د مولانا جلال الدین په فکر سره د انسان د ارتقاء سلسله

 کز دام و د د ملولم و انسانم آرزوست

 زین همرهان سست عناصر دلم گرفت

 شیر خدا و رستم دستانم آرزوست

 گفتم که یافت می نشود جسته ایم ما

 گفت : "انکه یافت می نشود آنم آرزوست

 دغه انسان چی مولانا یی په طلب کی ،و، څنگه انسان ؤ؟

 د منطق د پوهانو په نزد هر ژوندی خبري کوونکي حيوان ناطق انسان دي اهل جدل او متکلمان او فلاسفه خو په عقل او حواسو د هر شي درک کماهي مطلوب گڼي او له هغه وخته چي انسان د خلقت اسرارو ته خير سوئ دئ په مردو کي. مشهوري ډلي راغلي دي: لومړي : د عقلي او فلسفي منهاج خاوندان، چي پر عقل او حواسو باندي تکيه کوي او له علمي او يقيني او مثبتي لاري حقيقت ته رسودنه غواړي دوي تجربه او آزموينه او محسوس مادي واقعيه، مجگوري او. دا هغه لاره ده چی د بشر د مثبت علم او مادی پلټنی څخه گټه اخلی او د اوسنی انسان ټولي مادي لوړتياوي هم پر دغه محسوس او مثبت ادراك یی باندی بناء کیږی، او په تاریخ کی همېشه دغه ډله اکثریت لری. نه یوه بله ډله خلک هم داسیسته چی دوی وایی : عقل د حقیقت کماهی په کشف کی همشه نه دی بریالی او هر څونی چی پر مخ ولاړ سی بیا هم عقلی استدلال نرسا دئ او یو ځای ته رسيږي چي هلته دريږي او. عرفانی منهاج لری چی هگه ته نفی او اندرونی څېړنه ویلای سو او د شرق پوهان یې په کشف او شهود تعبیر کوی بیان چی د اروپا پوهاند برگسون براگسون "عقلانی همدلی" Sympatic in tellectuelle بولي، او په شرقي عارفانه خيال. «المنقذ من الضلال» کی په ښه ډول کوی او وایایی : عقل پر ټولو مطالبو باندی احاطه نه لری او د ټولو معضلاتو کاشف نه دی او داسی حقایق هم راستا چی عاقلان یې د عقل پهوقت سره نه ذات کولای، مشاهده او کاشفه تر عقلی استدلال رساتر ده په دوهمه ډله کی صوفیان د ذوق او اشراق او کشف و شهود خاوندان شامل دي، چي په اسلامي دوره کي اکثر خراساني عارفان په همدغه عقيده وو، او له دوي یو مشهور صاحب ذوق او عارف مولانا جلال . بلخی دئ چی د ده مشهور مثنوی پنځه ویشت زره ،بیته او د لوی دیوان (40) زره بیته دغه حال او ذوق او کشف نمايندگي کوي. د مولانا دنا دغه مادي دنيا نه ده د جهان بيني پر مادي تعليماتو او عقلي استعد لال بناء نه ده. دی دنیا ته په مادی سترگه نه گوری، بلکی د د زړه سترگی لری. د ده مثنوی د روحانی اسرارو بیان دئ تغزل یې د ذوق او مستۍ څخه ډک دی. دی له داړونکو او خروړو حیواناتو څخه تښتی او په یوه صاحب دل او د زړه او درد خاوند پسی تلاښ کوی، او خلک داسي سره بلوي

مردی که فلک رخنه کند از دردی

 مردی که خداش کاشکی نارو دی

 غبن است هزار غبن کاین خلق لقب 

انرا مردی نهند و این را مردی

 د فکر دغه مکت زموږ په ادبياتو او ثقافت کي خورا ژوره ريښه زموږ لري كه څه هم د اوسنۍ زماني ماديات د اشراق او شهود مكتب نه مني او بشر اوس د عقليت پر لوري روان دي چه مور غواړو او يا يې نه غواړو د بشر صوفيانه او شهودي ذهنيت حتماً د او تاريخ فكر ادبي يو مهم است. جز دئ او کله چی د فکر تاریخ لیکل کیږی نو حتماً دغه فکری مکتب هم مطالعه کیږی. زه د خپلو ادبي او شرقي رواياتو په رڼا كي، لومړي فكري جريان د عقل" "مكتب" او دوهم "د" عشق "مكتب بولم، او مولانا هم دغه دوهم مكتب یو تكړه او غښتلی غړی انسان گڼم، چی دی د یوهپ". د جوړېدلو لپاره د عشق یعنی روحاني سير او تصفيه تر عقلي زيار او کړاو مؤ ثره گڼي، او داسي وايي

 ای دی سرمست کجا می پری !

 بزم تو کو، باده کجا میخوری! 

مایه هر نقش و ترا نقش نی

 دایه هر جان و تو از جان بری 

نقد ترا بردم من پیش عقل

 گفتم قیمت کنش ای جوهری ! 

صبرفی نقد معانی تو یی ! 

سرمه کش دیده هر ناظری !

 گفت چي دانم ببرش پیش عشق

 عشق بود نقد ترا مشتری 

چون بسر کوچه عشق آمدیم

 دل بشد و من بشدم بر سري

په دې ډول مولانا د عقل دروازه ورټکوی. خو عقل د کشف حقایق څخه عاجزیری او وای: چی "دانم نو دی د عقل په اشاره د عشق حریم ځغلی او دلته دی او زړه او ټوله ماده فانی کیږی".

 اول بهزار طف بنواخت مرا

 آخر به هزار غصه بگداخت مرا

 چون مهره مهر خویش میباخت مرا 

چون من همه او شدم برانداخت مرا 

د مولانا د مکتب فکر صوفیان د عقل سیر له دې جهته نارساگڼی، چی عقل د دوی پوښتنو ته د حقایقو د کشف په لاره کی تر آخر جواب نه لری او دغه پټ راز نسی لوڅولای او دا یو ښکاره حقیقت دیگ چی اوس. چی عقلی علوم ډېر پر مخ تللی دی او انسانان د سیاراتو په کشف هم بریالی سویدی بیا هم ډېر حقایق پټ پاته دی او اوسنی ساینس د خپلی ډیری لوړتیا سره - سره لا هم په مخ کی ډیری معماوی لری. او انسان ته په آینده کی ډېر حقایق لوڅېدونکی دي چی اوس بي علم پوره دغه که عقلا هم منو نو صوفی خو مدعي دئ چي زموږ د کشف او شهود لاره تر عقلي کړاو ھرفضله جواب نه موږ سي ويل. ده. نو ځکه دې مکتب یو بل شاگرد داسی ویلي دي :

 حدیث از مطرب و میگو و راز دهر کمتر جو 

که کس نکشود و نکشاید بحکمت این معما را

 خاقانی د عقلیت د جدل کږه وه لاره په داسی سختو الفاظو ردوي :

 فلسفه در سخن میامیزید!

 وانگهی نام آن جدل منهید 

و حل گمرهی است بر سر راه 

ای سران پای در وحل منهید

 لوح ادبار در بغل منهید

قفل  اسطوره ارسطو را 

بردر احسن الملل منهيد

 فلسفی مرد دین مپندارید

حیزم را جفت سام یل مپندارد

 حرم کعبه کز هبل شد

 باز هم در حرم هبل منهید!

 د شلم قرن د فلسفی شاگرد ډاکټر اقبال هم د نوی دنیا او اروپا په تحقیقی مکتبونو او د بشر د فکری ارتقاء په پوهنتونو کی د فکری مطمئن لپاره څه نه مومی، نو ځکه د عقل بهانه جو له لاسه د عشق. د سوز و گداز حریم ته تښتی او وایی : 

چه کنم که عقل بهانه جو گرهی بروی گره زند

 نظری که گردش چشم تو شکند طلسم مجاز من

 نرسد فسونگری خرد، به تپیدن دل زنده ئی

 زکنشت فلسفیان درا، به حریم سوز و گداز من

 ښه ! اوس به راسو دې خبري ته چي مولانا او د ده فكري ډله خو د يوې داسي اشراقي لاري مدعيان دي چي موږ په مادي حواسو نسوليدلاي او دوي هم دغسي وايي : «ذوق اين باده نه هغه . بینی خدا تانه چشی !" پخپله مولانا هم په دغو مادی آلاتو دې لاری لیدنه ممکنه نه گنی:

 گر بتازی گوید و یا پارسی

 گوش هوش کو، که در فهمش رسی !

 باده او در خور هر هوش نیست 

حلقه او سخره هر گوش نیست

دلته يو شكل مخي ته راځي چي زموږ دغه مادي وسايل او د ادراك آلات نسي كولاي چي دغه گرانه او نرۍ پټه لار وويني، نو به موږ د دغه روحي او غير مادي مكتب فكر په څېړه مكتب فكر په څېړه مكتب فكر په څېړه مكتب فكر په څېړه مكتب فكر په. نه سی را کولای ځکه چی زموږ د اوسنی فکر او فرهنگ او ادب یوه لویه برخه هم هغه مواد دي چی له دې مکتبه راغلي دي او موږ په داسي ثقافتي رواياتو او فرهنگي او فکري عنعناتو پوري تړلي ادبيو چي بر تو دري او په. له همدغو عنعناتو څخه ریښه لری او دغه فکری روایات اوس زموږ قناعت او هنر او حتی زموږ د ژوندانه یوه مهمه او نه هیرېدونکې برخه گڼله کیږی نو مو فکر می کنم د خپل تاریخ او را هم می خواهم. مكتب اساسونه او اندېښنې وپلټو او هم دغو صوفيانو او شاعرانو په وينا وپوهېږو. د مولانا دغه مکتب فکر شاگردان اصلا وجود د یوه لهی او لاهوتی جمال مظهر گڼی چی دوه ډوله تجلیات لری : اول تجلی رحمانی یا عامه تجلا چی ټول کائنات یعنی اسما او صفات او اعیان ثابته اولاک اوخیلی است . او انسان هم له اطلاق او لاهوت او حقيقي وحدته را جلا کيږي او په يوه نزولي سير کي له جبروت او ملکوته د برزخ عالم ته آخي او بيا نو د ناسوت په عالم کي خپل تعداد عناصر و په دنيا د جماديت او نابيت او حيوان است. کی طى کوی. دغه دنیا هغه د فراق او بېلتانه دوره ده چی مولانا کی لوی مثنوی په اغیز کی د نی او نیستان په تمثیل کی بیانوی : 

 بشنو از نی چون حکایت میکند

 و از جداییها شکایت میکند 

کز نیستان تا مرا ببریده اند 

در نفیرم مرد و زن نالیده اند

باز جوید روزگار وصل خویش 

دلته نو دغه رابیل سوی انسان د عشق په ټینگه رسی پوری لاس نیسی او دغه د عشق دنیا ده چی په دوهم راز تجلا یعنی تجلی رحیمی کی خپل قوس عروجی یا سیر رجوعی "سیر الى الله" طی کوی او بیرته خپل هغه مبعث او لاهوت. ته رجوع کوی او دغه عشق دئ چی د مولانا او د ده ملگرو د شعر او ادب : شمزۍ گڼل کیږی. او دی پخپله هم وايي:

 آتش عشق است کاندرنی فتاد

 جوشش عشق است کاندر می فتاد

 جسم حدیث را بر خون میکند

 قصه های عشق مجنون میکند

 جسم خال او عشق بر افلاک شد

 کوه در رقص آمد و چالاک شد

 شادباش ای عشق خوش سودای ما !

 ای طبیب جمله علت های ما !

په تجلی رحمانی او عالم ناسوت کی مولانا د انسان ارتقایی حال، تر اوسنی نشونمایی او ارتقایی نظر یې څو سوه کاله مخکی. په خپل صوفیانه انداز داسی بیانوي :

 آمد اول به اقلیم  جماد

 وز جمادی در نباتی او فتاد

 سالها اندر نباتی عمر کرد 

وز جمادی یاد ناور داز نبرد

 وز نباتی چون به حیوان اوفتاد 

نامدش حال نباتی هیچ یاد .

 باز از حیوان سوی انسانیش 

میکشد آن خالقی که دانیش

 تاشد اکنون عاقل و دانا ورفت

 عقلهای اولیش یاد نیست 

هم ازین عقلش تحول کرد نیست

 نار هداین عقل پر حرص و طلب

 صد هزار عقل بيند بوالعجب

 د مولانا د انساني ارتقاء سلسله په سير عروجني رحيمي کي لکه د اوسني ساینس نظريه پرهيجان انسان نه ختميږي چي د تنازع اللبقاء پر ډگر به فاني کيږي بلکي د ده په نظر د "ثم انشانا خلقاً آخر چسله تره" د اصلي وحدت له عالمه سره وصل سي، او هم دغه نقطه ده چي مولانا له مادي حسابه او د فلسفي او ساينس له دنيا آخر څخه بېلوي، او د انساني عروج داسي ښيي:

 از جمادی مردم و نامی شدم

 از نما مردم به حیوان سر زدم

 مردم از حیوانی و آدم شدم

 پس چه ترسم کی زمردن کم شدم

 جمله دیگر بمیرم از بشر

 تا برارم از ملایک بال و پر

 بار دیگر از ملک پران شوم 

آنچه اندروهم نايدان شوم 

د مولانا دغه ارتقایی سیر پر نفسي تصفیه او عروج بنا دئ. دی د انسان په ذات کی داسی استعدا منی چی خپل زړه او نفس وروزی او له مادی الایشاتو څخه یې پاک کی حقایق په ښه ډول تجلا پکښي کوي :

 آینه دل چون شود صاف و پاک 

نقشها بینی برون از آب و خاک

آن چو زر سرخ و این حسها چو مس

 پس له دی مولانا خپله نهان بینى په دې مثال سره شرح کوي

 ور مثالی خواهی از علم نهان

 قصه گو از رومیان و چینیان

 چینیان گفتند ما نقاشتر

 رومیان گشتند مارا کروفر

 اهل چین و روم بحث آمدند

 رومیان در علم واقف تر بدند

 چینیان گفتند یک خانه بما 

خاص بسپارید و یک آن شما 

بود دو خانه مقابل دربدر

 زان یکی چینی ستد، رومی دگر

 چینیان صد رنگ از شه خواستند

 بس خزینه باز کرد آن ارجمند

 صباحی از خزینه رنگها 

چینیانرا اراتبه بود و عطا

 رومیان گفتند نه نقش و نه رنگ 

در خور آید کار را جز دفع زنگ 

در فرو بستند و صیفل میزدند

 همچو گردون صافی و ساده شدند

 از دو صد رنگی به بیرنگی رهیست 

رنگ چون ابر است و بیرنگی مهی است

 چینیان چون از عمل فارغ شدند

 از پی شادی دهلها میزدند

 شه در آمد دید آنجا نقشها

 یر بود آن عقل را و فهم را

 رده را بالا کشیدند از میان

 عکس ان تصویر و آن کردارها

 زد بر این صافی شده دیوارها

 هر چه آنجا بود اینجا به نمود

 دیده را از دیده خانه میر بود 

له دې تمثيله نو مولانا داسي نتيجه اخلي : 

گرتن خاکی غلیظ و تیره است

 صیقلش کن از انکه صیقل کره است

 تا درو اشکال غیبی رو دهد

 عکس حوری و ملک دوری جهد 

خویش را صافی کی از اوصاف خود

 تا بینی ذات پاک و صاف خود

 رومیان آن صوفیانند ای پسر ! 

نی زتکرار و کتاب و نی خبر

 نی زتکرار و کتاب و نی خبر

 لیک صیقل کرده اند آن سینه ها

 پاک ز آزو حرص و بخل و کینه ها

 آن صفای آئینه وصف دلست 

صورت منتها را قابلت 

تا ابد هر نقش نو کامد بر او

 بی حجابی می نماید روبرو

 پس بدانکه چون برستی از بدن 

گوش و بینی چشم میتاند شدن

 علت دیدن مدان پیدای پسر

 ورنه خواباند رندیدی کس صور 

پس چو آهن گر چه تیره هیکلی

 صیقلی کن، صیقلی کن، صیقلی

 تا دلت آئینه گردد پر صور

 اندر او هر سو ملیحی سیمبر

دا ده د مولانا د کشف و شهود لار چی دی د صاف زړه په سترگو حقایق وینی او د ده لیدنه دغه مادی او ظاهری لیدنه نه ده، لکه چی یو بل د طریقت ملگری يي وايي:

 جلوه بر من مفروش ای ملک الحاج که تو

 خانه می بینی و من خانه خدا می بینم

 حقیقت خو دا دئ چی موږ په دغو مادی سترگو او مادی حواسو د مولانا پټهه دنیا نسو لیدلای او دغه صوفیانه صیقل کاری هم د هر چاله لاسه نه ده پوره او چی سړی د مادی تر سرحده نه وی اوښتی د داسی رڼې دنیا. سي كولاي، مگر مولانا وايي :

 کار کن در کارگه باشد نهان

 تو برو در کارگه بینش عیان 

کارگه چون جای باش عاملست 

آنکه بیرون است از وی غافل است 

پس در ادر کارگه ، یعنی عدم 

تا بینی صنع و صانع را بهم

 مولانا د خپل کشف و اشراق له انسان پیشرفتی عروجه سره د انسان لپاره یوه خوږه د روغی سپېڅلې دنیا هم جوړوی، دی انسان د تنازع اللبقا پر خوفناک ډگر نه محصور کوی او مخی ته یې د روحانی ارتقاء، خلاص میدان پرېږدي نو ځکه دغه مادي خروړي انسانان غندي :

 آنها که اهل صلحند بردند زندگی را

 و این ناکسان بمردند، در جنگ زندگانی

 نه پوهېږم چی د اوسنی انسان به دغه د صلح کل ژوندون کلمه به که یه ! آیا دغه مادی انسان به د تور و سپین، د مسلک او نصیب سي مشرب، د نژاد او قومیت، دخوا ها خوا له جانکاهو کړاوونو څخه خان یووه کلی روغی ته ورسولای سی ؟ کومه چی مولانا په دې مستانه غزل کی ښولې ده :

باز شیری با شکر امیختند

 عاشقان با یکدیگر آمیختند

 روز و شب را از میان برداشتند

 آفتابی با قمر آمیختند

 رنگ معشوقان و رنگ عاشقان

 جمله همچو سیم و زر آمیختند

 ون بهار سرمدی حق رسید 

شاخ و خشک و شاخ تر آمیختند

 رافضی انگشت در دندان گرفت

 چون علی را با عمر آمیختند

 نفس گل و هر چه زاد از نفس گل

 همچو طفلان با پدر آمیختند

 مولانا خو به په خپله روحاني لذيذه دنيا كي شير و شکر آفتاب او قمر، سيم و زر وچ او لانده سره گډ کړي وي او انساني موهوم اختلاف به يې هم درک کړي وي. مگر دغه سوزان عشق او لاهوتی فکر نتیجه په مادی دنیا کي دا وه :

 زاهد بودم ترا نه گویم کردی ! 

سرفتنه بزم و باده جویم کردی

 سجاده نشین با وقاری بودم

 بازیچه کودکان کویم کردی !

 یو صوفی شاعر دغه عشق او فکری مکتب نتیجه په یوه رباعی کی خلاصه کوي : (۱) 

حرم جویان دری را می پرستند

 فقیهان دفتری را می پرستند 

بر افگن پرده تا معلوم گردد

 که یاران دیگری را می پرستند