مسجد جامع شریف
یکی از بناهای مقدس داخله شهر مسجد جامع شریف است که آنرا غیاث الدین ابوالفتح بن سام که از سلسله امرا غور است بنا نمود است و سبب بنای این مسجد بزرگ حضرت فخر علمای اسلام امام فخر الدین رازی رحمته اللہ علیه بوده و سلطان غیاث الدین برای آن جناب بنا کرده است - و میگویند که: در ازمنۀ قبل از بعثت با سعادت اسلام ، هم اینجا به ادیان مختلف ، معبد عامه بوده است مسجد جامع شریف در حصه (شمال و شرق) شهر واقع است تماً عمارت آن از خشت پخته و چونه بصورت هندسی و یک هیئت با شکوهی نهاده شده ، چهار ایوان بزرگ ، پنج دروازه و چهارصد و شصت گنبد و یکی در بند مدرسه دارد. معلوم است در زمانهای سابق اکثر حصص آن کاشی کاری بوده و در آن با قسام خطوط سبعه الواح مقدس از قبیل آیات بنیات الهی و احادیث حضرت رسالت پناهی نوشته شده که اکنون در بعضی حصصی آثار آن باقی مانده است و معلوم می شود یکی از صنایع نفیسه و یادگارهای قیمت دار است که از دست استادان شاه کار اسلام بوده است.
مسجد جامع شریف بگذشتن روزگار و تطور شیونات دنیا رخ با نهدام گذاشته بوده ولی اعلیحضرت امیر حبیب الله خان شهید بقرب مبلغ یک لک روپیه ازعین المال خود زمانی که به دوره افغانستان برآمده و هرات را ملاحظه کرده اند این یادگار بزرگ اسلامی را بهمان شالوده و ساختمان سابق آن ترمیم فرمودند. و واقعاً ازین رهگذر، چه از حیث زنده کردن یک اثر شاندار دوره های اعتلاء و نهضت ما و چه از جنبه افاداتی که ازین مسجد مبارک ، باین محیط حاصل میشود. در عالم اسلام و برای مملکت عزیز خود خدمت بزرگی فرموده اند.
خانه ویران ما را هر که معموری کند
قصر امیدش الهی تا ابد معمور باد
مسجد جامع شریف ، قبل از ترمیمی که اعلیحضرت امیر شهید فرموده اند یک مرتبه در زبان نظام الدین امیر علی شیر مرحوم ، ترمیم درستی شده و بعد ازآن در سال (۱۲۵۳) هجری جاهائی را که خراب شده بود وزیر با تدبیر یار محمد خان الیکوزائی تعمیر فرمود وتا اندازه اعلیحضرت امیر شیر علی خان مرحوم هم در ترمیم آن صرف مساعی فرمودند. صحن مسجد جامع شریف بصورت یک محوطه مستطیلی نهاده شده که چار اطراف آنها بنای مسجد مبارک احاطه کرده است. چار ایوان بزرگ به چهارسمت در حصص وسطی نهاده شده و هر کدام از حیث رفعت و بزرگی خود شکوه این بنای معظم را تضاعف می بخشد صحن مسجد جامع شریف (۴۹۲۰) متر مربع و در وسط آن حوض کلان و پخته ای میباشد . در یک گوشه چاهی حفر شده که آب وافر و خوشگواری دارد و اطراف آن از انجا آب میبرند .
از طرف حکومت مرکزی از سرمایه بیت المال برای خدمت این بنای مبارک سالانه به قدر کفایت یک حصه پول منظور می دارد که به معاش خادم و مصرف ضروریات آن میرسد.
درین زمان تولیت مسجد مبارک به جناب سیادت مآب میر سید محمد خان که یکی از روحانیون کرام و خدمت گاران ترقیات عالیم اسلام میباشند مفوض است .
خطابت مسجد مبارک را جناب میر غلام رسول خان که علاوه بر استعداد علمی طبع سرشار شعری هم دارند ایفاء میکنند . در پهلوی مسجد شریف، یک مدرسه بزرگی هم تاسیس شده که در آن طلاب به تحصیل علوم دینیه و عربیه اشتغال دارند و مصارف تدریس از طرف حکومت پرداخت میشود درین سال نظر به اقضای دیانت پروری های دوره نادر شاهی حضور جلالت مآب نائب سالار صاحب کتابخانه در مسجد شریف مفتوح نموده و کتب عربیه متداوله را از مال شخصی خود خریداری و در انجا وقف فرمودند برای ازدیاد شوق اهل علم لازم دیده و اسامی کتب مذکور
را در اینجا درج مینمائیم.
نمبر اسم کتاب تعداد مجلات
۱ شرح ملا ۵۰ جلد
۲ قطبی ۵۰ جلد
۳ شاطبی ۵۰ جلد
۴ شرح عقاید نسفی ۵۰ جلد
۵ روضه الانف ۱ جلد
۶ شرح منار ۱ جلد
نمبر اسم کتاب تعداد مجلات
۷ رموز الا حادیث ۱ جلد
۸ حاشیه باجوری ۱ جلد
۹ شرح مواقف جلد اول دوم ۲ جلد
۱۰ هدایه الکفایه ۱ جلد
۱۱ هدایه ۲ جلد
۱۲ شاطبی ۱ جلد
۱۳ معین القضات قلمی ۱ جلد
۱۴ فتاوی امنیه ۱ جلد
۱۵ سنبت ۱ جلد
۱۶ شرح عقاید ۳ جلد
۱۷ شرح احیاء العلوم ۱۰ جلد
۱۸ مشکوات شریف ۲ جلد
۱۹ شیخ عبدالحق ۵ جلد
۲۰ شرح رسالۀ شمسیه ۱ جلد
۲۱ کشف الاسرار شرح منار ۱ جلد
۲۲ شرح قطبی دسوقی ۱ جلد
۲۳ مواهب الفتاح ۱ جلد
۲۴ مجموعه صرف ۱ جلد
۲۵ کافیه ۱ جلد
نمبر اسم کتاب تعداد مجلات
۲۶ محرم افندی ۲ جلد
۲۷ مرآت الشروح ۱ جلد
۲۸ شرح عقاید ۱ جلد
۲۹ تفسیر اکحلی ۱ جلد
۳۰ قاضی مبارک ۱ جلد
۳۱ مختصرالوقایه مع ترجمه ۱ جلد
۳۲ مسلک المتقین ۵۰ جلد
۳۳ مختصر ۱۸ جلد
۳۴ شرح عقاید ۶ جلد
۳۵ شرح مقاصد ۱ جلد
۳۶ مولوی مبین ۱ جلد
۳۷ معین الحکام ۱ جلد
۳۸ توضع مع تلویح ۱ جلد
۳۹ شرح مواقف ۱ جلد
۴۰ جوهرالنیره (جلد اول) ۱ جلد
۴۱ مختصر المعانی ۱ جلد
۴۲ مختصرملا علی قاری ۱ جلد
۴۳ مختصر الوقایه ۱ جلد
۴۴ مختصر المعانی مع شروح ۱ جلد
نمبر اسم کتاب تعداد مجلات
۴۵ شرح فارسی مختصر ۱ جلد
۴۶ شمسیه مع رسالۀ جدیده ۱ جلد
۴۷ مولوی عصام ۱ جلد
۴۸ شافیه ۱ جلد
۴۹ سیالکوتی بر مطول ۱ جلد
۵۰ کافیه ۱ جلد
۵۱ دسوقی شرح مختصر ( جلد اول) ۱ جلد
۵۲ هدایة السواک شرح تحفه الملوک ۱ جلد
۵۳ سراجیه شرح فرایض ۱ جلد
۵۴ نقایه ۱ جلد
۵۵ مولوی عبدالغفور بر سرح ملا ۱ جلد
۵۶ قطبی ۱ جلد
۵۷ بحرالعلوم ۱ جلد
۵۸ شرح مسلم الاصول ۱ جلد
۵۹ دُرر شرح غُرر ۱ جلد
۶۰ حاشیۀ میر زاهد ۱ جلد
۶۱ شرح ملای جامی ۱ جلد
۶۲ سیالکوتی بر تصورات ۱ جلد
۶۳ مولوی عبدالحکیم بر عقاید ۱ جلد
نمبر اسم کتاب تعداد مجلات
۶۴ مصباح المنیر ۲۱ ۱ جلد
۶۵ قطبی شرح رسالۀ شمسیه ۱ جلد
۶۶ مطول ۲ جلد
۶۷ مجموعۀ صرف ۱ جلد
۶۸ ضریری ۱ جلد
۶۹ ملا قاسم برخیالی ۱ جلد
۷۰ شرح منار ۱ جلد
۷۱ شرح حکمیة العین ۱ جلد
۷۲ حاشیۀ مولوی عبدالحکیم ۱ جلد
۷۳ قطبی ۱ جلد
۷۴ حاشیل قاضی مبارک ۱ جلد
۷۵ مفتاح العلوم ۱ جلد
۷۶ ابوالمکارم ۱ جلد
۷۷ توضیح مع تلویح ۱ جلد
۷۸ قسطلانی ۱۰ جلد
۷۹ سراج المنیر ۴ جلد
۸۰ شیخ زاده ۱ جلد
۸۱ صحیح البخاری ۷ جلد
۸۲ تفسیر کبیر ۸ جلد
نمبر اسم کتاب تعداد مجلات
۸۳ تفسیر اتقان ۲ جلد
۸۴ فتاوی عالمگیری ۶ جلد
۸۵ حاشیه خان ملا برمیر زاهد ۱ جلد
۸۶ حاشیه ملا جلال ۱ جلد
۸۷ حاشیه قاضی اسمعیل ۱ جلد
کلمبوی بر ملا جلال آخند
۸۸ حاشیه بر ملا جلال ۱ جلد
۸۹ سلم ۱ جلد
۹۰ شرح حکمة العین ۱ جلد
۹۱ مولوی عبدالحکیم بر شرح عقاید ۱ جلد
۹۲ شرح عقاید مع حواشی ۱ جلد
۹۳ شرح خلاصة الحساب ۱ جلد
۹۴ شرح حکمة العین ۱ جلد
۹۵ توضیع مع تلویح ۱ جلد
۹۶ بحر الرائق ۸ جلد
۹۷ قطلانی (۱۲) حصه ۶ جلد
۹۸ خلاصة الفتاوی ۱ جلد
۹۹ اعلام الموقعین ۲ جلد
۱۰۰ جامع الرموز ۱ جلد
نمبر اسم کتاب تعداد مجلات
۱۰۱ شرح جامع الرموز ۲ جلد
۱۰۲ شرح مواقف ۱ جلد
۱۰۳ درر شرح غرر ۲ جلد
۱۰۴ نجات الغافلین ۱ جلد
۱۰۵ شرح قصیدۀ برده ۱ جلد
۱۰۶ تحریر سنبت وغیره ۱ جلد
۱۰۷ قوة القلوب ۱ جلد
۱۰۸ شرح جامی ۲ جلد
۱۰۹ شرح وقایه ۴ جلد
۱۱۰ شرح عقاید نسفی ۱ جلد
۱۱۱ هدایة اول ۲ جلد
۱۱۲ مختصر المعانی ۱ جلد
۱۱۳ دسوقی بر مخاصرالمعانی ۳ جلد
۱۱۴ مختصر المعانی مع شروح ۱ جلد
۱۱۵ مختصر المعانی مع شروح ۱ جلد
۱۱۶ شرخ خلاصۀ کیدانی ۱ جلد
۱۱۷ غایة التحقیق ۱ جلد
۱۱۸ شرح منار ۱ جلد
۱۱۹ درالسعادت ۱ جلد
نمبر اسم کتاب تعداد مجلات
۱۲۰ شرح عقاید نسفی ملا احمد ۱ جلد
۱۲۱ فتاوای غیاثیه معین الحکام کاملیه ۱ جلد
۱۲۲ مرقات ۵ جلد
۱۲۳ ردالمحتار ۶ جلد
۱۲۴ سیالکوتی ۱ جلد
۱۲۵ محرم افندی ۱ جلد
۱۲۶ جمال بر جلال ۱ جلد
۱۲۷ تتمه بر ملا جلال قلمی ۱ جلد
۱۲۸ ملا احمد بر شرح عقاید ۱ جلد
۱۲۹ شرح علاءالدین ۱ جلد
۱۳۰ ملا صادق بربدیع المیزان ۱ جلد
۱۳۱ حاشیه مولوی حسام الدین ۱ جلد
۱۳۲ انوارالتنزیل ۱ جلد
۱۳۳ معالم التنزیل ۲ جلد
۱۳۴ منتخب ۱ جلد
۱۳۵ حاشیه کوفی بر حسام ۱ جلد
۱۳۶ مولوی حسن سیالکوتی ۱ جلد
۱۳۷ میر سید شریف ۱ جلد
۱۳۸ عین العلم شریف ۱ جلد
نمبر اسم کتاب تعداد مجلات
۱۳۹ صرف فارسی ۱ جلد
۱۴۰ شرح وقایۀ ترجمه فارسی ۱ جلد
۱۴۱ جامع الصغیر ۱ جلد
۱۴۲ قطبی و میر قلمی ۱ جلد
۱۴۳ شرح جلالی بر عقاید – قلمی ۱ جلد
۱۴۴ حاشیه قلمی شرح ملا ۱ جلد
۱۴۵ میر – قلمی ۱ جلد
۱۴۶ قرآن شریف چاپ ترکیه ۱ جلد
۱۴۷ یک جزوی قرآن شریف ۳۰ جلد
۱۴۸ کتاب فتوحات اسلامیه جلد اول ۲ جلد
۱۴۹ قاموس اللغات ۱ جلد
جناب حاجی محمد عظیم خان قمندانی کوتوالی شهر هم نسبت به حسن اسلامیتی که داشتند کتاب های ذیل را از مال شخصی خود ضمیمه کتاب های فوق کردند و از این رهگذر خدمت شایانی به عالم اسلام نمودند:
نمبر اسم کتاب تعداد مجلات
۱ فتحات الهی ۴ جلد
۲ هدایۀ شریف اول ۱۶ جلد
۳ کنز الدقائق عینی ۱ جلد
۴ مختصر الوقایه مترجم ۱ جلد
۵ اصول شناشی ۸ جلد
۶ سراجی ۱ جلد
۷ جلالین شریف چاپ خُرد ۳ جلد
۸ کنزاللغات ۱ جلد
۹ مختصر المعانی ۱ جلد
در طرف شمال مسجد جامع شریف مدفن سلطان غیاث الدین غوری است که گنبد بزرگ و بلندی بوده و اکنون از آن جز چهار دیوار و بعضی آثار نوشته های گذشته چیزی دیگر باقی نمانده است.
این مدفن را خود سلطان مذکور در زمانی که مسجد جامع را بناء نموده برای همین معنی احداث کرده اند. غیر از قبر سلطان غیاث الدین قبرهای دیگر از اولاد او و غیره هم در آنجا بوده و ملک مغزالدین حسین کرت نیز در آغوش این بقعه به استراحت ابدی سپاریده شده است.
یک چله خانه هم در مسجد مبارک است که میگویند حضرت خواجه عبید الله احرار و بسیار دیگر از مشایخ کبار در انجا بطاعات حضرت خداوند غفار پرداخته اند .
درین مسجد جانب اندرون حویلی و به رواق بعضی دروازه ها فرامین و احکام پادشاهان سابق که در خصوص معافات و رفع تکالیف نموده اند روی سنگ های مرمر منقو وتا هنوز باقی است.
همچنین در ایوان غربی پهلوی محراب بصندوق چوبی تبرکاتی که در سنه (۱۳۴۰) قمری جناب فخری پاشا سفیر دولت عثمانی وارد افغانستان نموده بودند نهاده شده و در طرف شمالی صندوق سنگی به یادگاری این تبرکات به دیوار نصب و در ان این چند سطر نوشته شده لا الله الله محمد رسول الله الحمد لله والصلوة على رسوله المجتبى محمد المصطفى وعلى الله وأصحابه نجوم الاقتداء والاهتداء. بعد چون زمرۀ امتان غمدیده درد فراق کشیده دل افگار جان نثار حضرت سید ابرار را هر لحظه آتش عشق از دولت دیدار فائض الانوار آن حضرت از کانون سینه شعله ور میگردد آن درجه که هر یک از مشتاقان جمال با کمال آن مجبوب ذو الجلال را آرزو مندی چنان است که خاک آستان ملایک پاسبان آن شفیع امتان را کحل الجواهر دیدۀ رمددیدۀ خود نمایند. چنانچه چنانکه سرحلقۀ عارفان زمان و مداح با کمال سید الانس والجان مولا نور الدین عبدالرحمن جامی قدس اللہ تعالی سرا السامی فرموده است.
گرپی ارباب شوق باد بهاری
خار و خسی آرد از دیار محمد
همچو مژه بردو دیده تا دم محشر
جا کنم به یاد گار محمد
و از جمله یادگار این تخف و هدایات است که جناب جلالت مآب فخری پاشا که یکی از افسران بزرگ دولت قوی شو کت روم است از مرقد منور و روضته مطهر آن حضرت صلی اللہ علیه وسلم دریافت نموده بود در شهر رمضان المبارک (۱۳۴۰) که وارد دولت خدا داد قوی بنیاد افغانستان گردیده تبرکا و تیمناً برای مسلمانان این ولا و امتان حضرت خاتم الانبیاء عنایت فرموده همه را حتمتاز گردانیدند.
لهذا آن تبرکات درین مسجد جامع و موضع شریف منیف سمت قبلۀ که نظر گاه مسلمانان است منصوب و استوار گردید که هر آرزو مند می بدولت زیارت آنها مشرف گردیده مسجد به حمد پروردگار و درود حضرت سید ابرار مستفید و کامگار و نایل ثواب بسیار گردد.
تفصیل این تبرکات ازین قرار است:
اول: غبار صندوق مبارک روضۀ مطهر.
دوم: قطعه از پوش روضۀ مطهره و قطعه از شمع داخل روضۀ مبارک.
سوم: قدری صندل از صندل های بخور روضه مبارک .
چهارم: برش صف نماز پوش روضه مبارک و پرده های اندرون خانۀ مبارکه.
پنجم: قدری غبار از روضۀ مباركۀ سيدة النساء فاطمة الزهراء رضی اللہ تعالیٰ عنها.
این بود تفصیل تبرکات که عیناً نوشته همان سنگ مرقوم گردید. راجع به ترمیم مسجد مبارک این سه رباعی که روی کاشی ها خوانده میشد در اینجا ثبت گردید :
اول : مقصوره و طاق جامع شهر
گردیده خواب بود از دیر
شد امرز غیب گشت تاریخ
وفق لبنائه علی شیر (۸۹۵)
دوم : این بقعه که مانده بود چون عظم رمیم
مانندۀ کعبه یافت اجیای عظیم
تاریخ شمارش زدل جستم گفت
ثانی بنای طیب ابراهیم (۹۰۴)
به دوازۀ شمالی: به تعمیر این بقعه جان یافت فیض
که مانند خلد است ماوای فیض
چو از فیض تعمیر شد بهره مند
خرد یافت تا دریج آن جای "فیض"
دیگ فلزی کلانی که روی پایه ها گذشته شده قطر آن (۲/۱۱) متر و عمق آن دو متر میشود در ایوان غربی مسجد موجود است. این دیگ در زمان محمد بن محمد بن محمد کرت ساخته اند ماده تاریخ که حوالی بیرونی دیگ نقش شده این است : بسال ۷۷۶ بود از هجرت که نقشبند حوادث نمود صورت این تا اینجا بود بحث مسجد مبارک که تمام گردید.