیش ازآن به پانزده روز ملك تاج الدین کزلك خان مسنجررا ملاقات کرده بود، مولانا گوید، که روزچهارشنبه شانزدهم صفر (۶۲۵ه) به لشكرگاه منصور رسیدم، وآن ملك ملك سیرت مرا تعظیم فرمود، واز مسند خود برخاست، وشرط استقبال بجای آورد و پیش بازآمد، ومرا بجای خود بنشانید، وسیب لعل بدست داعی داد، و بر لفظ او رفت، که به مولانا این را بستان، که شگون باشد (۷)

(۱) طبقه ۲۳.حديث برافتادن ملاحده (۲) طبقه ۱۴. ذکر تاج الدین ینالتنگین (۳) طبقه ۲۰۔ ذکرناصرالدين (۴) طبقه۲۱ ذکرازالتمش (۵) طبقه ۲۰. ذكر ناصرالدين (۶) آغاز طبقه ۲۲(۷) طبقه ۲۲۔ ذکر تاج الدین سنجر

تعلیقات                                                       ترجمۀ مؤلف                                                (۲۴۹)

با اين طوراین نخستین دیدارمولانا بود، با یکی ازارکان سلطنت دهلی، که وی را درتاریخ سابق الذکردست داد. 

رسیدن مؤلف بحضورالتتمش ورفتن بدهلی و مناصب آنجا:

درحین سقوط حصاراچه، روز اولیکه سلطان شمس الدين التمش درپای آن حصارلشکرتاه نصب کرد، مؤلف بحضوراین پادشاه رسید ومنظورنظرپادشاهی شد،چون ناصرالدین قباچه ازحصاربهکرخود را درآب غرق کرد،و تمام دیارسند تا آب محيط التتمش را مسلم آمد، سلطان از پای قلعه اچه انصراف فرمود، ومولف نیز درموافقت حشم آن پادشاه درماه رمضان (۶۲۵ ھ) بحضرت دهلی رفت، ودرجشن این فیروزی،ورسیدن تشريف وعهد ولوائی که ازبغداد خليفة المستنصربالله، برای سلطان التتمش فرستاده بود، حضور داشت (۱)

مولانا تا سال (۶۲۹ھ) درحضرت دهلی ماند،و درشعبان همین سال در پای حصارکالیور(گوالیار) باز بحضورالتتمش رسيد، وازحضرت پادشاه مامورگشت، تا بردرسرای اعلی تذکیری بفرماید، و درهرهفته سه نوبت تذکيرمعين شود،وچون ماه رمضان درآمد، هرروز تذکيرمعين شد،وتمام عشر ذي الحجه و تمام عشرمحرم گفته آمد و در دیگرماهها همان سه نوبت نگاه داشته امد.

با این طورمولانا به عهده من کری درگاه شاهی سرفرازگشت ومدت یازده ماه درپای آن حصارنودو پنج مجلس بردرسراپرده اعلی عقد کرد، ومولانا روزعید اضحی دربرابرقلعة كاليورباهرشاهی خطبة عيد فرمود،وامامت کرد، و به تشریف گرانمایه مشرف گشت (۲) و دروقت تشريفات اشغال شرعی مهتر مبارک هندوخان که یکی از امرای بزرگی درباردهلی بود، خود بخزانه عاليه حاضرشد، و چندان لطف ودلداری فرمود،که مولانا درکتاب خويش ذکری ازآن می نماید (۳) 

قضا واداره کل امور شرعی کا لیور:

روزسه شنبه (۲۹ ) ماه صفر (۶۳۰ھ) چون حصار کالیورفتح گشت، مولانا از حضور سلطان شمس الدين التتمش به قضا و خطابت وامامت

(۱) طبقه ۴ - ذكر المتسنصر، (۲) طبقه ۲۱ - ذكرا لتتمش (۳) طبقه ۲۲ ذکر هندوخان

(۲۵۰)                                                        ترجمۀ مؤلف                                                    تعلیقات

واحتساب وکل امورشرعی آنجا مقررگشت،وتشریفات فاخروانعامات وافرارزانی داشت،مولانا با این ماموریت شرعی خویش درکالیورمدت (۶) سال ماند، چون سلطان التتمش در گذشت، وفتوری درامورمملکت افتاد، مولانا درعهد پسرسلطان که رکن الدین فيروزشاه باشد، درمقرماموریت خود بود، چون امر سلطنت به ملكة بزرگ رضیه بنت التتمش رسید،به قلت کالیورلشکری نامزد کردی واتهامات وافره به مولف فرستاد،بنابرآن درغرة شعبان سال (۶۳۵ ھ) درموافقت مجدالامراء ضياءالدین جدیدی که امیرداد کالیوربود ازانحصاربیرون آمد،وبحضرت دهلی پیوست(۱)

درین سفریکی ازاعیان بزرگی درباردهلی، ملك تاج الدین مسنجرقتلق نیزبامولانا همراه بود،و درراه چندان لطف فرمود که دروصف نیاید ودوصندوق کتب خاص وی را برشترخاص خود نقل کرد و به مهاون برسانید (۲)

همچنان وقتی که مولانا درحصارکالیوربسرمی برد، درسال (۶۳۱ ه) جماعت رسولان از درباربرکاخان مغل به حضرت دهلی آمدندی سلطان شمس الدین رسولان را به محروسه کالیورفرستاد، و آن رسولان چون مسلمان بودند، هر جمعه درمسجد جامع کالی ورحاضر شدندی و درعقب نواب کاتب طبقات نمازگزاردندی، مولانا دوره این ماموریت را که درکالیورداشت شش سال می داند، وگويد: بعد از مروراین مدت درعهد سلطان رضيه بحضرت دهلی آمده ام (۳)

 ادارة مدرسة ناصریه :

درین وقت مولانا ازحضورسلطان رضیه در شعبان همان سال دومنصب ذيل يافت: درحضرت دهلی مدرسه، ناصريه به وی تفویض افتادتان درانجابه امورتدریس و اداره آن مرکزعلمی بپردازد،گویا مدیروشيخ آن جابه مقرر گردید،و با وجود این وظیفه عامری مهم قضای الیور نیزبدومفوض گشت،چون دورسلطنت رضيه بسبب مكاوحت امراء و بزرگان دربارفروغی نیافت،و بزودی آن سلطان را از تخت حضرت دهلی فرود آوردند،و بجامي عزالدين ابهرام شاه را در (۲۷) رمضان

(۱) طبقه ۲۱- ذکررضیه ۲) طبقه ۲۲ - ذکرقتلق (۳) ۲۳۔ ذکربرکا

تعلیقات                                                          ترجمۀ مؤلف                                                   (۲۵۱)

(۱۹۳۷) به تخت سلطنت برداشتند،مولانا دردهلی بود،ومدرسه ناصریه را اداره می کرد،درماه شوال همین سال چون دردولتخانه سلطنت به بهرام شاه بیعت عام دادند،مولانا حاضر بود،و درتهنيت سلطنت قطعه یی را بحضورپادشاه عرضه داشت که مطلع آن این است:

زهی در شان تو منزل زلوح آیات سلطانی

ببین دررایت شاهی،علامات جهانبانی (۱)

 درعهد سلطان بهرام شاه بتاری (۱۶) جمادی الاخری (۶۳۹ه) نشكر مغل برلاهورتاختند.وآن شهررا بدست آوردند،چون این خب هايل بحضرت دهلی رسید، سلطان خلق شهررا درقصرسپید جمع کرد، ومؤلف را فرمان تذکیری داد وخلق را ذريعة مؤلف با سلطان بیعت داده آمد.وازین پدید می آید، که مؤلف درین عصربدربار دھلی روشناسی داشته و در حضورپادشاهان آنجا هم راهی یافته بود، وازطرف خلق و درباربنظراحترام زیاد گربسته می شد.

 تقرربه قضای کل هند:

مولانا لیاقت سیاسی واداری زیادی داشت و توانست درهند نیززمام اموررا بدست آورد،و خود را مهتمد حضرت دهلی سازد، بعد از خاع رضيه چون بهرام شاه به تخت شاهی برداشته شد، بازهم اوضاع اصلاح نگردید وفتور درامورمملکت افتاد وامراء وملوك را بادشاه مکاوحتی ظاهرگشت. در دوران این فتور مولانا به تسکین فتن کوشید وهمدرین وقت سلطان معزالدین بهرام شاه قضای حضرت وكل ممالك را روزشنبه دهم جمادی الاولی سنه ۶۳۹ ه با تشریف و عواطف فراوان به وی ارزانی داشت، و چون از( ۱۹) ماه شعبان سال مذکور تا ذی القعدہ فتنه درحضرت دهلی افتاده بود،وامراء وملوك برسلطان شوریده ،وحصاررا بداشته بودند،مولانا با ائمه كبارشهردراصلاح و تسکین آن قضیه می کوشید (۲) 

حمله برمولانا و استعفای وی :

چون زمام امنیت و امورمملکت ازهم گسیخته بود، وسلطان نیزبمزاج طفلی به مالایعنی گرفتارآمده،ومهترفراشی پیش وی قربتی

(۱) تمام طبقه، درطبقه ۲۱ ذکربهرام شاه خوانده شود. (۲) طبقه ۲۱. ذکر بهرام شاه،

(۲۵۲)                                                    ترجمۀ مؤلف                                                       تعلیقات

بی اندازه یافته بود، بنابرآن دربین شورش بیان ودربارسلطنت صلح صورت نمی گرفتی،وآن فراش که مبارکشاه نام داشت،به هیچ وجه صلح رضا نمی دادی،مولانا چون بین درباروخلق برای مصالحت میانجیگری کردی،روزآدينه ۷ ماه ذی القعده سال (۶۳۹ھ ) جماعت سفید ها را متعلقان خواجه مهذب سه هزارجنيل بدادند،وبعضی ازابناء جنس مولف را اغرا کردند،تا مولانا را بکشند،روزجمعه درمسجد جامع بعد ازنمازخروج گردند،و بروی شمشیرکشیدند،چون مؤلف نیزباخود کارد عصای داشت برکشید و چند نفرغلا م با سلاح نیز باوی بودند، بنابرآن ازین حمله قتل نجات یافت،وازمیان آن غوغا بیرون آمده شد (۱)

بتاريخ (۸) ماه ذی القعده شورشیان وغوغائیان حصار دهلی را گرفتند،وسلطان بهرام شاه را شب (۱۳) ماه مذکورشهيد گردانیدند،وسلطان علاء الدین مسعود شاه بن فيروزشاه را به تخت شاهی برداشتند وروز چهارم فتح دهلی بود،که مولانا از وظيفة قضای حضرت استعفا طلبيد، ومدت (۲۶) روز بعد از وی قضامهمل ماند، تا قاضی عمادالدين شورقانی بجای او مقررگردید (۴)

 دوسال درلكهنوتی :

در دوران سلطنت علاء الدين نيز آتش فتنه درحضرت دهلی شعله ور بود، وامراء با یکدیگر معا وحت داشتند و مولانا خواست، ازین میدان فتنه بمأمنی پناه برد، بنا برآن با فرزندان واتباع ،روز جمه نهم ماه رجب سنه (۶۴۰ ه) از دهلی نقل کرد، وبعزم سفرلکهنوتی در بداون بحضور تاج الدين قتلق پیوست و ازآنجابه اوده رفت وملك نجا قمرالدين قيران، باوالطاف وافرارزانی نمود، دراین وقت طغان خان عزالدین طغرل ملك لکهنوتی بالشكر و کشتیها بحدود کره آمد، و مولف از ایده بدو پیوست، و با او به لكهنوتی رفته شد، وروزیکشنبه (۷) ذيحجه (۶۴۰ ه) بخطه لکھنوتی رسید، وفرزندان واتباع همه دراوده بگذاشت،و بعد ازآن ازلكهنوتی معتمدان فرستاده آمدند،واتباع را نقل کرده شد، و از طغان خان لطف وافروانعام بیشمارديد،ومدت دوسال درآن دیار با اتباع واشباع مقام افتاد،(۳) و هم دراین جا بسال (۶۴۱ ه) صمصام الدين

(۱) طبقه ۲۱۔ ذکربهرام شاه (۲) طبقه ۲۱۔ ذکرعلاءالدین مسعود (۳) طبقه ۲۱۔ علاء الدین مسعود و طبقه ۲۲ ذکربلبن

تعلیقات                                                         ترجمۀ مؤلف                                             (۲۵۳)

فرغانی مولانا را دریافت و قضایای جنگ قلعه بهاررا به وی نقل کردی که درطبقه (۲۰) ذکر محمد بختیارآن حوادث را آورده است،وهكذا درهمین سال میان ديوکوت و بنگاون شبی برمد مدل مانی درخانه معتمدالدوله مقبل رکابی محمد بختیارنزول شد،وقصص جنگ و جبال تبت را ازوی سماع کرد،که درطبقه (۲۰) ذکرمحمد بختیارنقل کرده است، در همین سفرمؤلف بخطة كول هم رسید،وملك بدرالدين نصرتخان سنقرصوفي حکمران آن ولارا ملاقات کرد.(۱)

يك سال بعد ازورود مؤلف به لکهنوتی، روزسه شنبه ششم ماه ذی القعده سنه (۶۴۱ھ ) طغان خان عزیمت جاجنگرکرد، ومؤلف ماهم درموافقت او بدان غزورفت،ومشاهدات خود را درکتاب طبقات نوشت (۲)

طغان خان ازین جنگ نامراد برگشت،ومؤلف هم باوی به لکهنوتی باز آمد، چون ازحضرت دهلی آمرخان بالشكر بسیار بدرلکهنوتي شد،میان وی وطغان خان وحشتی ظاهرگشت،وبمصاف كشيد، و بردرلکهنوتي ميان هردوفریق اسلامیان مقاتله رفت و آن حادثه روزسه شنبه (۵) ذی القعده (۱۴۲) واقع گشت.

بعدازین طغان خان مولانا را تکليف کرد، تا درمیان طرفين بطلب صلح وامان بیرون رود، مولانا هم این خدمت را بجا آورد،تا چهارشنبه (۱۱) ذی القعده همین سال عهد و امان درمیان فريقين مستحکم شد،وملك طغاخان درموافقت امرای حضرت بدرشاه اعلی رفت، ومولانا هم با او بود، وروز دوشنبه (۱۴) صفر (۶۴۳) ه بدهلى وصول بود(۳)

اهتمام مدرسة ناصريه و توليت اوقاف دردهلی: مولانا عند الوصول دهلی بدربار علاءالدین مسعود راه یافت و به تربیت بزرگترين رجال آن عصرالغ خان، بازاهتمام مدرسة ناصريه و تولیت اوقاف و قضای کالیو رو تذکیرات مسجد جامع که ازمهم ترین مناصب شرعی آن عصر

(۱) طبقه ۲۲- ذكر بدرالدين نصرت خان (۲) طبقه ۲۲- ذکرطغانخان- طبقه ۲۰ ذکر محمد بختیار (۳) طبقه ۲۲۔ ذکر طغانخان

(۲۵۴)                                                      ترجمۀ مؤلف                                                  تعلیقات

بود بدومفوض گشت،واسپ و ستام را به وی تشریف دادند،وآنقدرنوازش گشت، که بقول خودش پیشترهيچ يك ازابناء جنس مولانا آن نوازش را نیافته بود،وكان ذالک فی ۱۷ صفر (۶۴۳) ه (۱)

سفر اچه در مقابل لشکر مغل:

تقریبا پنج ماه بعد درماه رجب (۶۴۳ھ) از طرف بالا(۲) خبرلشکرکفارمغل رسید، که بطرف اچه آمده اند، سلطان علاءالدین برعزیمت دفع كفار لشکر های اسلام را از اطراف جمع کرد، وچون بکنارآب بیاورسیدند، کنارازپای چه برخاستند، وآن فتح برامد، مؤلف نیزبا رکاب شاهی همراه بود،واحوال آن لشکرکشی را نوشت (۳) و بعد ازین حادثه بحضرت دهلی برگشت.

جلوس ناصرالدين ممدوح مؤلف ونظم ناصری نامه :

یک سال بعد يك شنبه ۲۳ محرم ( ۶۴۴ه) بود،که سلطان علاءالدين محبوس گشت،وهمدران حبس ازجهان رفت وعوض وی سلطان ناصرالدين محمد ابن سلطان شمس الدين التتمش براریکه جهانبانی نشست.

این پادشاه ممدوح مولف است،و پرورندوی، که درمراسم جلوس او مولانا در دربار دھلی حاضر بود، و روز جلوس قصیده و قطره یی از اشعارخوش برسم تهنیب عرضه داشت، (اوایل شهور۶۴۴ ھ) و در اواخر این سال پنجشنبه (۲۵) ذیحجه بود، که مولف ازحضورپادشاه تشريف جبه ودستار واسپ و ستام وغير دریافت،و بهراحم شاهی نواخته گردید.(۴)

درسال دوم جلوس ناصرالدين محمود( شعبان ۶۴۵ھ ) لشکر آن پادشاه را درقنوج و قلعت تلمسنده و مصاف افتاد وجنگی واقع شدسخت عظيم.

تلسنده موضعی بود جصين و قلعتی بود متین، که جماعت هنود بدان مقام تحصن جستند، و دست از جان بشستند، درآن روزلشکرپادشاه درآن موضع قتال کرد،تا فتح آن میسر گشت، وآن غزو را مؤلف درپنج و یاشش تاء کاغذ، نام درقلم آورده است، و تمامت

(۱) طبقه ۲۱ - ذکرعلاءالدين-(۲) چنانچه مردم افغانستان هند راملك پایان می نامند درآن وقت سكنة هند افغانستان را طرف بالا می گفتند (۳) طبقه ۲۲ (۴) طبقه ۲۱ سال اول عصرناصرالدين محمود

تعلیقات                                                     ترجمۀ مؤلف                                                (۲۵۵)

آنچه دراین سفررفته است ازغزوها بسنت ونهوب برجاده و قتال بتمام، درآن اجزا درنظم مشرح گفته شده است.

این کتاب منظوم را مؤلف « ناصری نامه » نام نهاد، و درازای این خدمت ادبی بود، که سلطان دهلی آنها می مزید که هرسال برسد،وهم الغ خان د دراعظم آن وقت یکباره دیه درحدود هانسی به وی اعطاء کردند (۱) واین کتاب ازآثارمنظوم اوست،که متأسفانه اکنون دردست نیست، و من ازآن خبری ندارم.

رسیدن مکاتب خراسان و رفتن به ملتان :

مولانا دردربار دهلی به حضرت سلطان قربتی وو جاهی یافت و باتمام رجال بزرگ آشنایی وشناسائی بهم رسانید، ودرموارد مختلف طرفي تشریف و تقدير شاهی وامرای عصر قرارگرفت،و تا سال (۹۴۷ھ ) در حضرت دهلی بماند.

طوریکه خودش گوید: بعد از شعبان (۶۴۷ھ) مکتوبی از طرف همشيره مؤلف که در خراسان بود، به وی رسید،وتنهائی او بردل کارکرد، بخدمت الغ خان به لشکرگاه رفته شد، واین معنا باز نموده آمد چندان تربيت وعاطفت فرمود، که در حیز تحریر نیاید.

درین موقع الغ خان که سرآمد رجال عصربود، تشریفاتی بمؤلف داد،ويكسراسپ کميت بازین معرق و جامه زربفت ويك باره دیه و سی هزارحبيتل باو بخشید، و علاوه برآن کیفیت مؤلف را بحضورشاه نیزعرضه داشت و روز یکشنبه دهم ذيقعده ( ۱۴۷ھ ) از بارگاه شاهی چهل برده و صد خروار بار بجهت فرستادن خراسان به نزديك همشيره مؤلف فرمان شد.

مولانا باين اتهامات روز دوشنبه (۲۹) ذیحجه سال مذکوراز دهلی، بهزيمت ملتان افتاد، تا انعامات مذکوره را درخراسان به همشیره خویش فرستد، درراه از طرف مامورین و بزرگان پذیرائی گرمی را دید،و نوازش زیاد ملاحظه کرد، و چون بخطه هانسی رسید درانجا دیه انعام الغ خانی در ضبط آورده شد، وروی به ملتان نهاد روزچهارشنبه (۹) ربیع الاول (۱۴۸ه) بملتان وصول بود چون آن برده و باربخراسان فرستاده آمد،مدت دوماه در پای حصارملتان درمیان

(۱) طبقه ۲۱ - ذكر ناصر الدين،

(۲۵۶)                                                    ترجمۀ مؤلف                                                       تعلیقات

لشکرملك عزالدين بلبن مقام افتاد،وازراه قدمت مروت به سرستی وهانسی به حضرت دھلی بازآمد،وكان ذلك في (۲۲) جمادی الاولی سنه (۶۴۸ه) (۱)

مولانا درین سفرملتان با خواجه رشيدالدين حكیم بلخی که ازخراسان بتجارت هندوستان آمده بود ملاقی گردید و شکایتی را درباره مغل ازآن حکیم بلخی شنید و درکتاب خود ضبط فرمود(۲)

تقرر به قضای ممالك وحكومت حضرت کرمت دوم:

بعد ازآنکه مولانا ازسفرملتان حضرت دهلی باز گشت، قاضي القضاة جلال الدین کاشانی که قاضی ممالك هندوستان بود درگذشت،والغ خان مؤلف رابه تجدید عهد قضای ممالک مخصوص گردانیده و بررای شاهی عرضه داشت،همان بود که کرت دوم روز یکشنبه (۱۰) جمادی الاولی (۶۴۹ ه) قاضي القضاة كل هندوستان گشت وحکومت حضرت دهلی هم به وی تعلق گرفت (۳)

یکسال بعد درشوال (۶۵۰ھ) که سلطان دهلی بطرف اچه وملتان لشکرکشی می کرد، مؤلف درحضرت دھلی ماند، و برای وداع موکب شاهی تاحدود کیتھل رفت، هم دراین جای پادشاه او رابه تشریف اسپ خاص با ساخت زرو ستام وزین بنواخت، وبمقرماموریت خویش بازگشت (۴)

مولانا تاسال (۶۵۱ھ) قاضي القضاة هندوستان بود، درهمین سال مزاج پاد شاه براکابرشغلها بگشت والغ خان رابه هانسی فرستاد،ووزارت را به عين الملك محمد نظام الملك جنيدى مفوض داشت، وعمادالدين ريحان وکیل درشد.

اینها همه کسانی بودند که با حزب و همراهان مولانا اختلافي داشتند عظیم،ووقتی که حامی و مربی مؤلف یعنی الغ خان از بین رفت مولانا راهم طرف تعرض شدید قراردادند و(۲۷) رجب (۶۵۱ھ) بود که قاضی شمس الدين بهرایجی را بیاوردند و به معرفی عمادالدين روحانی قضای ممالك را بدومفوض کردند (۵)

 (۱) طبقه ۲ ذكرالغ خان،طبقه ۲۱ ذکرناصرالدين محمود (۲) طبقه ۲۳ ذکرباتو(۳) طبقه ۲۱۔ ذکرناصرالدين، طبقه ۲۲ ذكرالغ خان (۴) طبقه ۲۱۔ سال هفتم ناصرالدين (۵) طبقه ۲۱ - سال ۸ ناصرالدين

تعلیقات                                                          ترجمۀ مؤلف                                                   (۲۵۷)

بعدازاینکه مولانا ازعهده قضای کل فارغ گشت،مدت شش ماه درحضرت دهلی بخانه خود منزوی بود، و درین مدت انزوا،آزاری ازطرف مخالفين ديد،وچنانچه خود وی گوید:- از دست جورآن جماعت متعدیان و مفسدان و متمردان که مخصوص بعمادالدین ریحان بودند،مدت شش ماه وياز يادت ازوثاق بیرون آمدن و بنمازجمعه رفتن مجال نه داشت (۱)

ولی این حالت دوامی نکرد، و درسال دیگر(۶۵۲ ه ) حزب مخالف مولانا از بین رفت،عمادالدین ریحان ازوکیلدری معزول شد،والغ خان که دررأس حزب ديگر جای داشت بروی کارآمد،وروز سه شنبه (۷) ذيقعده ( ۶۵۲ه ) سلطان به مولانا فرمان داد،تا دراصلاح جانبین به کوشد،همان بود که مولانا جمله را بیست و فاداری گرفت،وروزچهارشنبه الغ خان با همراهان خود بحضورپادشاه آمد،وفضای تیره روشن هشت (۲)

لقب صدر جهان :

الغ خان بزرگ بازمقتدرشد، وزمام امورسلطنت بكف وی رسید،وهمراهان وهمبازان او نیزبدربارراه بازیافتند، وبحضورسلطانی قربتی جستند،مولانا که ازرجال کارآگاه وخبير، وخردمندان، دهلی بود، نيزبحضورسلطان تقرب جست، وخدماتی عرضه داشت.ودرحدود کول شرف مصاجت بسلطانی یافت،درازای خدماتی که کرده بود،روزیکشنبه (۲۰) ربیع الاول (۶۵۴ھ) بلقب «صدرجهانی» تشریف یافت،واين رجل ناموروخردمند خطاب اعزازی را نیزحاصل کرد (۳)

تقرربه قضای کل هندوحکومت حضرت کرت سوم:

چون الغ خان بحضرت دهلی برگشت وزمام اموررا بدست گرفت،مولانا را که ازصديقان جانی ودولت خواهان وی بود، ازنظردورنداشت،وبررای اعلای شاهی عرضه داشت، تا روزيكشنبه (۷) ماه ربیع الاول (۶۵۳ه) كرت سوم قضای ممالك ومسندحکومت حضرت دهلی به اومنون گشت(۴)

(۱) طبقه ۲۲- ذكرالغ خان - (۲) طبقه ۲۲۔ ذکرالغ خان (۳) طبقه ۲۱ ذکرسال نهم ناصرالدین (۴) طبقه ۲۲ ذكرالغ خان، طبقه ۲۱ سال ۱۰ ناصرالدين

(۲۵۸)                                                        ترجمۀ مؤلف                                                     تعلیقات

بعد ازین مولانا برین مرتبت باقی ماند،و درحضرت دهلی بامورقضای كل هند مشغول بود،و درحضورسلطان ناصرالدين والغ خان عظیم قربتی داشت وهمواره مورد نواز ش و الطاف رجال برتکریم و تعظیم و نها بود، ولی چنین پدید می آید، که درسفرهای جنگی شمول نداشت، و درحضرت دهلی بامور قضائی وعدلی می گذرانید،چنانچه درسال (۶۵۶ه) وقتیکه سلطان دهلي والغ خان بدفع لشکرمغل ازدهلی برون می آیند، روزعاشوراء مولانا بحکم فرمان سلطانی عقد تذکیری کرد، مقصوربرتحريض جهاد و ثواب غزوات،وجد نمودن درمحافظت مراتب اسلام،وخدمت درماه بامتثال اوامراولو الامری(۱)

اواخر زندگانی، و وفات و مدفن مولانا:

با تاسف زیاد باید گفت: به اواخرزندگانی این علامه روزگارودانشمند بی نظیرعصر:آنقدرتاريك است که نمی توان درآن باره سطری چند نوشت،بعد از( ۶۵۶ھ) مولانا درکتاب خود ذکری از گذارشات زندگانی ندارد،وفقط همین قدرمی توان استنباط کرد،که تا تاریخ انجام کتاب که ربیع الاول سال (۶۵۸ھ) باشد، دردهلی بحرمت وشوکت میزاست،و برمنصب قضای کل هند وحكومت حضرت باقی بود، زیرا درموقعیکه مولانا اواخرکتاب خود (طبقه ۲۲) رامی نویسد گويد: که بحکم فرمان سلطانی با سيف الدين اركلي امير داد آن عصرهمبالش است و درمظالم حضرت دهلی حرکات و سکنات او را ملاحظه می کند (۲)

چون طبقه (۲۲) را درشوال سال (۶۵۸ھ) بانجام رسانیده، بنابران باید گفت: که تااواخرسال (۶۵۸ ه) در دهلی زندگانی داشت. وبتحرير طبقاب ناصری مشغول بود، زندگانی مولانا بعد ازشوال (۶۵۸ھ) یعنی عمر(۶۹) سالگی که کتاب خود را انجام می دهد. بما معلوم نيست، مولانا گوید:که اگرفرصت بود، بقية حوادث نیزنوشته خواهد شد(۳) ولی معلوم می گردد،که بعد ازین فرصتي نيافت،وهم گفته می توانیم که بعد ازنوشتن طبقات دیری زندہ نمانده باشد.

تذکره نویسان راجع به تاریخ وفات و مدفن مولانا خاموش اند،تنها سیدعلی حسن درتذکرہ خویش عمرمولا نا را (۸۴) سال می شمارد(۴)

(۱) طبقه ۲۲ ذکرسیف الدین ارکلی(۲) طبقه ۲۲ ذكرالغ خان(۳) آخرطبقه ۲۱۔ (۴) تذکرة صبح گلشن

تعلیقات                                                      ترجمۀ مؤلف                                                   (۲۵۹)

ومعلوم نمی شود،که ازکجا برداشته است،ومأخذ صحیحی دارد یانه؟ اگراین تخمين درست باشد، باید مولانا بعد از تحریرطبقات ناصری(۱۵) سال دیگر زندگانی کردی باشد،ووفاتش هم بدین حساب درحدود(۶۷۳ ه) باشد،ولی این تخمین نزد نگارنده مشبوه وبی سند است،وتاسند قوی دران باره نیابم نمی توانم یقین کنم.دانشمند معاصرایرانی سعید نفیسی نیزتولد مولانا راهمان (۵۸۹ ه) ووفاتش را (۶۹۸ھ) نوشته (۱) واین هم چون سندی ندارد،ابعد بنظرمی آید،زیرا درین صورت باید عمرمولانا را ازحد طبیعی زیادت (۱۰۹) سال بدانیم.

چون اواخرعمرمولانا درحضرت دهلی گذشته، بنابرآن باید گفت: که مدفن وی هم درآنجا باشد، ولی مرا تاکنون درین باره خبری دردست نیست، وبا وجودیکه ازبرخی فضلای هند پردش کردم،سراغی ازآن معلوم نه گشت،یکی ازدانشمندان معاصرایرانی عباس اقبال در تاریخ استیلای مغل نیز تاریخ وفات مولانا را تشخیص کرده نتوانسته،وفقط نيمه دوم قرن هفتم نوشته است،وازین برمی آید، که بصورت يقين تاریخ وفات ومدفنش معلوم نیست.

درمقدمه تاریخ هرات تاليف سيف بن محمد هروی، ناشرآن کتاب دكتورمحمد زبیر، نیز تاریخ وفات مولانا را (۶۵۸ه-۱۲۵۹ع) نوشته، و سندی را ذکر نکرده،وشاید تخمینی باشد ازروی سنواتيکه درطبقات مذکورافتاده است.

برادر و خواهر و اولاد مؤلف:

قاضي القضاة وصدرجهان ابوعمرعثمان منهاج سراج جوزجانی اقارب وخویشاوندان زیادی داشته که به برخی از آنها در صفحات گذشته اشارت رفت، اما مولانا برادری نیزداشت، که نام آن بما معلوم نیست چه خود مولانا درین باره گوید، که در سال (۶۱۷ه) در جنگهای لشکرهای مغل که مدت هشت ماه برقلعه تولك ميزدند، ومولانا هم در غزات آن قلعه شمول داشت، برادرش درشهروحصار فیروزکوه بود(۴)

علاوه برآن همشیره ای داشت، که درحدود ( ۱۴۷ھ ) درخراسان زندگانی می کرد، ومکتوبهای وی در این سال بمولف رسید، و چنانچه شرح

(۱)سالنامه فارس ۱۳۱۷ ش (۲) طبقه ۲۳حدیث گذشتن لشکرچنگیزخان برجيحون

(۲۶۰)                                                        ترجمۀ مؤلف                                                    تعلیقات

آن گذشت،مولانا چهل برده وصد خروارمال را ازحضوربه سطانی انعام یافت وازملتان به همشیره خویش ارسال داشت.

ولی ازشرحیکه مولانا می نویسد چنان پدید می آید که درین اوقات خویشاوندان دیگرمولانا درمسکن خواهرش نبودند و دبدین سبب تنهایی وی بردل مولف کارکرد و پریشانی خود را ازآن بحضورشاه والغ خان معظم عرضه داشت وآنقدر نواخته گردید که بسی ازاموال انعام نوازش سلطانی به همشیره خویش ارسال داشت (اواخر۶۴۷ه(۱)

ازخویشاوندان نزدیک پدری و مادری مولف همین معلومات داریم و زیاده ازآن چیزی دردست نیست اما راجع با عقاب وفرزندان مولانا نیزمی توان گفت که وی پسران و اولادی داشت که درچند مورد ذکرآنرامی نماید و یکی از فرزندان مولانا غالبأ(عمر)نام داشت چه دردیباچه کتاب کنیت خویش را(ابوعمر)می نویسد:

مولاناعلاوه برعمرفرزندان دیگری هم داشت چنانچه در ضمن احوال خویش باین مطلب اشارت میکند؛مثلا درآنجا که گوید:

((درشهورسنه (۶۰۴ه)چون از حضرت دهلی غریمت لکهنوتی مصمم شد واتباع را پیش ازخوذد بطرف بداون فرستاده آمد آن ملک نیکوسیرت(سنجر کربت خان) اتباع وفرزندان راعلوفه فرمود و انواع اکرام ارزانی داشت(۲)....

در جایی دیگر می نویسد:

((هنوزحقوق آن آیادی درذمه این ضعیف و فرزندان واتباع او باقی باشد...(۳)....))

درجای دیگریکی ازارکلان درباردهلی را بحیث فرزندان و نوردیده خویش می خواند ولی نمی توان گفت که این شخص ازاولاد اوست بلکه باید بجای فرزندو پسر خوانده اش باشد عبارات مولف چنین است.

((وامیرالحجاب علاءالدین ایازریحانی (تبرخان زنجانی) نایب و کلیدرشد که فرزند و نوردیده من است و بهمه اوصاف حمیده

طبقه ۲۲ - ذکرسنجرکربت خان(۲) طبقه ۲۲– ذکرسنجرکربت خان(۳) طبقه ۲۲- ذکرالغ خان

تعلیقات                                                  ترجمۀ مؤلف                                                      (۲۶۱)

آراسته، و هیچ وصفی قوی ترازاخلاص خدمت الغ خان نيست، او راکه زیادت باد .... (۱) »

راورتی نیزمتردد است که زنجانی نباید پسرمولانا باشد، وگوید: که شاید پدرخوانده و یا داماد اوبود (۲)

درربيع الاول سال (۶۵۸ه) سالی که مؤلف ما نوشتن طبقات را بانجام میرساند، به مناسبت فروزیها، ووصول رسل خراسان درحضرت دهلی جشن باشکوه و شادمانی مجللی گرفته می شود، و مؤلف، نظمی رالايق آن حال سروده وگويد، که در فصلی پیش تخت اعلی یکی از دعا گوزادگان ازرفتار این داعی ادا کرده بود (۳) از همه این اشارات مؤلف میتوان برآورد،که وی دارای اولاد.وفرزندان متعددی بود.

تحریروتأليف طبقات ناصری ومآثردیگرمؤلف:

مؤلفات مولانا نسبت به علو مرتبت علمی وادبی وی کمتر است،زیرا اوشخصی بود، که درزبان عربی وعلوم شرعی ید طولی داشت وزبان فارسی را بدرجه استادی و بصورت بی نظیری می نوشت، درهردوبان شعرمیگفت،وازمضامین کتاب طبقات ناصری که اکنون دردست است، میتوان دریافت که کتب تواریخ ماتقدم را از ملاحظه گذرانیده بود،وازاکثرعلوم باخبربود.

اگرکثرت مشاغل درباری و سیاسی و قضائی وی راعذر قرارندهیم، باید مولانا را بسبب ننوشتن مادرعلمی دیگرملزم قراردهیم ولی شاید همان طوریکه از چنین فاضلی توقع میرود،مولانا مؤلفات دیگری داشته باشد،که دوران چرخ توردنده وروزگار پرآشوب آنرا ازبین برده است، علی ای حال ازروی معلومات کنونی که داریم مولانا درکتاب نوشته یکی ازآن همین طبقات ناصری حاضراست، دیگرناصری نامه منظوم که درمباحث گذشته ذکررفت،راجع بطبقات ناصری درلف نو شتجات و اشارات مولانا معلوماتی بدست می آید که ذیلا تلخیص و ترتیب می گردد، دردیباجه طبقات گوید :

«چون مسند قضای هندوستان بدین مخلص داعی مفوض گشت، وقتی ازاوقات دردیوان مظالم ومقام فصل خصومات و قطع دعاوی 

(۱) طبقه ۲۲۔ ذکر الغ خان (۲) شرح حال مولانا دراول ترجهة طبقات (۳) طبقه ۲۲۔ ذکرالغ خان -

(۲۶۲)                                                         ترجمۀ مؤلف                                                    تعلیقات 

کتابی درنظرآمد،که تواریخ انبيا وسلاطين عرب وعجم را برسبيل ايجاز درجداول آن ثبت کرده بودند (۱) چون مؤلف آن کتاب از ذکربرخی از دودمان های بالاطين ما تتدم و ما تأخر اعراض کرده بود،لهذا مؤلف خواست تا آن تاریخ مجدول بن کرکل ملوك اسلام و عرب وعجم ازاوایل تا اواخرمشحون تردد وتمام سلاطین اسلام را تاعهد ناصرالدين محمود درقدم آره...(۳) »

این فکرمولانا خامه بدست،گرفت،وتاریخ عمومی مذصلی را نوشت، که حاوی احوال، نداو پادشاهان سابقه و خلفای اسلام وسلاطین عرب وعجم است، و آنرابنام پادشاه عمروممدوح و خدوم خويش «طبقات ناصری» نام نهاد ومشاهدات چندین ساله خود را درخراسان وهند اندران نوشت.

مولانا درنوشتن احوال انبیا و پادشاهان بمراجع ومآخذ موثوق رجوع کرد،و درکتاب خویش مطالبي ومباحثی را ازآن کتب ضبط واقتباس نمود.و درهرجای مأخذ خود را نشان داد (۳) تا ناظرآن را برصحت آن اعتمادی تمام افتد (۴)

چنین به نظرمی آید، که مولانا طبقه های نخستین کتاب خویش را درحین قیام د هلی درحدود (۶۵۵ه) نوشته باشدچه در آخرطبقه چهارم جنگهای دفاعي المعتصم بالله عباسی را باقشون مغل ذکرمی کند،واین وقتی است، که هنوزبغداد سقوط نکرده،وآن خلیفه زنده است،نه ومولانا حسب عادتیکه دارد، درآخرآن طمته حيات خدينه و جذا دارالخلافه را ازخدا نیاز می کند واین شايد جمل اخيره مانده به تنه راپسانتردر(۶۵۵ھ) الحاق کرده باشد، که به سقوط بغداد وبه شهادت خابیه شده دروانمود می کند،از«بعد ازین....» تا«رضي الله عنهم» زیرسقوط بغداد وشاوت خير شده در دالي (لاهه بدم.

ازروی اين اشارآبی که در رفتار خود مولاناء وجوده است، باید گفت: که ده هات زاررا درکرت سوم قضای دل هند در دهلی آغاز کرد دوتا (۶۵۸ه) باتمام رسانیده است، که ختم اب دات آخرین مناسب بقرارذیل است:

(۱) شرح این کتاب درمآخذ و مراجع مؤلف. درهمین تعلیق خوانده شود،(۲) دیباچه کتاب(۳) ماخذ مؤلف خواند شود (۴) آغاز طبقه.۹

تعلیقات                                                       ترجمۀ مؤلف                                                   (۲۶۳)

ختم طبقه ۲۱-اوايل په ۶۵۸ھ

تحرير طبقه ۲۲- رجب ۶۵۸ھ (۱)

تحریر اخر طبقه ۲۲ شوال ۶۵۸ ھ (۳)

تحريرآخر طبقه ۲۳- ۵ ربیع الاول ۶۵۸ ھ (۳)

با این حساب باید گفت: که مولانا طبقه (۲۳) را پیش ازحصص مختلف طبقه (۲۲) نوشته،زیرا تاریخ ختم و تحریرآن سابق ازطبقه (۲۳) است.

پس آغازتحريرکتاب داده شده است.ناصری ازحدود (۶۵۵ه) است واختتام آن دراواخرسال سوم متقارن شوال (۹۵۸ھ) است. مولانا درنظر تذکره نویسان وارباب تصوف:

مورخان و تذکره نویسان سابق ولاحق واوباب ذوق و تصوف،وشوقمندان ادب وانشاء و نثردرکدام مولانا را ازمدت قديم می شناسند ووی رامدت بوده اند.زيرامولانا شخص به من می داشت که دارای احاطه وسیع علمی وادبی و ذوقی بود.

مورخان وی را به سبب مستند به حوادث و وقائع تاریخی و ثقست لهجه ومستند بودن تاریخ وی بعد نمايند، ادبا وارباب ذوق و کسانیکه شعر و سخن مایل اند او را ببراعت كلام و روانی انشای ساس وجذاب وی که درغایت بی تکلفی و جزالت است، احترام می کنند، شهرام اشعار و قصايد او رامی پسندند، متصوفین عقیده دارند:که وی شخص روحانی، وارات ذوق وحال،وسیروسلوک عرفانی بود.

سیاست مداران وارباب داره وى رايك نفرازبرج تنگران دنیای قضاو شریعت می شمارند که باد آب ورملوک وسوم در بيارآشنا بود و همواره پیش امراء درصدرمی نشست و بهردرباریکه میرسید با احترام نگریسته ميشد، و آبرو وعزت می یافت.

وی نزد نویسند گان وارباب قلم درمرتبت بیهفی عصررا دار است، و باین سلامت و روانی که نثر زبان فارسی رازنگاشته حقیقا نظیری ندارد، و کسی با او همباز و نظیر نیست استفاده ها کرده اند ومطالب نغزوبرجسته برداشته اند مثلا سیف الدیین بن محمد هروی را را درحدود (۷۲۱ه) در نوشتن کتاب تاریخ هرات این کتاب یکی ازمآخذ بوده است واولین 

(۱) طبقه ۲۲ ذکرنصرة الدين شیرخان (۲) آخر طبقه ۲۲ (۳) خاتم كتاب

(۲۶۴)                                                      ترجمۀ مؤلف                                                      تعلیقات 

مورخیکه بعد ازمولانا به تبع واقتفای او قلم برداشت، ضياءالدين بن مؤيد الملك رجب برنی است،که تاریخ فیروزشاهی را درتکمیل سلسله حوادث طبقات ناصری نوشت،وخواست که آنچه را مولانا درك نكرده بنویسد (۱) همچنین عین الدین بیجاپوری(۷۹۵-۷۰۶ه ) برطبقات ناصری ملحقات نوشت که شرح آن درتعليق ۴۸ داده خواهد شد.

بعدازآن طبقات اکبری ازطرف خواجه نظام الدین احمد هروی، وطبقات محمودشاهي جراتی،وطبقات شاهجهانی بقلم محمدصادق به پیروی نام طبقات ناصری نگاشته آمد، و مخصوصا محمد قاسم فرشته درتاریخ معروف خویش ازطبقات مقاصد زیادی را اقتباس نمود، وهم احمد یادگاردرمقدمه تاریخ شاهی (طبع کلکته ۱۹۳۹ع) گوید که وی با مرداؤد شاه کتاب خود را بطورتتمه طبقات منهاج الدين جرجانی (؟) و تاریخ فیروزشاهی دراحوال شاهان افغان نوشته است. و درکتاب عربی ظفرالواله بمظفروآله تاليف عبدالله محمدبن عمر که درحدود (۱۰۱۴ ه) درگجرات هند نوشته شده اقتباسات فراوان ازطبقات ناصری موجوداست (۲)

علاوه برمیلیکه مولانا را بشرعيات و تاریخ وادب بود، از تصوف نیز بهره کافی داشت،غوثی می نگارد:که وی ازدسته مشايخ بزرگی بود، و تعجب می کند، که چرا مولانا درتاریخ خود بشرح حال اولياء نه پرداخت (۳) مهم ترین مسند يکه درین باره داریم ذکرشیخ نظام الدین محمد بدایونی (متوفی۷۲۵ه) یکی از معاصرین صوفی مشرب مولانا است، وی در فواید الوادشرحی رادرموردغناء شنوی ووجدو تذاكير مؤثر مولانا نوشت که عین آنرا شیخ عبدالحق محدث دهلوی می نگارد، و شهری ازوی نقل می کند، و ازین برمی آید: که مجالس تذکير ووعظ مولانا که در کتاب خویش ازان ذکرها دارد، مجالس خشك وعظ نبود، بلکه همواره خاطر شنوندگان راجذب می کرد، و شاید کلام وخطا به اش، هم مانند قلم وی، براعت و شگفتگی داشت. 

(۱) تاریخ فیروزشاهی ص ۲۱ (۲) این کتاب بسعی دینس راس درسه جلد طبع شده.جلد اول لندن ۱۹۱۰ م - جلد دوم بريل ليدن ۱۹۱۹ م - جلد سوم لیدن ۱۹۲۶م. (۳) گلزار ابراز

تعلیقات                                                   ترجمۀ مؤلف                                                          (۲۶۵) 

شیخ عبدالحق دهلوی (متوفی ۱۰۵۲ھ ) می نویسد:

« شیخ قاضی منهاج سراج جرجانی (جوزجانی) صاحب طبقات ناصری بزرگی بود وازافاضل روزگار،ازاهل وجدو سماع بود،چون قاضی شد،این کاراستقامت گرفت شیخ نظام الدین می فرماید: که من هردوشنبه درتذکیراو برفتمی، تا روزی درتذکيراوبودم این رباعی بگفت:

رباعی

لب برلب لعل دلبران خوش کردن

و آهنگ سرزلف مشوش کردن

امروزخوش است ليك فردا خوش نیست

خود را چوخسی طعمۀ آتش کردن

من چون این بیت شنیدم بیخود گونه گشتم،ساعتی بایست تا بخود بازآمدم، رحمه الله تعالی .... (۱) »

شیخ عبدالحق مولانا را ازاهل وجدوسماع شمرده، وازین برمی آید، که درسلوك جادۂ معرفت به طايفه چشتیه منسوب بود. که مرکز که هم اين طايفه هم حضرت دهلی بود.

راورتی می نویسد: که پروفيسورسپرنگر (SPRENGER) هممت شرق معروف که درکتب شناسی هندو پارسی یدی طولی داشت بمن گفت: که مولانا صوفی مهروفي بود، و ازاهل ذوق وحال (۲)

خلاصه: - مولانا چنانچه بدربار حکومت و درگاه سلطنت راهی داشت، برجاده طريقت،وعرفان نيزسيرميكرد، ودربزم ارباب وجدوسماع داخل بود، ووقتیکه ازکثافت مشاغل درباری و کثرت امور قضائی فراغی می یافت، درخانقاه رامی کوفت، وبدين وسيله میخواست،تصفيه واطمینان خاطرنماید،وزن سیاه مشاغل مادی را ازلوح خاطربه جفای بزم رندان و ارباب ذوق وصلاح بزداید.

(۱) اخبارالاخبارفي اسرارالابرار، ص ۸۰- اما درفوائد الفواد مصراع سوم چنین است « امروزخوش است ليك فرد است زیان » درآخراین تعليقات شرح تمام نوشتهای فوائدالفواد درتعلیقی علاحده آمده است ( رك : ۷۱) و نیز تعليق: ممبر ۸۱(۲) شرح حال مؤلف درآغازترجمة طبقات

(۲۶۶)                                                   ترجمۀ مؤلف                                                         تعلیقات

تذکره نویسان نیز مولانا را بحيث شاعرومولف طبقات می شناختند،ولی اکثرآنها بین پدرو پسراشتباه کرده اند،اشعارپدر را به پسرمنسوب داشته اند، حتی برخی ازتذکره نویسان شکارجاوید مولانا منهاج سراج را که طبقات ناصری باشد،به پدرش سراج منهاج نسبت داده اند؛ مثلا دربحث مولد مولانا گذشت،که داغستانی درریاض الشعراء و نشترعشق کتاب طبقات را ازقلم سراج الدين منهاج پنداشته اند، وداغستانی یکرباعی مولانا سراج الدين منهاج را که عوفی درلباب الألباب نقل کرده نیزمی نویسد.

(آندل که زهجر، الخ...) ولی اشتباها مولانا سراج الدين رامولف تاریخ طبقات ناصری می شمارد (۱) تذكرة نشترعشق می نویسد: « سراج الدين منهاج (!!) موطن جدوى سمرقند بود،تولدش درلاهورواقع شد،(۸۲) سال ازابتدای عهد سلطان شمس الدین التمش تا محمود ناصرالدين بخدمات قضا ووعظ و صدارت معزز بود، بعد ازآن سلطان غیاث الدین بلبن زياده ترازسابق پايه اعتباروی را افزوده، لقب صدر جهانی بخشید، تاریخ طبقات ناصری که برای ناصرالدين محمود گفته، نوشته كلك اوست،ازوست (۲) (رباعی:- دل را برخ الخ ....) و ( آندل که ز هجر ... الخ ..) » خان آرزو تذکرہ نگارمعروف هندی می نویسد: -

سراج الدين منهاج (كذا) لاهوری بقول تقی اوحدی صاحب طبقات ناصری است، که معتبرترین تاریخهای هند است،و باسم ناصرالدين ملك الهند ساخته.ازوست: آندل الخ .. .(۳) » بقرارفوق آنچه مؤلفين تذکردها اشتها ) طبقات ناصری را به سراج الدين منهاج مذوب داشته اند خطای صرح است، کتاب ترکتازان هند می نويسد :.

« منهاج سراج پدرش درعهد محمدغوری قاضی الاهور بود، و خود منهاج سراج درعهد التمش بهندوستان آمد و درعهد بلبن درکمال

(۱) ریاض الشعراء خطی کابل ص ۳۷۱(۲) نشترعشق نسخة قلمی دانشگاه پنجاب ج ۱ورق ۳ - (۳) مجمع النفايس نخسه خطی دانشگاه پنجاب ورق : ۱۵ ۔

تعلیقات                                                      ترجمۀ مؤلف                                                   (۲۶۷)

عزت میزیست،وقاضي القضاة شد، و پسرش نیزدردربارسلطنتی منصب وعوده بزرگی داشت ...» (۱)

علاوه برآن راجع به مولانا سی ازمورخین قدیم و جديد ومدققين اروپا چیزی نگاشته اند،چون درحین تحریراین سطور بدان دسترس نداشتم،و ذکرمفصل آن هم ظاهرأ فایده یی نداشت، نگاشته نیامد (۴)

(۱): کتازان هند ص ۱۸۳ 

(۲) در سال ۱۹۴۳ع نویسند، این سطورراجع به برخی ازمسایل تاریخی و کتب شناسی و مآخذ شرح زندگانی مؤلف طبقات ناصری از دانشمند معروف پنجاب مرحوم پر وفيسورمحمد شفیع معلوماتی خواستم و نامه فرستادم ، آن دانشمند مرحوم درعالم ناشناسی نام مرا پاسخ گفت، ومعلومات خوبی را درآن نگاشت، کتب و مراجی که ذکر مولانا درآن آمده قرارذیل است: (۱) تاریخ مغل در ۴ جلد تالیف ها ورتا، که درفهارس آن ( ج ۴ ص ۳۵۸) هشت حواله و در (ص ۳۷۱) نوزده حواله به طبقات ناصری دارد، که همه به جلد (۳) کتاب مذکور مرجوع است، (۲) مقدمه جوامع الحکایات محمد عوفي از نشرات اوقاف کیب، به فهرست این کتاب درذيل منهاج الدين و طبقات ناصری رجوع شود (۳) فهرست مخطوطات فارسی موزه بریتانی ما تاليف ريو(ص ۷۲) وی گوید: که درفهرست مورلی (ص ۲۱- ۲۵) تجزیه مواد طبقات موجود است (۴) در تاريخ من مرتبه ايليت (ج ۲ - ص ۲۵۹ - ۳۸۳) سوانح حیات منهاج سراج و ترجم برخی از مضامین طب تمام طبقات آمده (۵) فهرست تنورات ص ۷، (۶) فهرست مخطوطات ميونك تأليف آمیر (۷) در سال هشت ورقی نواب لوهاروضياءالدين نیر، که ديو درفهرست مخطوطات خود در(ص ۸۸۱) ذکر کرده، و شرح حال منهاج سراج را حاوی است (۸) درکشف الظنون، بذيل طبقات ناصری سطری چند. نوشت مشهد داص ۱۰ ج ۲) (۹) در رساله سه ماهه تاریخ اردوکه ازحیدرآباد دکن نشرمی گشت مشردی راجع با طبقات ومؤلف داشت،(۱۰) تذ كرة مصمفین دهلی تالیف شيخ عبدالحق مدث د داوی در(ص ۷) ذکری از منهاج الدين دارد. (۱۱) در تاریخ فرشته طبع برگس (ج ۱ ص ۲۸) ذکری ازمنهاج آمده، ودرهمین کتاب (ص ۱۳۱) ملحقات طبقات ناصری ازشیخ عين الدن بیجا پوری مذکوراست، (۱۲) تاریخ فیروز شاهی (ص ۲۱ (۱۳) دائرة المعارف اسلامی بديل جوزجانی (۱۴) جلد سوم جهان کشای جوینی برخی از حواله ها دارد و (۱۵) ترکستان بارتولد، طبع اوقاف گیب، درفهرست كتاب مذکور طبقات ناصری - و زما ودیده شود، (۱۶) فهرست مخطوطات فارسی بانکی پور. (۱۷) در دهه دوم (ص ۶۸) ادبیات فارسی طبع انجمن آسیائی بنگال ذكر احوال مؤلف و کتاب وی آمده، 

(۲۶۸)                                                         ترجمۀ مؤلف                                              تعلیقات

مدقين و نویسندگانیکه دراین عصراحوال مولانا رانگاشته اند، و ازاهل زبان بوده اند،هرکس درچند سطری مطلب را تلخيص کرده،وچون تمام کتاب طبقات دردست شان نبود، مقال مفصلی دراین باره نه نگاشتند،که ازجمله درسطور ذیل رای سه نفرازمشاهیر نویسندگان فارسی عصرحاضر، نسبت به مقام ادبی و برجستگی خامه مولانا خلاصه میشود آقای بدیع الزمان خراسانی که از اساتید تهران است می نویسد:

« قاضی منهاج الدين بن سراج الدین معروف به منهاج سراج از اهل گوز نشانان بود، و درفترت مغل بهند افتاد، و بمناصب ارجمند رسید، کتاب طبقات ناصری تأليف او می باشد، که بخصوص راجع به سلسله غزنویه و غوریان و حوادث عهد مغل اطلاعات بسیار مفید به مدت می دهد، و نشری سخت روان و بی تکلف دارد ... (۱)

 دانشمند نامی سعید نفیسی می نگارد:

« معروفترین نویسنده این قرن ( قرن ۷) در هندوستان ابو عمرو منهاج الدين عثمان بن سراج الدين جوزجانی است، معروف به منهاج سراج پسرامام سراج الدين محمد منهاج سراج در دربار پادشاهان غوری بود، مولف کتاب معروف طبقات ناصری است.

.... در حق این کتاب ادبای ایران ستم کرده اند، زيرا گذ شته ازنکات تاریخی بسیار مهم، دراوج فصاحت نثر فارسی است، و هرصحيفة آن گواهی میدهد، که منهاج سراج بیهقی دویست سال بعد است مخصوصا چند صفحه که در شرح فتنه مغل نوشته شده، لایق آنست، که تمام ایرانیان دلسوخته ازفتنه مغل آنرابخوانند، و اگراختیار بامن می بود، آن کتاب رایکی ازکتب درسی زبان فارسی درمدارس ایران قرارمیدادم....» (۲)

* (۱۸) مجله اورینتل کالج میگزین لاهور شرحی راجع بشاعری منهاج سراج دارد بقلم پرفیسورعبدالستار صدیقی ، (۱۹) مجله علی گره میگزین مقاله یی در شماره (۱) ج ۱۳ مورخه جنوری ۱۹۳۴ع راجع بسوانح زندگانی منهاج سراج دارد از قلم زکر یا فیاضی یکی از دانش آموزان دانشگاه علی گره -

(۱) منتخبات ادبیات فارسی، ۲۵۹ ص (۲) مجله ارمغان ص ۱۱۰ ج۱۰

تعلیقات                                                            ترجمۀ مؤلف                                              (۲۶۹)

دانشنمد دیگرتهران مرحوم عباس اقبال گوید :

« کتاب طبقات ناصری هم ازحيث سلاست واستحکام انشاء و بلاغت، وهم ازجهت اشتمال بروقایع مهمه ودقت وثقت لهجه مؤلف،یکی ازشاهکارهای زبان فارسی است،وعلاوه براهمیت آن ازلحاظ تاریخ غوريه وملوك هند، درباب تاریخ دوره استیلای تاتار،یکی ازمعتبرترین منابع است، وزمان یکی از قدیم ترین تاریخهای فارسی است درباب این دوره ... و قاضی ابوعمرومنهاج الدين بن سراج الدين جوز جانی معروف به منهاج سراج از شعراء و نويسندگان بليغ زبان فارسی است ، که ازخاندانی ازاهل علم و بلاغت بوده و پدران او درسیستان و بلاد غدور صاحب مقامات واحترامات بوده اند.....» (۱) 

این بود موجز رای نویسندگان سلف وخلف راجع به مقام عرفانی و روحانی مولانا، و كمال براعت ادبی و نبوغ علمی وی که بزسبیل اختصارمذکورافتاد،وخوانندگان محترم می توانند، ازآن اهمیت مقام این رجل مشهورونویسنده معروف وعلامه روزگار را دریابند.

 نگاهی با شعارمولانا :۔

اشعارزیاد مولانا بدست ما نرسیده، وآن چه درکتاب طبقات ناصری می بینید،عبارت ازچند قطعه وقصيده ايست که در موارد مختلفه مذکور افتاده، و ازآن پدید می آید، که مولانا درزبان فارسی وعربی شعرمیگفت، ودرهردوزبان مقتدربود، همان طوریکه کلام منشورمولانا ازشهکارهای ادب ودراوج بلاغت و کمال براعت و سلاست است،اشعاروی به همان اندازه نیست،با آن هم نمی توان گفت که اشعارفارسی مولانا پخته ومتين نيست،وعیبی ازعيوب ادبی درآن ظاهراست.

کتاب منظوم دیگروی که ناصری نامه باشد، ودرمآثرمولانا ذکری ازآن نمودیم، متأسفانه دربین نیست.وطوريکه برخی از

(۱) تاریخ استیلای مغول ص ۴۸۳

(۲۷۰)                                               ترجمۀ مؤلف                                                     تعلیقات

مدققين هندی گفته اند، در کتب خانه های بزرگ هندواروپا ازآن سراغی ندارند،گویا کتاب مذکورتاکنون مكشوف نیست.

اگر این کناب منظوم مولانا دربین می بود،آن وقت می توانستیم،راجع به شعروی و براعت سخن منظوم او مفصلأ و بااقامة حجت وبرهان سخن گوئيم، ولی اکنون که منظومات محدود مؤلف دردست است نمی توان على وجه التفصيل درین مبحث داخل شد.

يك رباعی که اخبارالاخیارمولانا عبدالحق بحوالت شیخ نظام الدین نوشته که مولانا دردوران تذکروموعظت گرفت،معلوم نیست که ازوست یا ازشخص دیگری در دوران خطابت وموعظت تضمین کرده، درمنظومات دیگری که مولانا بموارد مختلف در طبقات نوشته، استحکام ومتانتی نمایان است، که نمی توان آنرا ازدسته بشمار خوب زبان بيرون شمرد، مثلا غزل شکرکه درطبقه اول درآخرمبحث القاب همايون حضرت محمد(ص) سروده، در روانی و انسجام و متانت خویش از سرامد آثار زبان بشمار خواهد آمد، ومطلع آن این است:

منهاج راست عرصه ملک سخن فراخ کزنعت تست در دهنش تنگها شکردربرخی ازموارد مولانا اشعارعربی و فارسی را درضمن نثرخود آورده و اشارتی نکرده که اشعارمذکورازکیست؟ چون تحقیق این مسله استقراء و تصفح زیاد موخواست و کتب و مراجع لازمه دروقت تحریراین مقال پیش من نبود آنرا بآینده گذاشتم مولانا درمتن کتاب آمده،ازخوانندگان خود درین باره پوزش می طلبم، چون اشعار وقصاید مولانا درمتن کتاب آمده، و خوانندگان محترم هم خوانده می توانند درینجا به نقل مکررآن نیازی نیست، و همین نگاه مختصر بسته شده است .

درینجا بی مناسبت نیست، که رای يك نفردانشمند معاصر راکه درکلمات مختصرراجع به قصايد مولانا نوشته اقتباس کنم، پروفيسورعبدالستار صدیقی که از دانشمندان هنداست درمقالتی که برشاعری مولانا نوشت،چنين گفت:۔

تعلیقات                                                   ترجمۀ مؤلف                                                  (۲۷۱)

« قصاید مولانا دارای سمت تازه بوده مانند برخی ازقدما پیچیدگی ندارد،اگرچه دربعضی یگان الفاظ مشکل یافت می شود،اما ازحشو زواید واطاله و بالاخره ازتشبیب وتهبد خالی است، هرقصيده بدون تكلف بچند بیتی ازمدح اختتام پذیرفته است .....» (۱)

به عقیده این عاجز مولانا شاعری نیست،که شمار زیاد وقصاید مطول و درازی را گرفته باشد،وعبارت دیگرباید هشت: که پیشه مولانا مانند برخی ازاساتید سخن، شهرسرائی و قصیدہ گوئی نبوده است، گاهی برسبيل تنزه و تفکه شعری شده، و با دروقت ضرورت قطعه ای و قصیده دیده یی را سروده است.

بنابرأن تذکره نگاران اسم وی را درجمله شعرای معروفي ومشهوریکه درهند وخراسان وعراق وماوراءالنهر بوده اند نیاورده اند، بل گفته می توانیم: که مولانا باوجود مشاغل مهمه سياسی وقضائی ودرباری که داشت نخواسته است، شاعری را پیشه خودگرداند، ودرآن توغلى نماید، بنابرآن شهرسرائی مولانا درمواره حسب الضروره وآنی بوده است.مراجع ومآخذ مؤلف: 

مولف ما براداب اسلاف ورویه اساتيد مؤرخین همواره وقایع تاریخی وشرح احوال پیامبران وخلفا وسلاطین رامستند به کتابی ویا قولي وياسماع و مشاهده خویش می نویسد، او دراغلب طبقات ماخذ ومنابع معلومات خویش را نشان می دهد، کتابی که مولانا دردوران نگارش این کتاب بدست داشت وازآن استفاده کرد،ودرابتدای هرمبحث بطورسندنام آنرابرد، ومآخذ خویش قرارداد،عبارت از کتب تاریخی ذیل است:

١- سلامی :۔

طوریکه درتعليق نمبر(۵) می خوانید،مؤلف طبقات یکی ازمؤلفات سلامی رامورد استفاده قرارداده است ولی معلوم نمی شود که ازکدام کتاب سلامی روایت کرده، زیرا سلامی دارای مؤلفات

(۱) اوربنتل کالج میگزین لاهور

(۲۷۲)                                                        ترجمۀ مؤلف                                                    تعلیقات

زیاد است. شاید ماخذ مؤلف ما كتاب تاريخ ولاة خراسان باشد،یا کتاب دیگريكه ابن فندق درعلم تاریخ باونسبت دهد، دراین باره شرحی درتعليق (۵) داده ام، بان رجوع فرمایند.

(۲) تكملة اللطايف :۔

دريك مورد مؤلف ما ازاین کتاب استفاده کرده، که اواخرشرح احوال حضرت داؤد(ع) باشد درطبقه اول،و دیگرذکری ازین کتاب ندارد.درباره تكملة اللطایف درتعليق جداگانه درآخراین تعاليق شرحی داده ام آن رجوع شود(رك: ۷۰)

(۲) تاریخ بیهقی:

دیگرازمآخذيکه درنهايت ثقت واوج بلاغت است، تاریخ ابوالفضل محمدبن حسین کاتب بیهقی است که این نویسنده نامی مدت نوزده سال منشي ديوان رسالت غزنه بود،وتاریخی بزرگی دراحوال سلاطين آل سبکتگین درسی جلد بنام تاریخ آل ناصربفارسی بلیغ و شیرینی تأليف نمود.

اکنون ازین کتاب جز چند بخش ناقصی که حاوی وقایع سلطنت سلطان مسعود بوده و بنام تاریخ مسعودی يا تاريخ بیهقی مشهوراست، در دست نیست، بیهقی درانشای پارسی استاد بوده، و سبک شیرین و شیوه نویسندگی وی مسلم است، تولد بيهقی درسال (۳۸۵ ه) است، در(۴۵۱ ھ) به تالیف این کتاب پرداخت، و وفاتش به سال (۴۷۰ ھ) اتفاق افتاد (۱)

این کتاب درسال (۱۸۶۲ع) جزو سلسله انتشارات انجمن آسيایی بنگال بسعی مورلی وناسولیس درکلکته طبع شد،وبار دیگردرتهران بسال ۱۳۰۵- ۱۳۰۷ قمری به تصحیح و تحشیه مرحوم سیداحمد اديب پیشاوری چاپ گردید.واخيرأ آقای سعید نفیسی آنرا بصورت مکمل ترکه وافی ترازآن نشاید، بامقابله و تصحیح وحواشی و تعليقات درسال (۱۳۱۹ ش) از تهران درسه جلد طبع وشایع نمود،(۲) وكذلك متن کتاب دريك جلد ضخیم درتهران بسعی دکتورفياض طبع گردید.

(۱) تاریخ ادبیات ایران ازدوکتورشفق ص ۶۲ (۲) درآغاز طبقه ۱۱- ۱۲ مولف از بیهقی اقتباس می کند.

تعلیقات                                                     ترجمۀ مؤلف                                                        (۲۷۳)

(۴) احداث الزمان :

این کتاب نیزازمراجع مؤلف است، که درآغاز طبقه (۲۳) دوبارنام آنرا می برد،ومؤلف آنراابی عبدالله بن عبدالرحمن بن عبدالله ابي الليث الشيبانی می نویسد.

ولی این احداث الزمان، ماسوای احداث الزمانی است، که حاجی خليفه ذکرمی کند،چه وی،مولف آنرا ابی سلیمان داؤد بن محمد الاودنی الحنفی می شمارد،که دراودنه یکی ازقرای بخارا میزیست. (۱)

(۵) سنن ابوداؤد سجستانی:

درآغازطبقه ۲۳مولف ما ازاین کتاب حدیثی را نقل می کند،ودرمآخذ وی شامل است.سنن ابی داؤد ازجمله صحاح سته و ازکتب معروفي حديث است، که میان آن سلیمان بن الأشعث بن اسحق الاسدی السجستانی است،که درسال (۲۰۲ه) متولد ودرشوال سال (۲۷۵ ه) دربصره از جهان رفت،وی احادیث را ازاحمدبن حنبل وعثمان بن ابی شیبه و قتيبة بن سعيد وديگرائمه بزرگی شنید،ووقتی که کتاب سنن خود را درحضرت استاد احمد بن حنبلی عرضه داشت قبول افتاد،وپسنديده گرديد.

خلاصه:- ابو داود سجستانی ازائمه بزرگی حدیث بوده،وکتابش هم دربین اهل علم و دانشمندان اسلامی شهرتی دارد و ابراهیم حربی گفته بود:وقتی که ابوداؤد به تالیف سنن خویش پرداخت،علم حدیث رانیکوترازآهن داؤد (ع) بخود نرم ترو ملایم ترساخت (۲)

(۶) البدووالتاریخ تاليف مقدسی:

ازکتب معروف تاریخ است، که درسال (۳۵۵ ه) درشهربست کنارهيرمند بنام البلدي والتاريخ ازطرف فلیسوف ومتکلم و مورخ عربی مطهربن طاهرالمتعددی نوشته شده، ودرسال (۱۸۹۹ع) بسعی خاورشناس معروف کلمان هوارت (Clament Hauot) درشش جلدازپاریس با ترجمه فرانسوی آن چاپ و نشرشده است،حاجی خلی نه این کتاب رابنام ابوزيد} دل برسه هل بلخی نسبت داده و ناشر کتاب هم بر چند جلد اول آن همین نام را نوشت، ولی دراواخرملتفت گردید، و نام مؤلف اصلی آنرا دریافت و طبع کرد.

(۱) کشف الظنون ج ۱ ص ۴۳ ۔(۲) مقدمة تيسيرالوصول ص ۹

(۲۷۴)                                                     ترجمۀ مؤلف                                                        تعلیقات

مؤلف دربسی ازمباحت خویش به هندسی حوالت دهد،واين کتاب ازمآخذ وی بود ( رك : ۷۴ )

(۷) تاریخ یمینی :۔

درآغازطبقه (۱۰) یمینی مذکورافتاده،واين همان تاريخ العتبی معروف بتاریخ یمینی است،که درعصرسلطان محمود درغزنه ازطرف ابو نصرمحمدبن عبدالجبارالعتبی درحدود (۴۱۵ ھ) نگارش یافت.ابونصرمحمدعبدالجباردرری بدنیا آمد درخراسان بمرتبت کمال رسید،ودرانشای عربی آیتی بود،ودرحضرت سبکتگین با ابوالفتح بستی شغل کتابت پرداختی،و مدتی هم درنیشاپوربخدمت شمس المعالی بودی،العتبی تاریخ اليمنی را بنام یمین الدوله سلطان غزنه نیشت،ووقایع سلطنت ابومنصوربه برکت نگین وسلطان محمود را درآن شرح داد،سمك انشای العتبی درین کتاب باسلوب ترسل وتسجیع است،و بانچه ثعالبی دریتیمة الدهرکرده است می ماند.

احمد بن علی بن عمرالمنینی نمی دمشقی درسال (۱۱۵۰ه) بنام الفتح الوهبی و نجاتی بنام بساتين الفضلاء برین کتاب شروحی نوشتند(۱) وابوشرف وابوشرف ناصح بن ظفربن سعد منشی جرفا دقانی (گلپایگانی) دراواخرقرن هفتم هجری ( درحدود ۶۰۳ ه) آنرا بفارسی ترجمه کرد،این کتاب بسال (۱۲۷۲ ق) درتهران طبع شد،هكذايك ترجمه تحت اللفظی زمینی ازطرف کرامت علی درقرن ۱۹مسیحی انجام یافت،که نسخه آن درموزه بریتانیا تحت نمره (۱۸۸۸) موجود است،و ترجمهای تورکی هم دارد. 

 (۸) قانون المسعودی:۔

درآغازطبقه (۵) مؤلف ما نام این کتاب رامی نويسد،وگوید: بروایت قانون مسعودی که ابومعشرمنجم کرده است وازاین پدید می آيد،که دربرخی ازمسايل نجومی قانون مسعودی مرجع مولف ما بود،ولی انتساب این کتاب به ابومعشرمنجم رواست،زیراین کتاب نگاشته و پرداخته ابوریحان البیرونی معروف است ومورخین آنرا به ابومعشرنسبت نه کنند.

(۱) آداب اللغة العربيه ج ۳۲۲

تعلیقات                                                       ترجمۀ مؤلف                                                     (۲۷۵)

ابومعشرجعفربن محمد بلخی که بقول ابن ندیم دررمضان (۲۷۲ه) ازجهان رفته، کتبی داشته که اکثرآنرا ابن ندیم وحاجی خلیفه ذکرکنند(۱) ولی قانون مسعودی را به وی نسبت ندهند،حاجی خليفه تصریح می کند،که قانون مسعودی کتابی است درهیئت و نجوم نگاشته ابوریحان محمد بن احمد البيروني الخوارزمی المتوفی (۴۴۰ھ) که آنرا درسال (۴۲۱ھ) بنام سلطان مسعود درغزنه نوشت (۲)

قانون مسعودی کتابی است درعلم هیئت و نجوم وجغرافيا که دارای یازده مقالت وابحاث مفصل و متوفائی است درعلوم مذکوره (۳) و يك حصه آن رازکی وليدي توغان استاد دانشگاه استانبول ازنسخ آن برگزيده،و باهتمام بنگاه آثار باستانی هند ازدهلی طبع وشایع نمود. درسنه ۱۹۶۰م طبع هرسه جلدآن درحیدرآباد دکن صورت نگرفت وازطرف دایرة المعارف عثمانه نشرشد. 

(۹) تاریخ مجدول :

حینیکه مولانا بحل وفصل قضایای شرعی دردهلی ماموریت داشت، بدست وی کتابی افتاد، ومطالعه آن مولانا برآن واداشت،تا طبقات ناصری رابنویسد این کتاب رامولانا بنام تاریخ مجدول ذکرمی کند،و درکتاب خویش مطالب عمده ازآن برمیدارد، درمقدمه کتاب راجع بآن چنین می نویسد:

« وقتی ازاوقات دیوان مظالم ومقام فصل خصومات وقطع دعاوی کتابی درنظرآمد،که افاضل سلف برای تذکرة اماثل خلف ازتواریخ انبیاء و خلفاء عليهم السلام، وانساب ایشان واخبار ملوك گذشته جمع کرده بودند، وآنرا درحواصل جداول ثبت گردانیده درعهد بس الاطين آل ناصرالدين سبکتگین برسبیل ایجازونهج اختصارازهربستانی گلی وازهربحری قطره ای جمع آورده، و بعد ازذکرانبیاء وانساب طاهرایشان وخلفای بنی امیه و بنی العباس وملوك عجم واکاسره بر ذکرخاندان سلطان سید محمود سبکتگین غازی بسنده نمود، وازذکردیگرملوك واکابرو دودمانهای سلاطین ماتقدم وما تأخراعراض کرده، این ضعیف خواست تا آن تاریخ

(۱) الفهرست، ص ۳۸۶ (۲) کشف الظنون ج ۷ ص ۱۰۳ (۳) البیرونی سید حسن برنی ص ۲۶

(۲۷۶)                                                     ترجمۀ مؤلف                                                        تعلیقات

مجدول بذكركل ملوك و سلاطین اسلام عرب وعجم از اوایل واواخرمشحون نگردد. »(۱)

باین طورتاریخ مجدول کتابی بود که تواريخ انبیاء وملوك و شاهان عرب و عجم را درآن بصورت جدول درعهد غزنویان فراهم آورده بودند.که درطبقه اول بعد ازذکرالقاب حضرت محمد (ص) مولف ما راجع بأن می نویسد: که این فصول از تاریخ مجدول بی زیادت دونقصان نقل افتاد، درطبقه (۵) سلسله نسب زو ن طھماسپ (نمبر۱۲) را ازین تاریخ گرفته، وهكذا درهمین طبقه درذکرپورانداخت ( نمبر۷) نام نرامی برد و درآغاز طبقه (۱۱) گوید: « امام محمد علی ابوالقاسم عمادی درتاريخ مجدول چنين آورده....» و ازین اشارت بسیار مغتنم مولف است، که ما بنام نویسنده تاریخ مجدول آشنا می شویم وگوئیم: که این شخص ا نويسندگان ومؤرخین باستانی خراسان است.

درنسخه خطی طبقات که آنرا اصل قرارداده ام عما دی) نوشته شده، ولی درمطبوع کلکته (جمادی است وراورتی می نویسد: که درچند نسخه خطی نیز(جمادی) نوشته شده، که صحتی ندارد،وصحیح آن همان (عمادی ) است (۲)

علی ای صورة: تاريخ مجدول عمادی از مهمترین کتب تاریخ است که بتقول مؤلف درعهد آل محمود یکی ازائمه کرده است،ولی درنام مؤلف آن که مولانا ضبط کرده، و درعصر زندگانی وی،مراسخنی است، که درذيل نوشته می آید.

کتاب مجمل التواريخ والقصص که بسال (۵۲۰ ھ ) نوشته شد و درسال (۱۳۱۸ش) در تهران مرحوم ملك الشعراء بهار تصحیح و ترتيب وطبع کرد، نيزدرشرح آل محمود کتاب عمادی را بدين ياقت یاد کرده است:

«ومرا این تواریخ از املاءامیرعمادی محمود بن الامام السنجری الغزنوى حفظه الله معلوم شد،وآن را به محل اعتماد

توان داشت .... » (۳) 

(۱) دیباج طبقات (۲) تر جمة طبقات ج ا ص ۹۹ (۳) مجمل ص ۴۰۵

تعلیقات                                                     ترجمۀ مؤلف                                                        (۲۷۷)

درضبط نام نویسنده تاريخ مجدول که مولانا منهاج سراج کرده است، باآنچه مؤلف مجمل راست، اختلافي است، که یکی (محمد) ودیگری (محمود) نوشته، ولی این اختلاف جزوی را نمی توان مدارظنی پنداشت،که عمادی طبقات را ازعمادی مجمل بیگانه گرداند.

طبقات کنیت وی را( ابوالقاسم) و نام پدرش را(على) ضبط کرده، ولی مجمل بدون ذكراسم محضه، فسدت وی را به (سنجری وغزنوی) تصریح نموده ونخستین( امام) رابا نام پسر،ولی دومین با اسم پدرضم کرده است،که روایات بدن را با یکدیگراختلاف اساسی موجود نیست،وباید گفت که متصل هردومؤلف شخص واحدی بود، که تاریخی را املا کرده بود، دكتورمحمد ناظم نويسنده حیات واوقات سلطان محمود نیزدرذکرمآخذ ومنابع کتاب خويش بدون فکررفته است و شاید از تحقيقات بارتولد خاورشناس مأسوف علمیه بدأن فكرافتاده باشد (۱) نگارنده این سطورچند سال پیش نسخه یی از کتاب البلدان ابی بکراحمد بن محمد المعروف بابن الفقيه الهمدانی را درکابل ديد، که نسخنی بود، درکمال ثقت،وازسیاقت نوشته وکاغذآن پديد بود،که چندین قرن پیشترنوشته شده،درآخرآن کتاب مخطوط قديمي ورقی چند باجداول شنجرفي بنظرآمد،کی تاریخ دودمانهای پادشاهان وسلاطين عرب وعجم را ازاقدم عصور تا دورة آل محمود در برداشت. نگارنده درآن وقت بدين فکرنیفتاد،که درباره آن اوراق تحقیقی کند،و یاسراپا آنرا نقل بگیرد، فقط جدولی چند ازآن کتاب برداشت،و دریاد داشت های خویش ثبت گردانيد،وا کنون ازآن کتاب خبری ندارد، که درکجاست ؟ و بدست کی افتاده ؟

اکنون که درضمن تحقيق و کنجکاوی تار یخ مجدول بدان یاد داشت نیازافتاد و باآنچه صاحب مجمل ازاملای امیرعمادی برداشته مقابلت گشت، معلوم شد، که اوراق مذکورہ حصه یی از تاریخ مجدول عمادی است، چه دراغلب مطالب با ضبط صاحب مجمل مطابقت دارد، وسياقت كتابين از هم دور نیست، این اتفاق ظن نویسنده را

(۱) حیات واوقات سلطان محمود ص ۴۔

(۲۷۸)                                                        ترجمۀ مؤلف                                                     تعلیقات

که عمادی طبقات ناصرى همان عمادی،جمل باشد،به يقين نزديك ترساخت،و پدید آمد، که این مورخ یکی از نويسندگان گمنام ومورخین حضرت غزنه است،که متأسفانه روزشمارکتاب نایاب وارجمند وی را ازدست ما ربوده است.

اکنون بعد ازتطبيق قولين وملاحظه جهتین، نام این مورخ گمنام را چنین باید نگاشت: امام ابوالقاسم محمد عمادی ابن امام علی سنجری غزنوی، یا: امیرمحمود عمادی بن ابوالقاسم امام علی سنجری غزنوى.

عصرزندگانی این مورخ را که بدون شبهت اهل حضرت غزنه است می توان از سياقت بیان صاحب، جمل دریافت، چه مؤلف مجهلى بعد ازیاد کردن نام وی دعائيه (حفظه الله) را نوشته واین مسئله ظاهرآ دلالت داراد براینکه نویسنده تاریخ مجدول، درزمان نگارش کتاب مجمل (۵۲۰ه) زنده بود، و باصاحب مجمل معاصراست، زیرا دعائيه (خدایش نگهدارند) درمورد شخص متوفی صادق نمی آید، وهمواره اشخاص ازجهان رفته رابدعای مغفرت وآمرزش یاد کنند، امااینکه مؤلف مجمل نام وی راباحترام یاد کرده، و او را امیر و پدرش را امام خوانده است نیز پدید می گرداند، که این مورخ به دودمان نجیبی نسبت داشته و صاحب مجمل رابا او معاصرت و شناسائی بوده است.

چون عصر زندگانی مؤلف تاريخ مجدول حدود (۵۲۰ه) است، واین زمان مقارن می آید به عود سلطنت يمين الدوله بهرام شاه غزنوی، بنا برآن وی را از مورخین اواخر دورة آل محمود باید شمرد، که با جد دوم نويسنده طبقات ناصری (ابراهيم) معاصرباشد.

باید نا گفته نه گذارم که ازخود کتاب طبقات ومجمل راجع به (عمادی) همین قدرمعلومات مجمل وکوتاه با بدست می آید، ولی درمآخذ دیگرو کتب تذکره و تاریخ درباره عمادی شاعرمعروف فارسی پاره یی ازمعلومات موجود است وازروی آن و پند که عمادی شاعرباید همین عمادی مانحن فيه ومذکوردرطبقات ومجمل باشد.

زیرا تذکره نویسان عمادی شاعررا نیزمانند جهل (امير) خوانده، وهم عصرزندگانی وی راحدود (۵۲۰) نشان داده اند،و بااین دودلیل بعيد نیست که عمادی شاعرومؤرخ يک شخص باشد.

تعلیقات                                                     ترجمۀ مؤلف                                                 (۲۷۹)

برای اینکه خوانند همان کتاب،عمادی شاعرراخوب بشناسند،وشرح حال او را با عمادي مذکوردرطبقات تطبيق کرده بتوانند،سطورذیل راکه استاد بدیع الزمان خراسانی درجلد دوم سخن و سخنوران نگاشته،مختصرمی آورم:

عمادی

مؤلف راحة الصدور(۱) والمعجم واغلب تذکره نويسان نیزاورا باهمین نام شناخته و به همین عنوان یاد کرده اند،ونام مسلم او درکتب تواریخ و تذکره همین است، واسم اصلی او معلوم نیست.

محمدعوفی ازشاعری بنام عمادالدین غزنوی (۲) سخن رانده،وچند قصیده بدونسبت داده،که دیگران بنام عمادی ضبط کرده اند،واگرعوفی را درنسبت آن اشعاراشتباهی رخ نداده،وعمادالدين غزنوی را اگروجود داشته،باعمادی معروف غلط نه کرده باشد،شاید بتوان گفت: که عمادی به عمادالدين نيزملقب یا موسوم بوده است.

علت شهرت عمادی بدین لقب چنانكه ازراحة الصدورمستفاد وقراین نیزبرصحت آن موجود است،آن بوده ،که وی درآغاز بمدح عمادالدوله فرامرزشهريارمازندران پرداخته واین تخلص یا نام ازلقب ممدوح خود گرفته است.

بعضی (۳) ازتذکره نویسان عمادی را شهریاری نیزنوشته.ودرسبب شهرت وی بدون عنوان گفته اند: اصل ازشهریار ری، وشهرت اوبه شهریاری ازباب انتساب اومواد خوش است،واین سخن بدان تائيد می شود،که عمادی درری ومازندران ميزيسته،وآغازشهرت اودرعراق اتفاق افتاده،وفقط همین اندازه اززندگانی وی معلوم ومقررمی باشد ومؤلف کشف الظنون (۴) هم اورا رازی خوانده است و براین فرض عمادالدین غزنوی جزعمادی خواهد بود،چنانچه بعضی (۵) چنین احتمال داده اند.

لیکن توان گفت: که شهریاری نیز(اگراین نسبت درست باشد )

(۱) راحة الصدورطبع ليدن س ۵۷ - ۲۰۹ والمعجم طبع بیروت ص ۲۳۳- ۴۳۶ (۲) لباب الالباب - ج ۲ - ۲۵۷ . ۲۶۷ طبع ليدن - (۳) مانند تقی الدین کاشی ومؤلف مجمع الفصحاء (۴) کشف الظنون-ج ا- ص ۵۱۷ (۵) چنانچه تقي الدين در تذکرخود بدوعمادی معتقد است.

(۲۸۰)                                                      ترجمۀ مؤلف                                                       تعلیقات

مانند عمادی از لفظ شهریار که اغلب امراء مازندران آن معروفند اخذ شده، يا تذکره نویسان ازروی تاریخ زندانی عمادی اورا بدین عنوان خوانده اند،وموبد این سخن آنست که فيلم راحةالصدور که باعمادی معاصریا متقارب العصر،ومولف المعجم که ازفضلاءاوایل قرن هفتم اند، ازاین نسبت یادنه کرده، نه فقط او راعمادی خوانده اند.ودراین فرض میتوان گفت، که عمادی شه و یاری وغزنوی يکتن بوده، وبدان جهت که اصل یا اقامتگاه قسمتی از عمروی درصورتی که اصل اورا ازری تصورکنیم شهرغزنه (۱) بوده، بغزنوی معروف گردیده است، ويقين است که تنها با تکای شورت عمادی به شهر یاری که محمل دیگرنیزدارد، نتوان ویرا ازمردم ری پنداشت،چنانکه عمادی (۲) خود اشاره می کند، پس ازآنکه او بسلاطین سلجوقی عراق پیوسته، لقب اوراکه عمادی است تغییرداده، وی را به سلطانی نامیده اند و اگراشارت وی برتجوزات شاعرانه حمل نشود، وصحت این اطلاق درخارج مفروض گردد، ناچارعدم اشتهار وی بدین لقب که درهیچ یك ازکتب دیده نمی شود ثابت خواهد بود.

ازسلاطين معاصرعمادی سیف الدین عمادالدوله فرامرز شهریارمازندران است، که ظاهرا درحدود سنه (۵۱۱ ه) برقسمتی ازمازندران دست یافت، دیگررکن الدنياوالدين ابوطالب طغرل بن محمد,(۵۲۶-۵۲۸ ه ) است، که عمادی درتهنیت وی به سلطنت قصيده یی ساخت،وبه نقل مؤلف راحة الصدور(۳) از شاعری حضرت سلطان عظمت يافت،وازاین پس عمادی بگفته خود سلطانی شد.

بگفته تقي الدين عمادی نزد سنائی علم تصوف خواند ومرید گشت،ودرادبیات ادیب صابر(۴) نیزنام عمادی دیده میشود، و انوری وسیدحسن غزنوی نیزبه نقل تقی الدین وی را یادکرده اند (۵)

(۱) چنانکه تقی الدین میگوید:عمادی مدتی دربلخ اقامت داشته و نزدسنائی علم تصوف خوانده، پس اقامت وی درغزنه هم چندان مستعبد نخواهد بود،(۲) گويد: لقبم داده اند سلطانی،چون عمادی چرا چنین خوارم.جاودان مان که فرعشق توبود- که عمادی شده است سلطانی (۳) راحة الصدور طبع ایدن س ص ۲۱۰ (۴) دراین قطعه عمادی دی بنزدیک من آمد - نشستم ساعتی وی اعمادی،

تعلیقات                                                      ترجمۀ مؤلف                                                    (۲۸۱)

وفات عمادی بقول تقي الدين درزمان سلطنت طغرل بن ارسلان سال ( ۵۷۳ ھ ) بود،وآنچه ازاشعارموجود وی تا کنون مسلم گردید آن است، که اوتا اواخرنیمه اول قرن ششم زنده بود،وامیرحاجب فخرالدين عبدالرحمن بن طغایرک را که بسال (۵۴۱ ه ) بقتل رسیدید مدح گفته است،ولی ریو درفهرست نسخ فاسی وفات اورا ۵۸۴ ه می نویسد ونسخه خطی ديوان عمادی درموزه برتانيه نمبر۲۹۸ نسخ خطی فارسی موجود است. درجلد دوم تاریخ ادبیات دكتورصفا (ص ۷۴۳) شرحی درباره عمادی آمده که نکته نوی ندارد،وازتمام این مبحث نتیجه توان گرفت، که امیرعمادی طبقات ومجمل وعمادی شهریاری شاعردونفرباشند والله اعلم.

(۱۰) منتخب تاريخ ناصری :

ازماخذ مهمه مولانا است، که درچهارمورد ازآن اقتباس واستفاده کرده:

اول: درطبقه (۱۲) نمبر (۴) ذکرجلال الدین ملکشاه،که گوید: 

وزدیدارعمادی من بدیدم- مراد دل بوقت بی مرادی (۵) سید حسن غزنوی عمادی: چنین ذکرکرده است، ازديوان مطبوع تهران ۱۳۲۸) - زنهارچوولواص عماديم مپندار- کافسوس بود عیسی باخربجوالي(ص۱۹۰) درص ۱۹۷قصیده یی دارد، وبحضوربهرام شاه عرض می کند، که گویا یکی ازشهرای غزنه قصیده او را دردیوان عمادی نوشته بود، و گوید، کزین گونه مکری، بدین نوع غدری + نکرده است هیچ آدمی هیچ گاهي، د رص(۲۲۸) گويد:

این کم ازشعرعمادیست اگربا ششماه - برقم كلك عطأ ردبنگاردسخنم. وازهمه این اشعاربدید می آید که سید را باعمادی رقابتی ادبیانه بوده است.

اما سنانی نیزازعمادی درقصيده مدح سلطان سنجر ذکری دارد، و مملومست ان قصیده رابه تبع عمادی مرد ده است می گوید: بر سرخوان عمادی من کشادم من فقع اگرچه شیرین نیست باری ناردانی آمدست (۵۴دیوان سنائی) دردیوان نوری نیزذکری ازعمادی آمده درآنجا که گوید.هان وهان تاتراعمادی وار+ ازسرابلهی و نمادانی به درنیفتد حد من مصحف وزند. کردی اورا دراین صفت ثاني ( ص۲۱۴ ديوان ) درجای دیگريك بين عمادی را تضمین کرده: به بيت عمادی جوابش بگفتم - چه گفتمش گفتم که ای روشنایی + مراازشکستن چنان درد ناید+ که ازناکسان خواستن مومیایي(ص ۴۷۵ دیوان )

(۲۸۲)                                                     ترجمۀ مؤلف                                                    تعلیقات

« ودرمنتخب تاریخ ناصری که یکی ازاکابرحضرت غزنین کرده است درنظرآمد ۰۰۰۰۰ » درپنج حکایتی نقل کرده، که ملك شاه عزیمت بلاد مصرمصمم کرده بود...

دوم: بعد ازآن هم ازهمین کتاب حکایت دیگری راآورده. که جماعتی ازقهستانیان به نزديك نظام الملك عرضه داشتی نوشتند ....

سوم:- درطبقه ۱۷ ذکر بسطام ملك الهند والسند گوید:۔« اینجا ازاصحاب تاریخ دوروایت است يك روايت آن است که در قلم آمد وروایت دوم ازمنتخب تاريخ ناصری که یکی از اکابرغزنين درعه - دسلطان معزالدين محمد سام پرداخته است، ۰۰. دراینجا روایت منتخب ناصری را درباره احوال اجداد دودمان سوریان غورمفصلا نقل می کند.

چهارم: درهمان طبقه (۱۷) ذکرنمبر(۳) امیرسروری می نویسد« آنچه از تاریخ نا صری و تاریخ ابن هيصم و بعضی سماعی که ازمشايخ غورحاصل شده بود درقلم آمد. ..

ازاشارات فوق مؤلن پدید آمد که درحین تحرير طبقات نام مولف کتاب منتخب ناصری یا منتخب تاریخ ناصری تاریخ ناصری بمولانا معلوم نبود.ورنه حسب عادتیکه دارد صراحتأ می نوشته همین قدربه وی پید ابود که آنرا یکی ازاکابر حضرت غزنه درزمان سلطان معزالدین کرده است.

اکنون باید دقت کرد:که خود تاريخ ناصری کدام کتابی بود؟ که یکی ازاکابرغزنه آنرا بنام منتخب ناصری ایجازو اختصارکرد.؟ بظن غالب می توان گفت که تار یخ ناصری عبارت ازهمان«مجلدات) تاریخ مهم ومعروف ابوالفضل محمد حسین کاتب بیهقی خواهد بود که بنامهای مختلف تاریخ مسعودی، تاریخ بیهقی وجامع التواریخ یا جامه في تاريخ آل سبکتگین وغیره نیزیاد شده است و بقول حاجي خليفة تاريخ ناصری هم نامیده میشد (۱)

پس بعید نیست: اگرهمان مجلدات مفقودة تاریخ بیهقی راکه کنون دردست نیست، یکی ازاکابرغزنين موجزگردانیده،ونام آنرا منتخب تاریخ ناصری گذاشته باشد، چه الناصرالدين الله لقب

(۱۱) کشف الظنون ج ۲

تعلیقات                                                  ترجمۀ مؤلف                                                           (۲۸۳)

سبکتگین بود دودمان او را آل سعد سبکتگین یا آل ناصر نیز می گفته اند، چون دوران سلطنت سلطان معزالدین از( ۵۶۹ تا۶۰۲ھ ) دوام کرده بنابرآن حد وسط سال تحریر منتخب ناصری راهم درحدود ۵۸۰ ه) بايد پنداشت.

(۱۱) نسب نامۀ غوریان:

این کتاب راملك الكلام فخرالدین مبارك شاه که ازاجله صدورورجال دربارفیروزکوه بود، باسم سلطان علاءالدین حسین جهانسوز درقلم آورد، ونسب سلاطین نامدارغور را درسلك نظم کشيد مولانا این کتاب را درحرم خداوند ملكه جهان جلال الدنيا والدين ماه ملك بنت سلطان غیاث الدین محمد بسام، که همشهرو هم مکتب مادروی بود، و اورا همچون پسردر حجر تربیت واصطناع خویش پروردی، درشهور(۶۰۲ھ ) درپیش تخت معظم اودر نظرآورده است وهمدران موقع از لفظ آن زبيدة الزمان شنید، که چون بعضی از کتاب و تاریخ درنظم آمد، مگر بسبب تغيرمزاج که فخرالدین مبارك شاه را ظاهر شد، این نظم رامهمل بگذاشت، تاچون تخت مملکت بشكوه و درهمايون سلطان غیاث الدین محمد سام زیب و جمال گرفت، این تاریخ بالقاب مبارك او مزین گشت، و تمام شد (۱)

مولانا افسوس می کند: که درحین نگارش طبقات بآن کسانیکه دربلاد غور در نظر آورده بود، دسترسی ندارد، و به سبب فتنه مغول وتفرقه دیار، واختلاف اطراف که ازیغمای آن قوم پیدا آمده، امکان نقل کردن ازآن تاریخ زیدست، ولی با وجود آن برخی ازمطالب که درمورد انساب شاهان غور ازآن کتاب بخاطر مولانا بود، آنرا در کتاب طبقات نقل کرده و بنابران نسب نامه فخرالدين مبارك شاه از منابع معلومات مولاناست، اما مؤلف نسب نامه یه فخرالدين مبارك شاه بن حسن مروروذی باشد، ازاجله صدورو رجال بزرگی دربارسلاطین غور بود، و درفصاحت وشعر وسخاء واکرام وقضای حاجات ناس ضرب المثل بوده است،وی تاریخ و نسب نامه سلاطين غوررا بشبوه مثنوی دربحرمتقارب بنظم آورده است، وقطعه می ازآن رامعین الدین اسفزاری درکتاب روضاة الجنات في اوصاف مدينة هراة

(۱)آغازطبقه ۱۷ - -

(۲۸۴)                                                ترجمۀ مؤلف                                                          تعلیقات

نقل می کند، معلوم نیست، که اصل آن باقی است یا ازمیان رفته است (۱) ابن اثیرنام پدرش راحسن می نویسد، و در شوال (۶۰۲ه) وفات او را ذکرمی کند،وگوید درعربی وفارسی شعرخوبی می گفت: و نزد غیاث الدین بادشاه غزنه و هراة عظیم منزلتی داشت (۲)

محمدعوفی نیزدرلباب الألباب شرحی راجع به این رجل معروف دربارغورنوشته که ذیلا تلخیص می گردد:

« الصدرالأجل الاكرم فخرالدولة والدين مبارك شاه بن الحسين المرورودی صدرسحاب بيان دریا بنان که فناء اومحط رحل افاضل و مرجع و مآب اوائل بود.... در حضرت سلطان سیدغیاث الدنيا والدین اسباب همه باختی و تعریف جمله بواجبی کردی، وادراروانعام فراخورهرکس بندی، وقصاید ورباعيات اوبلطافت وسلاست مشهوراست، واین قصیده درمدح ملك سيف الدين خسروجبال گفته است: 

         دست صبا برکشاد روی عروس بهار                                برسراو چشم ابرکرد زژاله نثار

        برق برآورد تیغ عد فروکوفت کوس                                  سروعلم بر افراخت لشکرحل شد سوار

        مقطع آن:۔ انجم ومردم مقيم تابع فرمانت باد                           برغرض وکام توچرخ فلك رامدار

ازغزلیات اوست: 

آنگه که خواب بود ترادل بخواب دید                             درتیره شب بدیده جان آفتاب دید

 جانی پرازنشاط تردرکناریافت                                   گوشی پرازسماع بكف برشراب دید

فریاد ازآن مقام که بیدارگشت دل                                وآگاه شد که این همه دولت بخواب دید.

 زلفش ندید درکف وازدست روزگار                           نزديك شد که بگسلدازبسکه تاب دید

 (۱) تعليقات برلباب الا لباب ج ۱ ص ۲۲۷ (۲) الكامل ج ۱۲ ص ۹۹۔

تعلیقات                                                      ترجمۀ مؤلف                                                    (۲۸۵)

رباعیات اورااطراف جهان مشهوراست،ودرزبان فضلاء مذ کور،وازبرای زینت کتاب بیتی چند تحريرکنم: 

        بازاین دل دیوانه هواخواهد کرد                     هرلخط بهرموی ندا خواهد کرد

                          روزی دوسه ازعشق مگرآسوده است                   آنرا بہلا کنون قضا خواهد کرد

هموراست:              دل درسرزلفت آرمیدن خوکرد                     هرلحظه بهرسوی دویدن خوکرد

              چون موی شدم نزد منش بازفرست                    اکنون بموی سردویدن خوکرد (۱)

 مؤلف درداستان باغ ارم زمینداورکه من درتعليقي عليحده شرح داده ام، وشکارفرمودن سلطان يك رباعی دیگرفخرالدين مبارك شاه را می آورد، که درطبقه (۱۷) در شرح حال غياث الدين محمد بنظرخوانندگان میرسد( برای تکمیل احوال فخرالدین مبارکشاه، رك :۶۳)

 (۱۲) تاریخ ابن الهيصم نابی

دیگرکتابی که مولف طبقات را دربسی ازمسایل تاریخی مرجع معلومات است تاریخی است بنام فوق معلوماتی که ازضبط خودمولف واشارات وی راجع باين کتاب فراهم آمده درتعلیق چهارمذکررفته با نجارجوع بفرمایيد و تكملة معلومات را درتعليق ۷۴ بخوانید.

(۱۳) کتاب اغاني :

درطبقه (۱) ذکرمهترلمك (ص ۲۰) گويد: که اسحاق موصلی آورده است درکتاب اغانی،موصلی دانم که آیا اغانى موصلی راخود مؤلف دیده بود، یا به نقل ازکتاب دیگری این روایت رابرده است.

اسحق بن ابراهيم بن میمون (ماهان) الموصلی ازمردم ارجان درسال (۱۵۰ه) متولد و بسال (۲۳۵ھ) بعمر (۸۵) ازجهان رفت،وی ازراویان شعرعرب و امام نوازندگان بود، وکتاب اغاني الكبيرکه در دست مردم است منسوب باوست، ولی ابن ندیم ازابوالفرج اصفهانی روایت کند،که وی ازحماد پسراسحاق شنیده بود که کتاب الأغاني بزرگ از اسحاق الموصلی نیست،اواین کتاب را پیش پدرش ندیده، اما وراقي

 (۱) لباب الا لباب ج اس ۱۳۳

(۲۸۶)                                                          ترجمۀ مؤلف                                                  تعلیقات

که نامش سندی ابن علی بود و کار وراقي اسحاق رامی کرد، بعد ازمری وی این کتاب رابنام اوشهرت داد، واسحاق را کتب دیگری است، دراخبارشهراواغانی(۱)

مطابق بااین روایت ابن ندیم، نویسندگان دیگرنیزالاغاني الكبيررامال اسحاق موصلی نمی دانند، وآنراسه وانگارند، (۴) اما کتاب الاغانی که امروز دردست است، ودر(۲۰)جلد بسال ۱۲۸۵ دربولاق مهرطبع شد، و بعد ازآن درونو( Brunnu ) آنرا در۲۱ جلد با فارس درلیدن به کمال اهتمام چاپ کرد، تأليف ابوالفرج علی بن الحسین اصفهانی است، که بسال (۲۸۴ه) دراصفهان بدنیا آمد، ودر(۳۵۶ ه) وفات شد. وی ازائمه بزرگ ومؤلفين معروف زبان عربی است.

(۱۴) صابی :

درطبقه (۱۰) ذکر بختیاربويه ص (۲۶۲) گوید:« وذکرآن صابی درکتاب خود آورده است» این اديب ومورخ مترسل ابواسحاق ابراهيم بن هلال بن ابراهيم بن زهر ونصابی است، که درصناعت کتابت وبلاغت آیتی بود، ودرحدود(۳۲۰ ه) بدنیا آمد و درحدود (۳۸۰ ھ) ازجهان درگذشت وی ديوان اشعارو رسايل بليغي بامراسلات دارد (۳) و کتاب معروف وی دراخماردیالمه « التاجي في آثارالدولة الديلميه» است که بگفته ابن اسفند یارببلیغ ترین عبارتی حکایت کرده است،وکسی را نرسد برساحه صابی تاختن (۴) این کتاب و آثاردیگراین دانشمند ناموکه «بلغمن الصادين يعني الصاحب والصابی» در بارۀ اوست، شهرت دارد و ازماخذ منهاج سراج نیزبوده است. 

کمال الدین بخاری درمدح سنجربن ملك شاه گوید:

جان روان صاحب و صابی به پیش تست

 این تیره ازبیانت و آن عاجز ازبنان (۵)

سماع و مشاهدات:

علاوه برمآخذ کتبی وکتب تاریخی که مولانا دراثنای تحریر طبقات دردست داشت،ومن تفصيل آنرا نوشتم تقریبأ نصف کتاب عبارت از 

(۱) الفهرست ابن ندیم ص ۲۰۱- ۲۰۴ (۲) آذاب اللغة العربيه ص ۱۳۵ج ۲ (۳) الفهرست - ۱۹ (۴) تاریخ طبرستان ص ۱۳۹ چ ا (۵) لباب الالباب ص ۱۹ ج ا

تعلیقات                                                         ترجمۀ مؤلف                                                    (۲۸۷)

روایانی است، که مولانا ازاشخاص ثفه وثابت) لقول شنيده ويامشاهدات خود اواست.

وقایع سلطنت غوریان وخروج كنارمغل و چنگیزیان وغزوات غوروتولك وغيره،وبعد ازآن حوادث هندوستان واحوال ملوك وامرای آنجا تماما درقسمت مشاهدات مولانا داخل است،وبرخی هم ازاین حوادث سماع های اوست که درهرمورد راوی را نیز ذکرمی کند،خوانندگان محترم کتاب می توانند،مشاهدات مولانا را درطبقات صفاریان وغوریان وملوك   سيستان وغزنویان واحوال سلطان التتمش و دیگرملوك معزه وامرای شمسيه، ودرطبقه (۲۳) مفصلا بخوانند اینها وقایعی است، که مولانا دیدارکرد،وبه نوشتن آن مبادرت ورزید.

برخی ازسرماعهای وی نیزدرکتاب موجوداست،وخود مولانا ازاشخاصی شنیده،که برقول آنها اعتمادی توان کرد،و درین مورد دردیباجه کتاب گوید:

هرچه کردم سماع بنوشتم                        اصل نقل وسماع گوش بود

درآخرکتاب نیزازنقل وسماع خویش چنین حمایت کند:

«این قدرکه دروسع ودائرة سماع ونقل این داعی بود درقلم آورد...(۱)» چون مولانا در درباردهلي مناصب بزرگی را دارا بود، وهم بدربار راهی داشت، و باملوك وامراء مصاحبت می ورزید، بنابرآن اغلب اشخاص ثقه که ازخراسان وماوراءالنهر وغیره به ندافتاده اند مولانا ازآنها دیداری کرد، وروایتی را نقل نموده است، که ازآن جمله است سماع و روایت ازمعلم خوش امام علی غزنوی(۲) وخواجه مقبول القول رشیدالدين حکیم بلخی (۳) و سید اشرف الدین پسرسید جلال الدین صوفي سمرقندی که درسال ۹۵۷ھ) به تجارت به حضرت دهلی آمده بود(۴) وسماع ازبندگان يوزبك طغرل خان که تقریرایشان اعتماد راشاید (۵) وسيداجل بهاءالدین رازی(۹) وخواجه احمدوخشی که شخصی صادق القول بود(۷) و پسرملك ركن السدين.

(۱) اواخر طبقه ۲۲ (۲) طبقه ۲۳ ذكر او کنای (۳) طبقه ۲۳ حکایت عجیب (۴) طبقه ۳ ۲ ذکر پرکما (۵) طبقه ۲۲ ذکر یوزيك طغرل غان.(۶) طبقه ۲۳ ذکر چنگیزخان (۷) طبقه ۲۳ وقایم اسلام.

(۲۸۸)                                                       ترجمۀ مؤلف                                                      تعلیقات

خيسارغور(۱) و قاضی امام وحیدالدین بن فوشنجی مولانا وی رادرشهور(۶۲۲) در قهستان دیدارکرده (۲) سماع از خسرو غور برادرملك تاج الدين حبشی درسال (۶۱۸ه) درقلعه سنگه غور(۳) سماع ازامیرعلی چاوش در(۶۱۱ه) در فیروزکوه (۴) وا مام رشيدالدين عبدالمجيد درسیستان بحدود (۱۱۳ھ) (۵) وملك نا خالدین که مولانا درقلعه سنگه بسال(۶۱۸ھ) از وحکایتی سماع کرد(۱) وصمصام الدين فرغانی (۷) و معتمدالدوفيه متقبل رکابی (۸)

این بودا کثرروایت کتاب مولانا که درموارد مختلفه ازانها سماع کرده وقصص، وروایات آنها راضبط کتاب کرده است.

اخلاق و روش تا ر یخ نگاری مؤ لف :

مورخان شرقی که هموارد بدربارهای سلاطین وامراء سروکاری داشته اند.شالوده تاریخ نگاری خویش را برستایش ممدوحین خویش نهاد هاند، ولی مهم ترین کتب تاریخی زبان پارسی همان تاریخ ابوالفضل کاتب بیهقی است، که درماخذ مؤلف ذکر رفت، ازخلال مسطورات بیهقی پیداست که این مؤرخ دانشمند از بزرگترین نویسندگان عصر است، وهم وی مردی بودکه روش تاریخ نگاری خوش رامانند مؤرخین اسلاف برنقل قوى وسماع موثوق بناکردی ووقایع تاریخی را درنهایت وقت وانصاف وعدالت نوشت، وحقایق راطوری روشن کرد که گزاف وانحرافی رادران راهی نیست.

بیهقیا غلب وقایع را ازنقطه نظر فلسفه تاریخ تحلیل کرد ونتایج اعمال نيکو وکردارهای ناپسندیده رابصورت روشن نوشت، و تاتوانست ازین حقایق چشم نپوشید، به عقیده اینها جزازمؤرخین دربار حضرت سلاطین، بیهقی اولین شخصی است، که درتاریخ نگاری روش تدقيق وکشف حقایق راطوری پیروی کرد که می توان از ملاحظه تاريخ وی به بسی ازحقایق تاریخی پی برد ومعایب و محاسن اشخاص و

(۱) طبقه ۲۲ آخر ذکر چنگیرخان. (۲) طبقه ۲۳ حکایت کشاده شدن شهرهای خراسان، (۳) طبقه ۲۳ مراجعت چنگیزخان (۴) طبقه ۱۲ذکر منجر (۵) طبقه ۱۲ ذكرالب ارسلان (۶) طبقه ۲۲ حدیث مراجعت چنگیزخان (۷) طبقه ۲۰ ذکر محمد اخبار(۸) طبقه ۲۰ ذکر محمد بختیار.

تعلیقات                                                        ترجمۀ مؤلف                                                    (۲۸۹)

رجال وشاهان وحكمداران را از روی نوشتهای وی تحلیل وانتقاد کرد. گردیزی هم ازنویسندگان عصرغزنویان است، که زين الإخباررا درحدود (۴۴۰ ھ) نوشت ولی ازیك حصه کتاب وی که طبع گردیده، وبملاحظه نگارنده این سطوررسیده، گویا مشاراليه حوادث رابدون نقد واستنتاج تاریخی درقدم می آورده است و بنابرآن بیا په بیهقی نميرسد.

اسلاف مشهورترمولانا دروطن خودش همین دونفرمورخ اند که هردوبدربارغزنویان پیوستگی داشته،وازکتب شان هم حصص مهمی موجوداست. يكنفرمورخ دیگری که ازاسلاف مولانا بشمارخواهد آمد، همان صاحب قصص و تواريخ نابی ابوالحسن هيصم بن محمد است، ولی دستت روزگارنود آن کتاب را ازبین برده و بمانرسیده و معلوم نمی شود، که بكدام زبان نوشته شده بود، مؤلف آن درتاریخ نویسی ازکدام روش پیروی کرده؟

وقتی که ماکتاب طبقات را با بیهقی طرف مقايسه وتدقيق قرارمیدهیم، چنین نتیجه بدست می آید، که درروش تاریخ نویسی ونقد تاریخی بپایه بیهقی نمیرسد، وامام ابوالفضل خیلی صریح اللهجه و درست کار و راست کرداراست، و باوجودیکه بدربارغزنه وابستگی دارد، ازحقایق تاریخی واستنتاج آن چشم نمی پوشد وخامه وی ازجاده صداقت و تحقيقا نحراف نمی ورزد، وسياقت تاریخ نویسی وی پسندیده و مشحون به حقايق تاریخی است، برای نمونه صورت نگارش برخی ازوقایع را که خامه توانای بیهقی کرده است، در ذیل می آورم، تابرین مدعا دلیل می باشد، وسخنی بی برهان نرفته باشد.

بعدازآنکه سلطان محمود بسال (۴۲۱ ه) درگذشت، ولشكربا حاجب بزرگ علی قریب به تكينا باد شد، و درآنجا سلطان محمد پسرسلطان محمود مأخوذ شد،ودرقلعت کوهنیز محبوس گشت. وعلی بالشکر بسوی هرات روی آورد، درین وقت بیهقی پیش گوئی های علی حاجب راصراحتامی نویسد که گفت:

« همه راستی و خوبی دارم دردل، وهرگز ازمن خیانتی و کژی نیامده است و بحقيقت بدان که سلطان مسعو د که چشم بر من افگند پیش شما مرانه بيند، این نامهای نیکوومخاطبها با فراط و بخط خویش فصل نوشتن و برادرم راحاجبی دادن همه فریب است،

(۲۹۰)                                                            ترجمۀ مؤلف                                                تعلیقات

وبرچون من مرد پوشیده نه شود، وهمه ازآنست تابميانه دام رسم، که علی دایه بهراتست، وبلکاتگین حاجب وگروهی دیگ، که نه زنانند و نه مردان واينك اين قوم نیزبه سلطان میرسد،واورا برآن دارند که حاجب درمیان نباید (۱) »

این فکرعلی حاجب بزرگی راست آمد، و وقتی که بهرات شد، سلطان مسعود دراول وهمه اورا گرامی داشت، ولی بعد ازکمی اووبرادرش رامأخوذ کرد،وبگفته بیهقی: وكان آخرالعهد بهما.

مورخ دانشمند درین داستان جزویات مشاهدات خویش رانگاشته، ومهرسلطان را فریب خوانده است،ورجال معروف و مقتدر دربار رابعبارت (نه مردانند ونه زنان) ازگفته على حاجب تصویر کرده، وهم صراحتأ گوید:

« که چون علی مرد کم رسد، این است که علی وروزگار درازش وقومش به پایان آمد: واحمق کسی باشد که دل درین گیتی غدار فریفته کاربندد، و نعمت و جاه وولايت او را بهیچ چیز شمرد، و خردمندان بدوفرفقه نه شوند،.... وعلمی راکه فروگرفتند، ظاهرآنست، که بروزگار فروگرفتند چون بومسلم ودیگران را، چنانچه درکتب پیداست، واگرگویند که د دل چیز دیگرداشت خدای عزوجل تواند دانست ضمير بندگان را، مارابآن کاری نیست، و سخن راندن کارمن است، وهمگان رفتند، جائی گرد خواهند آمد،که رازها آشکارا شود .... (۲) »

دراینجاست، که بوالفضل تمام اسرارواقعه رابیان کند،ودرکمال وقت و بی پروائی سخن راند، و باصراحتی این کیفیت را نويسد، که گويا ازپادشاه عيد، و آن ساعلانی که وی در بارش منسوب است، ترسی و بیمی ندارد و اظهار حقایق را در مقابل آن سلطان مطلق العنانی وجيبه دمت خویش می داند.

موقعی که سلطان مسعود یکی ازرجال بزرگی پدرخويش حسنك وزیررا دربلخ بردارمی کشد، بازبوالفضل جزویات این واقعه راهی نگارد، واحساسات عامه را درحادثه چنين بقلهم می آورد: « هرکس گفتند: که شرم ندارید، مردی راکه میکشید و بدار. 

(۱) تاریخ بیهقی ص ۵۳ (۲) بیهقی ص ۱۱

تعلیقات                                                    ترجمۀ مؤلف                                                        (۲۹۱)

چنین می برید؟ وخواست که شوری بزرگ بپای شود، سواران سوی عامه تاختند،و آن شورنشاندند وحسنک را سوی دار بردند،وبه جایگاه رسانیدند: برمرکبی که هرگزنه نشسته بود نشانیدند،وجلادش استواربيت،ورسنها فرود آورد، وآواز داد که سنگ زنند،هیچ کس دست بستگی نمیکرد، که همه ازارمیگریستند خاصه نشاپویان، پس مشتی رندرازردادند: که سنگ زنند، ومرد خود مرده بود، که جلادش رسن بگلو افگنده بود، وخپه کرده..... (۱) »

بدین طور بوالفضل تصریح می کند، که « اورفت و آن قوم که این مگرساخته بودند » و بعد ازآن بوسهل راکه پدید آورنده این پرده تاریخی است، تلویم میکند و بگوید که استادم بو نصر در آن روز که حسنك را بر دارکردند،روزه بنکشاد و سخت اندیشمند بود،وهم بعد ازختم داستان این قضیه را با حادثه عبدالله بن زبیر (رض) تشبیه کند،و پسريحيی برمك را هم دراینجا می آورد وگوید :

«این حد يث بردارکردن حسنك بپایان آوردم ،وچند قصه و نکته بدآن پیوستم سخت مطول و مبرم ... و رفتم برسرکار تاریخ که بسیارعجایب است درهرده و اگرزندگا نی باشد آورده اید .... (۲)

 بوالفضل درآغاز این داستان روش تاريخ نگاری خویش را درچند جمله مختصرکرده و می نويسد:

« درتاریخی که من کنم سخن نرانم که آن به تعصبی و تربدی کشد، وخوانندگان این تصنیف گویند که شرم باد این پیررا(مقصد خود بیهقی است، که دراین وقت ۶۵ سال عمر داشت) بلکه آن گویم، که تاخوانندگان بامن اندران موافقت کنند وطعی نزنند.... (۳) »

ازین تصریح بو الفضل پیدا می آیند، که این مرد خردمند به مسئوليت خامه خویش ملتفت بود، و همواره حقایق رابقلم می آورد،وازراه حق گوئی عدولی نمی کرد. درجای دیگرخودش گوید:

« اگرچه این اقاصيص ازتاریخ دوراست،چه درتواریخ چنان.

(۱) بیهقی س ۲۱۴ (۲) بیهقی ص ۲۲۶ – (۳) بیهقی ص ۲۰۴ 

(۲۹۲)                                                     ترجمۀ مؤلف                                               تعلیقات

می خوانند، که فلان بادشاه فلان سالار را بفلان جنگ فرستاد، وفلان روز جنگ ياصلح کردند، و این آنرا یا اواین را بزد، و برین بگذشتند، اما آنچه واجب است بجای آورم .... (۱) »

باین طور مورخ دانشمند همواره ملتفت بود، که واجبش چیست؟ و تاریخ خود را تنها ضبط وقایع قرار نداد و بسی از زوایای تاریک را در پرتو تدقیق و کنجکاوی تاریخی روشن کرد، حتی بسی ازافکارو ذهنیت های عامه آن وقت را به پيرايه بس لطيف نوشت، وحقايق را بصورتی درتاریخ خویش بیاود، که انسان بعفت خامه و امانت وسياقت صحیح تاریخ نگاری ملتفت می گردد، مثلا دران عصرایاز واحمد ینالتگین رامردم بسلطان محمود نسبتی دادندى، مؤلف این دونفررا در پيرايه لطيف ادبی «عطسه امیرمحمود ماضی» خوانده، و راجع به شخص خير الذکر باصراحت نام و درکمال صداقت و درستی چنین نگاشت:

« ابن احمد مردی شهم بود، و اوراعطسه اميرمحمود گفتندی، و بدونيك بدانستی، ودرحدیث مادرو ولادت وی و امیرمحمود سخن گفتندی، و برده بود میان وی یعنی آن پادشاه ومادرش حالی بدوستی، وحقيقت خدای عزوجل داند، و این مرد احوال وعادت امیرمحمود نيك دریافته بود، درنشستن و سخن گفتن... (۲)»

اگرکسی بخواهد که دراین عصر آزادی فکر ورأی هم نسبت باوضاع و کردارشخصی چیزی بنویسد زیادت ازین نخواهد بود، که دهانی با صراحت لهجه نسبت به سلطانی مانند محمود درعصر پسران وی کرده است، این بود نمونه های برجسته عفت قلم و کمال امانت که دربالا بطور مثال آوردم، ولی منهاج سراج درین مورد اسلاف خویش را پیروی نکرد، وی شخصی بود، نهایت مجتاط و مداح وجز مراتب سپاس و ستایش بزرگان وملوك چیزی رانه نگاشت، و جنبه انتقاد را از تاریخ نگاری خویش دور داشت، ودراکثر فصول و پایان ابحاث، دعای غیرنه مستجاب حیات بزرگان را برخود لازم داشت، بنابران کتاب وی را دراین مورد با تاليف گرانبها و ارجمند بیهقی همدوش و همباز قرار داده نمی توانیم. 

 مولانا از بدو کتاب تا اتمام آن تماما مراتب دعاگوئی و مداحی

 (۱) بیهقی ص ۲۹ (۲) بیهقی ص ۴۸۵

تعلیقات                                                        ترجمۀ مؤلف                                                     (۲۹۳)

رانگهداشت، و درضبط حوادث از صراحت لهجه عراض نمود واز صداقت محض کار نگرفت و ازان نوشته های او برمی آید، که درمقابل هر مدحی طمعی کرد وثنای بزرگان را براساس منافع شخصی خود بنانهاد: که از سرو پای عبارات کتابش هویداست ومن بطور نمونه برخی ازین گونه مطالب را یادآوری می کنم، درمدح الغ خان می نویسد:

«اگر هزارجزو کاغذ مقرمط دراوصاف پسندیده و اخلاق گزيده او درتحرير آرد هنوز از دریای بیکران او قطره واز روايح گلستان فردوس شمه بمشام مستمعان و خوانندگان نرسیده باشد اگر صد هزار چندین به تقریرآید حقوق تربیت ... که درباب این داعی ازتفويض مناصب و تقليد اشغال دوفورانها مات وشمول کرامات فرموده است و می فرماید، هنوز حقوق آن ایادی درذمه این ضعيف وفرزندان واتباع او باقی باشد .... (۱) 

مولانا دربسی از موارد کتاب درمقابل ثناو ستايش متمنی انعام و نوازش است و این رویه از داب تاریخ نگاری سلف دور است. چنانچه گوید:

« ازخوانندگان و ناظران امید دعاست و از ارباب دولت رجای اعزاز وعطا...» (۲) علاوه برینکه مولانا همواره متمنی نوازش ارباب دولت و اعیان حضرت بود، وطمعی باین درماه داشت درضبط برخی از وقایع نیز ازجنبه داری و تحزب وطرفدا بری طايفه، وزجروتو بیخ دیگری کار گرفته، و بنابر آن تاریخ وی از نقطه نظر تدقیق و انتقاد تاريخي از بهاو ارزش خویش کاسته است، مثلا درطبقه (۲۱) درذکر سلطان التتمش وقتیکه تاج الدين يلدوز را از لشکر خوارزم شاه منهزها به لوور می نشاند وآن شخص رابا سلطان بجهت سرحدها مضایقتی می رود، و بعد ازمضاف تراین درشهرر (۶۱۲) تاج الدين اسيرمی گردد، و او را بدهلی می آورند، و بطرفي بداون می فرستند، و درآنجا ازطرف سلطان التتمش گشته میشود، مولانا حدیث کشتن آن شخص را تصريح نمی کند و اغماض می نماید، و گوید همان جامدفون گشت (۳)

علاوه برینگونه اغماض های عامدانه و تجاهل های عارفانه که مولانا درضبط حوادث تاریخی دارد، اکثر حصص کتاب وی مملو است بادعيه غير مستجابی که به ارباب اقتدار کرده است و بنابرآن بیهقی را

(۱) طبقه ۲۲ ذكر الغرخان (۲) آخر طبقه ۲۲ (۳) طبقه ۲۱ ذكر لتتمش

(۲۹۴)                                                        ترجمۀ مؤلف                                                     تعلیقات

درین گونه موارد بروی فضیلتی است، که نمی توان صراحت لهجه و سیاقت درست و متین آن مورخ خردمند را فراموش کرد. و یا مولانا رابا بيهقی انباز و عدیل قرارداد.

مزایای انشای مؤلف ومقايسه آن با قدماء

همچنانکه بیقتی را در روش تاریخ نویسی برمولانا فضيلتي است و آن ایستا دوامام درعفت قلم و امانت و راست کاری آیتی بود، بالعكس در طرز تحریر وسبك انشای روان وسليس مولانا رابرآن امام سبقتی و براعتی است که به عقیدۂ نگارند و این سطو رانشای مولانا نسبت به بیهقی خیلی شیرین و محکم و دارای مزایای زیاد واسلوب بدیهی است، که شاید تنها درعصر خویش نی، بلکه در نویسندگان ما تقدم و ما تاخرشهکار ادبی باشد.

کسانیکه سياقت انشاء و نویسند تنگی بوا لفضل بیهقی راملاحظه فرموده اند، تصدیقی میکنند، که این نویسنده بارع وز بردست فارسی ساده و سلیس و روانی نوشته است، ولی باوجود آنهم از وجنات عبارات والفاظ و جملات او رنگ ترجمه عربی وسلطه ادبی آنزبان ظاهر است، و بسی ازجملات آن کتاب بصورتی نوشته شده است، که خواننده گان می برد، ترجمه تحت اللفظ جملات عربی باشد، برای نمونه این جملها را بخوانید:

۱۔ بر تخت نشست و بار داد، بار دادنی سخت بشكوه .... ص ۳۸

 ٢. وآنچه کردند، خود رسد پاداش آن بديشان .... ص ۳۹

 ۳- ما نزديك خدای عزوجل معذور باشیم درخون ریختن ایشان ... ص ۴۲ 

۴- ساخته برفتم با پرده دار ، يافتم امیررا درخرگاه .... ص ۱۴۹ 

۵. وحاجت نيايد ترا استطلاع رأي ما کردن ...، ص ۲۵۰

چون دران اوقات هنوز نثرپارسی نوزاد بود و به نضج و پختگی خویش نرسیده ، لابد باید در اثر بیهقی امثال این گونه جملات باشد، چه خامه ها بنوشتن عربی معتاد بود، وفکر جمله بندیهای آن زبان در دماغها مرکوز بود، بنا برآن در نوشته های اساتید بزرگ مانند بیهقی و امثال وی، که نثری محکم و متين داشتند، اثرآن زبان جسته

تعلیقات                                                          ترجمۀ مؤلف                                               (۲۹۵)

جسته پدیدارمیگشت اما نشرمنهاج سراج ازین گونه معایب مبراست و براعت وسلاست وشستگی عبارات وشگفتگی جملات و الفاظ آن بدرجه ایست که در برخی از محاسن از نثر بیهقی نیز تفوق جسته و سبقت یافته است.

اگرطبقات را سراپا بخوانید،اغلاق وابهام را درآن نخواهید یافت، نثری است سه چهل و ممتنع، وحاوی تمام صفات ادبی زبان پارسی، جملات آن ازهم مجزا وخبرهای جمل واضح و روشن است،صراحت دلالت وروشنی ادای مقاصد درآن آشکاراست،اگراین رویه مستحسن وروش برجسته و محکم نثر نگاری پارسی به اسلوب خشن و نامطبوع ومستكره وپرتکلف دوره مغل تبدیل نمی گشت، و آن حسن خدا داد وچهر بشاش وفرخنده با این رنگی غیرطبیعی و حمایه های ناشایسته الايش نمی کرد، اکنون زبان پارسی نثری قوی ترو دلچسب ترازاين ميداشت واسلوب نگارش آن پخته ومتین ترمی گردید، بهرحال مولانا نثرنویسی است،جادونگار،و طبقات وی از شهکارهای نثر زبان پارسی است.

کا بل ، کار ته ۴، ثور۱۳۲۱) 

عبدالحی حبیبی

(۲۹۶)                                                           ترجمۀ مؤلف                                                تعلیقات

(۲)حرمون

 درطبقه اول ذکرحضرت شیث ودرابتدای طبقه (۵) این کتاب اسم کوه حرمون مکررآمده که درنسخه اصلی گاهی به جبیم منقوطه وگاهی به های هوز نوشته شده، وصحيح آن حرمون است بدون نقطه به حای حطي وحرمون نام کوهی است در شمال شرق فلسطين مقابل لبنان ومتصل به با شان، که ازبزرگترین کوههای فلسطین و سوریا محسوب می شود لفظ حرمون مدنی شامخ دارد، و اکنون آنرا جبل شيخ يا جبل الثلج گویند، که درموسم زه ستان برفها روی آنرا می پوشاند. وارتفاع آن تا ده هزار فت ازسطح بحر است، درتورات درسفر يشوع و تثنیه والايام وزبورذکری ازاین کوه آمده، وازینکه درکتب مقدسه نامی ازبعل حرمون می رود میتوان فهيد، که درادوار گذشته بعل درین کوه پرستیده می شد و درنظر ملت سریان به منزلت اورشلیم یهود، مرکز دینی شمرده می شد.

کوه حرمون تاجيل تابور سلسله بلندی را تشکیل داده، که تا شمال سطح هموار از راعيل ميرسد، و بومیان آنجا آذراجبل الدحمی نامند (۱)

(۳)ضحاك

 درکتاب پټه خزانه ملوك وسلاطين غور رابخواله تاريخ سوری ازاولاد سهلك نامی شمرده اند (ص۳۱) که منهاج سراج آنرا ضحاك ضبط می کند و نسبت آنها را بااین شخص افسانوی میرداند(۲) برخی از مورخین دیگر مانند میرخواند (۳) یا محمد قاسم هندوشاه فرشته (۴) که غالبا مأخذ آنهاهم طبقات ناصری بود، نیز شاهان غور را ازنژاد همان ضحاك می پندارند.

افسانه ضحاك ازقدیم دراین مورخین مورد اختلاف است، مورخین عرب هم از ابتدا که تاریخ ملوك عجم را نوشته اند، این افسانه رابصورمختلف می آورند.

درحقیقت اسم ضحاك که اصلا اژدهاك، یاده آك وغیره بود، و

(۱) دائرة المعارف بستاني  ص ۱۳ - ج ۷ - (۲) طبقات ذکر سلاطین غور (۳) روضة الصفاج ۴ ص ۲۱۱(۴) تاریخ فرشته ص ۵۴

تعلیقات                                                    ترجمۀ مؤلف                                                        (۲۹۷)

عربها آنراضحاك نوشتند،يك اسم افسانوی باستانی آریائی است، که قدمت عهد و مرورایام و قرون آنرا بافسانهای رنگارنگ آلود. دهاکه دراوستا يك عفريت هایل معرفی شده که تریتانه (فریدون) آنرا کشت (۱)دهاکه یاد هاکو، اژی دهاکه هم ضبط شده که خاورشناس جیگرالمانی، ودكتورجستی درتاریخ ایرانیان قدیم و سپیگل درآثارقديمه خود آنرا مجموعه مصایب و بلایائیکه به آریانان قدیم روی آورده بود می شمارند (۲) نلد که مست مشرق مهروی معتقد است، که اژی دهاکه ( Azhdahaka) همین اژدهای پارسی جدید با دهاك قديم است، که معرب آنر اضحاك نوشته اند (۲)

عربها كلمه اژدها راهم معرب کرده از دهاق می نویسند، طبری والبيروني گويند: که بیوراسپ ازدهاق همان شخصی است، که ضحاك نامدارد، عربه، اوراعربی وعجمی ها عجمی پنداشته اند(۴) مسعودی می نویسد که بیوراسپ بن اردو اسپ همان ملکی است که ده آك می گفتند (۵) ابن البلخی نیزبیوراسف راهمان از دهاق شمرده، و پدرش را اروند اسف می نویسد، و گوید که وی بجادو خود رابصورت اژدهائی بنمود بنابران ازدهاق گفتندش، واو درتمام روایت ها خواهرزاده جمشید بوده است ونام مادرش ورك (ودك) بود، خواهرجمشید (۶)

اما ده اك بعقيدة مورخین ازان سبب گفته شده، که آك بمعنی آفت ورسم زشت بوده (۷) و این کلمه دراوستا هم به همین معنی آمده (۸) پس گویا وی ده آفت و زشتی جهان آورد، حمدالله نیزعین این مقصد را نقل می کند (۹)

کلمه بیوراسپ راهم مورخین نوشته اند،که بيورده هزارمنی داشت بجهت آنکه ضحاك دارای ده هزاراسپ بوده (۱۰)

خلاصه:روایات مورخين شرقی درباره ضحاك نهایت پریشان و افسانوی است، که دربالا بشرح کوتاه آن اشارت رفت، وفردوسی هم درشهنامه اغلب این روایات رامی آورد.

(۱) یسنا باب ۹ فقر ۷۱-۸ (۲) تمدن ایرانیان خاوری ص ۱۰۸ (۳) حماسه ملی ایران (۴) طبری ج ا ص ۱۳۱- التفهيم في صناعة التنجيم ص ۲۵۶ - ۲۵۷- (۵) مروج الذهب ج ا ص ۱۳۹ (۶) فارسنامه ص ۹-۲۸ (۷ مجمل التواریخ ص ۲۶ (۸) گاتها یسنا ۴۷ ص ۱۰۳ (۹) گزیده ص ۸۷ (۱۰) آثار الباقیه ص ۱۰۳۔ ابي الفداص .۱۴

(۲۹۸)                                                            ترجمۀ مؤلف                                                 تعلیقات

بدانکه درتاریخ وجغرافیای افغانستان این کلمه اهمیتی داشته و نمی توان فراموش کرد: که تا کنون هم نزديك بامیان بقایای شهر ضحاك موجود است، و بهمین اسم نامیده می شود، و همچنان دراسمای قبایل افغانی تاکنون عشیرتی بنام (سهاك) داریم ؛ که تعداد آنها تاهفت هزارخانه میرسد،ودرعلاقه خروارلوگروزرمت و پغمان،وبينگتوت وتگاوولغمان و دره های جنوب هندوکش وغيره متفرقند و ازبرادران عشایر اندړ و تره کی شمرده می شوند (۱)

به عتيده نگارنده تمام این کلمات بهمان اصل سکها برمی گردد، که هيرودوت ذکر کرده، آنها مردمی بودند ازعشایرآریائی که باراضی سیستان آمدند، و تادرپای اندوس تصرف کردند،وبعد ازآنکه آن سرزمین رام سکون ساختند، نامهای قدیم آن خطه درننگیانا وزرنگارمتروك و نامشان سنگستان نامیده شد (۲) که سجستان جغرافيون عرب بلاشبهت معرب آنست، و درنسخ قلمی کتب جغرافي عرب هردو صورت آن ضبط است (۳)

ازروایت طبری چنین برمی آید: که ممکن ضحاك درقلعت زرنج مسجد ستان بود،وهم ازنگارش تاریخ سیستان پیداست که ضحاك را باسیستان علاقه ایست که نمیتوان آنرا فراموش کرد. پس آنچه در پټه خزانه بحواله تاریخ وری آمده که ملوك غورازاولاد سهاك اند،با نوشته منهاج سراج درطبقات ناصری که جداولین آنها راضحاك گفته مطابقت کامل دارد؛جزاینکه سهاك املای پښتوی آن کلمه معرب است چون سهاک وضحاك نزدیکی است، واین همه ازیک ریشه آریانی باستانی است، بنابران اگرحقایق را ازلف اخبارافسانوی جدا کنیم، باید بگوئیم: که سگها ازقبایل معروف آریانی بود و باین نام البته اشخاص مشهوروقبایل و بلاد شهرت پیدا کردند که بعدازآن به سبب بعد عيد ومروردهوراین شخصیت ها،اسماء بھم آمیخت،ودرنتيجه خلط تاریخی مسئله رنگی افسانوی را بخود گرفت که نمی توان اکنون دربين ضحاك تازی وسدهاك واژدها،و ده آك و از دهاق وغیره فرق گذاشت.

(۱) حیات افغاني ص ۲۷۲ (۲) جغرافیای تاریخی بارتولد ص ۲۵ - ۶۳ - ۱۲۰ (۳) ابن خرداد به ص ۵۰

تعلیقات                                                          ترجمۀ مؤلف                                                   (۲۹۹)

على اي صورة مطالعه اسناد تاریخی بالاهمین قدر روشن می کند، که این نام ها از يك يا دومنبع آریائی ریشه می گیرد وضحاك (اسم شهر نزديك بامیان) و ضحاك یادها که و ده آك يا اژدهاك (شخصیت تاریخی) وسهاك (قبيله افغانی وعلم که تا کنون هم مردم آنرا بطوراسم می گذارند) وسهاکا (قبیله معروف آریائی که سکستان بنام آنهاست) به يك مرجع و مال بر میگردند. ناگفته نماند که یکی از قبایل معروف درانی سازی حاليه (هاکزی وسکزی سابقه) کنون هم بین قندهار و سیستان ساکن اند ونام آنها يقينا بهمان ریشه سهاکا و سکزی تاریخی ربط دارد که بمرور دهور عوض آن (اسحق زی) شهرت یافته است اما نامهای پدران ضحاك قرار ضبط مورخین چنین است:

 ضحاك بيوراسپ نام وی قدس اهوب بود.وهو ضحاك بن اروند اسپ بن ربکاون بن سادسره بن تاج بن فراول بن سیامك بن مشی بین کیومرث (۱)

طبری گوید: بیوراسپ و هوالازدهاق والعرب تسميه اضحاك، و تذکره انه بيوراسپ بن ارونداپ بن زینکابن و يروشك بن تاز بن فراوك بن دسيامك بن مشي بن جیومرث (۲)

البيرونی می نويسد:ضحاك بن علوان وهوبیوراسپ بن زينكا بن بريشند بن غاربين افراوك بن سيامك (۳)

حمزه اصفهانی گوید: بیوراسپ بن اروندا سپ بن ریکارون بن ماده سربن تاج بن فراول بن سیامك (۴)

(۴) تاریخ وقصص ابن الهيصم نابی؟

چنانچه درتعليق اول درآخرمبحث مراجع ومآخذ مولف گفته شد؛راجع باين کتاب و مولف آن معلومات مقنع و بنده بدست نیامده وآنچه ازضبط واشارات خود مولف برمیاید چنین است:

درطبقه اول ذکرداؤد (ع) درنسخه اصل قصص ای نوشته شده و این اولین باراست که نام این کتاب درطبقات مذکورمی افتد وبعد ازآن بصورذیل آمده:

(۱) مجمل ص ۲۵ - (۲) طبری ص ۲۰۲ - ۲۰۳ - (۳) آثارالباقیه ص (۴) سنی ملوك الارض ص ۲۶ -

(۳۰۰)                                                       ترجمۀ مؤلف                                                      تعلیقات

طبقه اول ذكرالقاب حضرت محمد (ص) قصص بابی ابوالحسن بن الهيضم

طبقه (۴) ذ کرالواثق بالله: قصص ابن هيضم فانی 

طبقه (۵) ذکرسکندر: قصص نابی.

طبقه (۷) ذکرطاهر: صاحب تأليف قصص نابی هيضم. کنیت اوا بوالحسن بود، ونام الهيضم بن محمد الثانی.

آغازطبقه (۸) صفاریان: تاریخ ابن هيضم نابی 

آغازطبقه (۹) سامانيان: تاریخ ابن هيضم

 طبقه (۹) ذ کراسماعیل بن احمد: ابن هيضم 

طبقه (۱۰) ذ کردیالمه : تاریخ ابن هيضم نابی

 طبقه (۱۰) ذکربختیاردیلمی: تاریخ ابن هضم

طبقه (۱۷) ذکراميرسوری: تاریخ ابن هضم نا بی، که درمطبوع كلكته ابن ندارد،ودردونسخه خطی ماخذ مطبوع (رنانی) هم ضبط شده،وراورتی(ثانی) نوشته است.

طبقه (۱۷) ذکرمحمد سوری: صاحب تار یخ ابوالحسن هيضم بن محمد نابی که درمط كلكته: ابوالحسن الهيضم بن محمد النابی ودرراورتی: ابوالحسن الهيضم محمد نابی است،ودربرخی ازنسخ راورتی : ثانی هم بوده.

آغازطبقه (۲۳): تاریخ ابن هيضم نابی .

آغازطبقه (۲۳): روایت ابوالحسن الهيضم محمد النابی که درمط کلکته (بن محمد النابی) است.

آغازطبقه (۲۳): ابوالحسن نابي صاحب قصص و تواريخ درجلد چهارم ازقصص چنین روایت میکند. ضبط های نام کتاب ومؤلف دراصل ومطبوع قرارشرح فوق است، ولی آنچه راورتی درترجمه خود آورده چنین است:

۱- ابن هيصم مؤلف قصص ثانی کی کنیت اوابوالحسن و نام اوهيضم بن محمد الباقي (نا بی ؟) بود ص ۱۱

۲۔ ابن هيصم ثانی - ص ۱۹

 ۳- تاریخ ابن هيصم ص ۲۶ - ۳۱ 

۴- تاریخ ابن هيصم ثانی ص ۳۲۰

تعلیقات                                                      ترجمۀ مؤلف                                                       (۳۰۱)

راورتی دراین باره می نویسد: که دربرخی ازنسخ ثانی و دربعضی هم مثل فاریابی داده می شود،وگمان میکنم،که فاریابی درست باشد،منسوب به فاریاب (۱)

وبازهم می گوید:به گمان من نام اصلی کتاب تاریخ ابن الهیصم نابی است مشهوروملقب به قصص ثانی (۲)

اکنون باين ضبط های مختلف ومتعدد دقیق می شویم، وازآن نتايجي بدست ميآوریم:

۱- درین که کنیت مؤلف قصص ابوالحسن بود،شکی نیست،چه تمام ضبط هادرین باره مساوی وروایت هم متواترست.

٢- مولانا تصریح کرده که نام وی الهی هم بود چون ضبط نسخ خطی ومطبوع بصاد منقوطه است وازراورتي هيصم، بصاد مهمله است و درکتب عرب همواره این نام هیصم بود،ومجمل فهيدي هم چنین آورده، بنابران بصاد مهمله نوشته شد(۴)

٣- نام پدرمولف باتفاق روایات وضبط ها(محمد) است.

 ۴- نسبت پدرمولف که به صورت( نابی، ثانی، باقی )منقول افتاده نگارنده درصحت یکی ازاین اشکال متردد است،و بالاخره به حکم کثرت وجم غفير،که مناط اعتبارتواند بود صورت( نابی) را برگزید.

اکنون باید قرارنتایج اربعه فوق نام مؤلن کتاب را چنین بنويسيم: ابوالحسن الهيصم محمد النابی ولی درین صورت اشکالی پیش روست که باید آنراحل کرد، باین معنی که مؤلف به صورت مکرر نام کتاب را (تاریخ ابن هيصم نابی) نيز نوشته وبا وجودیکه نام مؤلف راصراحة (هيصم) نگاشته بازهم تاریخ وی راتاریخ ابن هيصم گفتن و منکررا نوشتن،خواننده را در ریب وشك فرومی برد،واین پرسش پیدامی آید، که آیا نام مؤلف الهيصم بود، بانام پدرش چنين بود؟

(۱) ترجمه راورتی: ص ۵۶ - ۳۰۰ ج ۱ (۲) ترجمه راورتی، ص ۳۲۰ ج ۱(۳)، مجمل فصیحی ۱۲۳٫۲، درعربي هيصم مرد دلیروشیربیشه وهیثم بروزن حیدرچوزه کرگس وعقابست (منتهی الارب ۴ – ۳۴۹ و ۳۷۲) اما هيضم بضار منقوط درماده هضم نیامده است.

(۳۰۲)                                                            ترجمۀ مؤلف                                                 تعلیقات

درین باره باید بر تصريح بالاعلت وقيد مؤلف که نام وی (الهيصم) بود، اعتماد کرد، چه خبرصريح و آشکارارا نمی توان ازنظرانداخت، بويژه اگردرمقابل آن خبری موجود باشد که بتاويل مؤول معنی دیگری ورنگی علیحدہ اختیارکند.

درین مورد هم نزد ماخبرصریح وواضح الدلالة مؤلف موجود است،که نام وی الهیصم بود،پس اندرانجائی که تاریخ ابن هيصم نابی نوشته نیازمند بتاويل مؤول است،ونگارنده عاجز درآن باره برسبیل حدس و تخمین لابعين اليقين می گویم،که شاید تاريخ وقصص مذکورہ را بعد ازمؤلف آن که الهی هم باشد پسرش فراهم آورده،وتربیت و تهذيب کرده باشد،و دراین صورت بنام پسرمؤلف (تاریخ ابن هيصم نابي) شهرت یافته باشد،والله اعلم بالصواب.وظاهرأهم برای تطبیق قولين مؤلف طبقات راه دیگری موجود نیست، چون هردوقول را مکررأ نوشته وبه تحریرمتواترومسلسل محکم گردانيده،بنابرآن دریکی ازجهتين خالی ازسهوی وزلتي نخواهد بود،وهم ازینرونگارنده عاجزبدامن تأويل چنگ زد.وازین راه به مطابقت قولين پرداخت،واگرخطا وی رفته باشد،پوزش می کند وبخشایش می طلبد.

على اي صورة: تواريخ وقصص ابوالحسن الهيصم بن محمد النابی بصورت مختصرمعروف بود،به (تاریخ ابن هيصم نابی) یا ( قصص نابی) یا ( قصص ابن هصیم) که باید پدرنوشته،وپسرش تکمیل وتبويب و ترتیب و تهذيب کرده باشد.

این کتاب درحین تحریرطبقات دردست مؤلف بود،وازقراريك اشارت مختصروی،درچهارمجلد بودن آن سخنی نیست،و شاید مجلدات دیگری هم داشت، از مقتبسات مولانا که درکتاب طبقات کرده است چنین پیدا می آید، که این قصص و تواریخ کتابی بود مفصل ومحتوی دوره تار یخ عمومی از بدوخلقت تاعصر مؤلف، مشتمل برتواریخ انبياء وسلاطین روم، وحيات حضرت محمد (ص) واحوال خلفای راشده و بنوامیه و بنوعباس و سلاسل سلاطین عجم مانند آل طاهر،ودیالمه وصفاريان وسامانیان وسوريان غوری وغیره ....

تعلیقات                                               ترجمۀ مؤلف                                                              (۳۰۳)

علاوه براحوالیکه مولانا راجع به این دودمانها ازآن کتاب برگرفته، درآغازطبقه سوم درخروج کفارمغل و تعمیم فتن و فتورمسلمین نیزروایتی را ازين قصص نقل کرده، ولی این سخن مؤید ظني شده نمی تواند،که باید مؤلف قصص، فتور مغل را دیده باشد، چه دراغلب کتب پیش ازمغل بعنوان علامات قیامت این گونه روایت ها آورده شده،وخود مولانا نیز گفته،که درکتب معتبراحادیث اشتراط ساعت وعلامات قیامت را روایت کرده اند، چون درجمله کتبی که مولانا این روایت را ازآن گرفته سنن ابی داؤد، والبدووالتاريخ مقدسی نیزشامل است،بنابراین ظن معاصرت مؤلف قصص بافتنة مغل ضعيف ترمی گردد.وباید این کتاب پیش ازعصرمؤلف طبقات ناصری نگاشته شده باشد .

نگارنده عاجز درکتبی که راجع بترجمه رجال ومؤلفين درين محيط بدست می افتاد،تفحصی زیاد کرد،ولی کمترین چیزی درباره این کتاب و مؤلف آن بدست نيامد،واكثرابن الهيصم هائی که دیده شد، بامقتبسات مولانا ربطي و طبقی پیدا نه کرد، واغلب آنها اشخاصی بودند عليحده،وماهردرفنون وعلوم دیگر.

اما بنام ابن هيصم يا بن هيضهم دو نفررا می شناسیم، که ازمشاهیررجال ادبی خراسان اند، چون به عقیده نگارنده که بعد ازین شرح خواهد داد، (ناب) هم درهرات خراسان بود،بنابران احتمالاعلى سبيل الوثوق گفته می تواند،که یکی ازاین دو نفرباید همین ابن هيصم مبحوث عنه ما باشد.

نام شخص اول الإمام ابوعبدالله محمد بن الهيصم است، که با باخرزی وی را ازجبال هراة وازاصحاب مقالات می شمارد، وبدون اینکه به عصروزمان اواشارتی کند،چند بیت اورا نیزمی آورد،که ازآن جمله است :

                                      رحلت من العراق ولست آسی                      لعمرابي على ارض العراق

                                    اعل تشفيا من كل حزن                                   بكاس من مانسها دهاق

وی کتابی دراعجاز قرآن نوشت درکمال فصاحت وصحت عبارت،

(۳۰۴)                                                      ترجمۀ مؤلف                                                    تعلیقات

وباخرزگوید: که ازاشیاع محمد بن كرام نبود،وعقايدوى بطايفه جسمیه میلی نداشت (۱)

فرقه هيهصميه گروهی اند ازکراميه که پیشوای آنها نيزمحمد بن هيصم نامداشت،وممکن است ابوعبدالله محمد يکه باخرزی ذکرکرده همین شخص با شد.

دوم علی بن هيصم هروی است، که نام پدروی بصاد مهمله ضبط گردیده،وازمعاصرین حکیم سنائی غزنوی است وی نیزازمشاهیررجال علمی وادبی عصرخود بود،وخاندانی بزرگی انتساب داشت،خواجه سنائی اورا درهرات دید و در ستایش وی قطعه گفت، که ازآنجاست:

                     زانوارش امروزشهرهرات                               چو برج قمر پرشعاع وضياست

                     زازهارفضلش همین خطه را                              اگرمقعد صدق خوانم رواست

این دوستی ومهارفه هم بوسيله مفضل بن يحيی صاعد هروی مشهوربعارف زرگرصورت گرفته، که حکيم هردورا در قصیده یی ستایش کرده،وگوید: 

                       مراين تفضل که خلق تو کرد                 زافضال فضل بن يحيی عطاست 

                        توشرعی واو دين و درراه حق              نه آنزين نه اين زان زمانی جداست  

                       توواوچنانيدكان صدرگفت                   دردست است الله را هردوراست (۲)

 حکیم سنائی درحدود (۰ ۵۲ ه) زند گاني کرده، بنابران اوقات حيات اين ابن هيصم هروی را درحدود همین سال گفته می توانیم وچون با خرزی در(۴۶۲ه) ازجهان رفته، بنابران همان ابن هيصم وی باید پیش ازآن تاریخ زندگانی داشته باشد، وعلی ایحال بعید نیست اگریکی ازاین دو نفررا بصورت تخمين وتقریب ابن هيصم طبقات ناصری بدانیم.

اما كلمة (نابی) که ثانی وباقی هم ضبط گردیده نيزقابل غوراست،وبه عقیده من بحکم کثرت ضبط صورت اول آن اقرب بصواب خواهد بود،بااین معنی که (ناب) نام جانی بود، درحدورا و به میان فیروزکوه و هرات، ومنسوب بدین جای (نابی) باشد،واین مورخ نيزازهرات وغوراست.

(۱) دمية القصر،ص ۱۶۶ (۲) دیوآن حکیم سنائی طبع تهران .

تعلیقات                                                       ترجمۀ مؤلف                                                    (۳۰۵)

او به اکنون نیز به همان نام وجود ومربوط است بولایت هرات،که درحدود (۹۰) میل بسوی شرق آن شهرافتاده.وبطرف غورازآن راه روند، وناحیتی است سرسبزوآبادان.اما ناب همان قصبه ایست که بتول منهاج دراج میان فیروز کوه و هرات درصحن هریوا نرود واقع بود و درآن جا آبی و صحرائی بود لطیف ووسیع که آنراگوشه ناب می گفتند، و درآن موضع بين لشکرسلطان سنجروسلطان علاء الدین غوری مصاف شده بود (۱)

ابن اثیرنیزاین موضع را نام برده و گوید،چون این سلطان علاء الدین غوری و سنجرمخالفت افتاد،علاءالدین برآب واوبه ومارباد وهراة) لرودزد،وآن جايي را نيب وغارت کرد.(۲)

باحتمال اقرب بی تامین بايد گفت: که نابی منسوب است به همین نابی،که دربین فیروز کوه وهرات واقع بود،وقصد و تواریخ ابوالحسن ابن هيصم بن محمدالنابی ازکتبی است که درناحیت های غوروهرات نگاشته شده بود،ومؤلف آن هم ازاين خاك است.

متأسفانه که این کتاب ازبین رفته باکنون سراغی ازآن ندا ریم،ونه معلوم است،که بزبان فارسی بود یاعربی؟ ورنه اگر دردست مامی بود،درتاریخ خراسان وخورو درات وغیره استفاده های خوبی ازآن کرده می توانستیم. ( تكمله این تعلیق در نمبر ۷۴)