نظر خود مولینا دربارۀ مثنوی
کسیکه این از گنون بهشتی را ساخته و خود آنرا نواخته وخواسته است با نواختن آن جانهای مردم را نوازش کند و دلها را بر انگیزد و این نغمه آسمانی را جهانی و جاودانی گرداند آنرا نردبان معراج حقایق میداند:
نردبان آسمانست این کلا
هر که زاین در میرود آید پیام
نی بیام چرخ کو خضر بود
بل ببامی کز فلک بر تر بود
بام گردون را از او آید نوا
گرد شش باشد همیشه زان هوا
این سخن همچون عصای موسی است
یا بمانند فسون عیسی است
آب نیل است این حدیث جا نفزا
یا ربش در چشم اعدا خون نما
همچو قر آن مثنوی ما ز دل
هادی بعضی و بعضی را مضل
تو ز دوری دیده ئی چتر سیاه
یک قدم پا پیش نه بنگر سیا
توچو دوری می نه بینی غیر گرد
اندکی پیش آببین در گرد مرد
چون شنیدی کاندرین جوآب هست
کور را تقلید باید کار بست
تو فرو بر مشک آب اندیش را
تا گران بینی سبوی خویش را
گرنه بیند کور آب جو عیان
لیک داند چون سبو بیند گران
پس بدان کاب مبارک ز آسمان
و حی دل ها باشد و صدق بیان
مولینا چون مثنوی را مقتبس از مشکوة الهی و انگیختۀ دریای حقایق و معانی میدانست و خود فهمیده بود که آن ساز مقدس را بنوای مرغان ملکوت سرائیده و آن لطایف نورانی را از جای دیگر به وی ارزانی داشته اند ارادتمندان را باحترام مثنوی موظف میگردانید.
افلاکی می نگارد :
روزی شمس الدین ولد در حجره خود خفته و مثنوی را از سر نسیان پس پشت نهاده بود ناگاه حضرت مولینا در آمد چون مثنوی را چنان دید فرمود مگر این سخن ما برای آن آمد که پس پشت باشد والله والله از آنجا که آفتاب سر میزند تا آنجا که فرو میرود این معانی خواهد گرفتن، و در اقلیمها خواهد رفتن هیچ محفلی و جمعی نباشد که این کلام خوانده نشود تاحدی که در معبدها و مصطبه ها بخوانند و همه ازان سخن حلل پوشند و بهرمند شوند عظمت مثنوی از نگاه دیگران :
نشانۀ بزرگی و عظمت مثنوی برتر از این چه خواهد بود که در این عرصه هفتصد سال که گوینده آن از خاکیان گسسته و با افلاکیان پیوسته است این کتاب همیشه شمع بالین صاحبدلان وسر چشمه الهام بالغ نظران بوده است .
در حلقه مناجاتیان و درخانه خراباتیان چون نغمه شوق بارگنون دلها در آمیخته و مانند شعله عشق سینه سینای از نی گویا نرا برافروخته در بلاد ترک و ایران و پاکستان و ماوراء النهر و عربستان و مصر و شام چندین شرح با این کتاب نوشته شده و عرفای بزرگ به تفسیر آن پرداخته اند. در کابل، در کندهار، در بدخشان و تخارستان در غزنه در کناره های سند و اباسین در این طرف و آنطرف جیحون خاصه در بلخ و هرات هنوز این کتاب پس از نماز بامداد در حلقات ذکر خوانده میشود و جایی نیز به آئین سماع مولوی نوای نی آنرا بدرقه میکند.
علمای روحانی مادر مساجد و مدارس آنرا درس میدهند ومطالعۀ این شهکار بشری را سرمایه و سود این جهان و آن جهان میدانند.
شرح ها و ترجمه ها و انتخابهایی که در مرور این هفت صد سال از مثنوی معنوی با لسنه مختلف شده هنوز کاملا تعریف و استقصا نگردیده.
یکی از نویسندگان ایران فهرست این شروح را در مجلۀ تربیت نشر کرده با وجود توجه فراوان در تدوین آن فهرست، معلوم است شامل بر کلیه آن کتب نیست کتبی که در ذیل ازان نامبرده میشود از روی ر سالۀ جناب احمد آتش استاد ادبیات فارسی در استانبول و فهرست مجله تربیت و کشف الظنون حاجی خلیفه تدوین شده اما اعتراف باید نمود که در این مختصر نیز تمام آن شروح و تراجم و منتخبات استیعاب نشده است و این امر نیز عمری میخواهد و فراغی و تتبعی و تحقیقی .
گر بگویم شرح این بی مر شود
مثنوی هفتاد من دفتر شود
1- شرح حسین خوار زمی موسوم بجواهر الاسرار این کتاب نزدیک ترین شرح بزمان مولینا میباشد که تخمینا در پنج سال دفتر اول و دوم و سوم را شرح نموده و شرح دفتر سوم را در سال 835 به پایان رسانده و کتابی هم در این معنی بنام کنوز الحقایق فى رموز الد قایق تالیف کرده.
2- رسالۀ نائیه مولینا یعقوب چرخی عارف و صوفی بزرگ افغانی متوفی 851.
3- شرح علاء الدین على بن مجدالدین محمد شاهرودی معروف به مصنفک از احفاد امام فخرالدین رازی سال 875.
4- شرح سید نظام الدین محمود شیرازی ملقب به داعى الى الله 867 که دیباچه مثنوی را با چند داستان شرح نموده است.
5- لب لباب که منتخبی از مثنوی معنویست و مطالب مثنوی، در آن بصورت بس لطیف و نیکو تبویب ترتیب شده و جملات دلکش و زیبا در عنوان ها افزود گردیده و این کتاب را ملا حسین واعظ کاشفی سبزواری مدفون هرات مؤلف تفسیر مواهب علیه در آخر ماه صیام سال 875 تالیف کرده.
6- رسالۀ نائیه که جامی عارف بزرگ متوفی 898 در شرح مطالب دو بیت اول دیباچۀ مثنوی معنوی نگاشته.
7- مفتاح التوحید ضیاء الدین عمر شناسی 894
8- شرح ضیاء الدین عمر دده معروف به روشنی 892
9- ازهار مثنوی تالیف علاء الدین یحیى الواعظ شیرازی 902
10- کتاب ابراهیم دده متخلص بشاهدى 937
11- کتاب عبدالوهاب بن جلال الدین همدانی معروف بصابونی 948
12- کاشف الاسرار ظریفى حسن چلپی 942
13- کتاب مصلح الدین مصطفی سروری 969
14- کتاب یوسف دده معروف به سینه چاک 983
15- ثواقب محمود مثنوی خوان 998
16- کتاب شمعی 1002
۱۷- جواهر الاسرار ساری عبدالله متخلص به وعیدی 1071
18- فاتح الابیات شیخ اسمعیل رسوخی مولوی انقروی معروف به دده 1043
19- مفتاح المعانی سید عبد الفتاح حسینی عسکری
20- مکاشفات رضوی شیخ محمد رضا 1049
٢١- لطایف المعنوى من حقایق مثنوى عبدا للطیف عباسی 1043
۲۲- اسرار نامه معین الدین عبدالله خویشگی 1037
۲۳- روح المثنوى اسمعیل حقى برو سوی 1127
24- شرح مثنوی محمد افضل اله آبادی معروف به ثابت 1124
25- شرح مثنوی مولوی ولی محمد اکبر آبادی 1140
26ـ فتوحات معنوی ملا عبدالعلی ملقب به بحر العلو 1110
27- مظهر الاشکال فی بیان لغات مثنوی محمد شعبان زاده 1112
۲۸- مخزن الاسرار عبدالغنی بن اسمعیل نا بلسی 1143
۲۹- سفینۀ نفیسه شیخ مصطفی 1148
٣٠- کتاب سعد الدین سلیمان بن محمد 1102
۳۱- اسرار (دده) 1211
٣٢- المنهج القوى لطلاب المثنوى ۱۲۳۰
۳۳- شرح ایوب لاهوری 1256
34ـ کتاب ملا هادی عالم معروف سبز واری 1290
35- رحیق مختوم تالیف میرزا محمد نذیر.
36- مفتاح العلوم شرح مثنوی.
۳۷- بوستان معرفت شرح اردو.
38- شجره معرفت از دو .
39- مرأة مثنوى تفکیک مطالب و کشف الا بیات اثر نهایت نفیس.
40- مغز نغز منتخب از ابواب مثنوی.
41- ر ساله احمد آتش در شرح(نی) طبع ترکیه
42- کتاب فاضل معاصر ترکی عبدالباقی گل پنا ولی طبع ترکیه
43ـ مشکوة الحاجات رسالة منتخبه عالم متأخر کندهاری در مناجات های مثنوی
44- کتب قیمت دار و محققانه که جناب فاضل معاصر ایران استاد فروزانفر در مورد زندگانی و آثار مولینا تالیف کرده .
45- تعلیقات فاضل معاصر جلال همائی بر مثنوی و لدى.
46- تفسیر معنوی بر دیباچه مثنوی رساله مختصر از عالم معاصر ایران حسین کاظم زاده 1334
47- تر جمه های پښتو.
48- گلدسته عشق مجموعه مختصر از ابیات مثنوی که دران کلمه عشق آمده تدوین جناب احمد علی کهزاد مورخ شهیر افغانی.
کتبی که بطور مستقل در شرح احوال ومناقب حضرت مولینا بنظر رسید:
مناقب العارفین شمس الدین افلاکی معاصر مولینا.
رساله فریدون بن احمد سپهسالار.
مناقب مولینا:
تالیف مولینا نورالدین عبدالرحمن جامی.
سوانح مولوی رومی:
تالیف شبلی نعمانی .
در شرح حال و زندگی مولینا از جناب استاد بدی الزمان فروزانفر رساله نفیس آقای علی دشتی رساله آقای شجره .
مقاله بسیار عالمانه جناب استاد عقاد که در مجله افغانستان در قاهره در سال 1336 نشر شده است.
در بلاد مغرب نیکسن بیشتر از دیگر خاورشناسان باثار مولینا خدمت نموده و کتاب مثنوی را بزبان انگلیسی ترجمه کرده وشرح مکملی در زندگانی و احوال و آثار مولینا نگاشته همچنین سایر خاور شناسان که ذکر آنها از عهدۀ مقدمه مختصر ما خارج است .