مهستی
در اطراف حیات بزرگترین شاعرهٔ زبان فارسی ،مهستی افسانه ها و روایات بی شماری نگاشته شده که در عقب آنها حقیقت بکلی پنهان است و جز اینکه چنین شاعره حیات داشته و چند رباعی و شعری از او بیادگار مانده چیزی دیگری راجع باو بطور یقینی معلوم نیست و حتی در بارهٔ عصرو محل تولد وی اختلافات زیادی موجود است .
در تذکره های قدیم او را هم عصر محبوبه سلطان سنجر سلجوقی معرفی مینمایند ولی در سالهای اخیرآقای رشید یاسمی در نتیجه تتبعات و مخصوصاً از روی کتاب قطی که درزمان سلطنت ابو سعید بهادر یعنی در قرن هشتم تحریر یافته ، حیات مهستی را در قرن پنجم در عهد محمود و مسعود غزنوی میداند و همچنان آقای محمد علی () در کتاب ( دانشمند آذربایجان ) او را معاصر سلطان محمود غزنوی مینوسید .
با وجود آن آقای فریدون نوزاد در مقاله مفصل که درشرح حال این شاعره نامور در شماره ۳۱ مجله ( گلهای رنگارنگ ) درج نموده ، سنه تولد او را ۴۹۱ویا ۴۹۲ مینوسید زیرا در کتاب قلمی بنام ( مهستی) که درسنه ۹۰۰ نگاشته شده و حاوی ترجمه احوال این خانم می باشد ذکر شده که هنامیکه مهستی بدربار پادشاه آن زمان در گنجه باز یافته ۲۰ ساله بودو چون آن پادشاه را محمود بن محمد بن ملکشاه میدانند که درسنه ۵۱۱ جلوس نمود لذا اگر مهستی در سال اول یا دوم جلوس او بدربارش راه یافته باشد . تولد او در سنه ۴۹۱ ویا ۴۹۲ بوقوع پیوسته، بهرصورت چون غیر آن کتاب خطی که در زمانی در تصرف آقای رشد یاسی بوده ، همه تذکره های دیگر برآن متعقد اند که مهستی در قرن ششم میزیست ، قول آنها اعتباری بیشتری دارد و اگر چه سنه تولد او را طور یقینی نمیتوان تعین نمود ، باید در اواخر قرن پنجم یا در سالهای اول قرن ششم پای بهر سه وجود نهاده باشد .
طوریکه گفته شد () مهستی مشکوک است ، تذکره های مختلف آنرا گاه شهر گنجه ، گاه خنجد، ونیشاپور حتی بدخشان هم میدانند .آقای فریدون نوزاد از روی همان نسخه قلمی ( مهستی) و تذکره دیگریکه اول و آخر آن افتاده و در شرح حال شعر ای گذشته است ،آنرا خنجد دانسته ولی آن هم یقینی نیست همینقدر معلوم است که مهستی اکثر زندگی را در شهر گنجه بسر برده ،با پور خطیب گنجوی ازدواج نمود . آیا این شاعره اسرار آمیز از کدام خاندان بود و پدر او که بود ؟ در ( آتشده آذر ) گفته شده که ( مهستی از اکابر زادگان گنجه است ) و اگر باز بمقالهٔ
آقای نوزاد رجوع شود ،معلوم می گردد که او از قول همان کتاب ( مهستی) پدر مشارالیها را از روحانیون فقهای خنجد میداند که در تربیه و تحصیلات دختر خود بعداً سعی نمود .علاوه بذ علوم متداوله فن موسیقی را بواسطه بهترین استادان آن عصر آموخت تا اینکه ( درین هنر سرآمد روزگار خود گرید ).
نام او ( منیجه ) یا (منیژه) بود و در باره تخلص او گفتگوی زیادی موجود است، صاحب( خبران ) گمان میکنند که سلطان سنجر او را بدان ملقب نموده و معنی آن ( مهستی ) یعنی ( بزرگ هستی) میباشد ، اما آقای رشید یاسی از قول کتاب خطی فوق الذکر مینویسد که وقتیکه پدر شاعره او را برای اولین بار دید از فرط خوشی گفت ( مهستی )! از این سبب نام او ( مهستی) بود در تذکره ها این نام را با اقسام مختلف تعبیر نموده ، آنرا ( مهستی) یعنی ماه هستی ( مهستی ) یعنی (بزرگ هستی ) و همچنان ( مهستی) بزرگ خانم و ( مهستی)- ماه خانم (هستی مخفف () – خانم ) ترجمه می کنند به قول آقای فریدون نوزاد مهستی بعد از وفات پدر خود خنجد را ترک گفته به همراهی مادر در شهر گنجه اقامت گزید و بعد از مدت بسیار کوتاه شهره حسن صوری و کمالات معنوی او توجه اکابر و تاجران را جلب نموده از هر طرف به دیدن او میشتافتند و همین شهرت او سبب تقربی وی به دربار شاه گنجه گردید ، ولی چند بعد شاه از علاقه مهستی نسبت به تاج الدین (۱) احمد بن خطیب که بعد از مرگ پدر خطیب گنجه شده بود،بد مرده او را تبعید نمود .
آقای امیر خیری در شماره ۶ سال دوم مجله ( آینده ) از قول همان کتاب قلمی بی سر و پا مینویسد که شاه گنجه مهستی را چندی محبوس نموده ، () ارگان دولت او را رها کرده ،ولی چندی بعد دوباره حبس نمود ،وقتی مهستی دفعه دوم از بند خلاص شد ،باتفاق پور خطیب بار سفر بسته، روانه خراسان شد و در یکی از شهرهای آن دیارسه صد شاعر به دیدین آنها آمدند ، اما چون تحفه و هدیه با خود نیاوردند مهستی از آنها رنجیده رباعی ذیل را گفت :
آن دزد بود چو در خانه درون شود خانه زبیم دزد زروزن بیرون شود
خانه روان و دزد طلبگار خانگی چون خانه رفت خانگی او را زبون شود
چون پور خطیب این را شنید فوراً رباعی دیگری خوانده مانع رفتن شعرا گردید :
آخر زمان که طبع حکیمان نگون شد سه صد حکیم هر جلبی را زبون شود
آن دزد دام دان که طلبکار ماهی است و آن خانه آب دان که زروزن بیرون شود
بعد از مدتی پور خطیب از مسافرت دلگیر شده ،میل مراجعت نموده و مهستی هم باین امر حاضرگردیده ، هردو یکجا به گنجه بازگشتند .
ولی آقای نوزاد ماجرا را دیگرگون بیان نموده ، مینویسد که مهستی بعد از آن که شاه گنجه ( محمود بن محمد بن ملکشاه ) او را تبعید کرده بعد از مسافرت درزنجان و بلخ که اهالی آن از او پذیرایی شایانی نمودند . بمرو که پایتخت سلطان سنجر سلجوقی بود ، شافته ، بزودی در صف ملا زمان او قرار گرفت و ظاهراً سنجر او را دبیرهٔ
خود مقرر نمود ، چه در بعضی تذکره ها (۱) او را بنام د مهستی (بیره) یاد میکننپ .بعد از چندسال توقف بدربار سلطان سنجر، مهستی به گنجه مراجعه کرد با امیر احمدپور خطیب ازدواج نمود ، چه بعقیده آقای نوزاد درین هنگام تحولی در افکار او روی داده ، از زندگی ساق خود خود پیشمان و بیزار گردیده و خواست حیات نوینی شروع نماید هردو براحت و عزت تا پایان شهر زندگانی در شهر گنجه بسر بردند . و از اینکه آیا صاحب فرزندان شده اند یانه اطلاعی در دست نیست . تاریخ وفات مهستی نیز معلوم نیست ،آقای فریدون نوزاد آنرا یکی دوسال بعد از مرگ نظامی ، یعنی در سنه ۵۷۶ یا ۵۷۷ میدانند اما فراموش نباید کرد که این تاریخ نیز مانند تاریخهای دیگر حیات مهستی یقینی نیست خلاصه اگر آنچیزهای را که در بارهٔ این شاعره بزرگ بطور یقینی میدانیم جمع کنیم معلومات بسیاری مختصری بدست می آید .
نام او ( منیجه ) یا ( منیژه ) بوده مهستی یا مهستی تخلص می نمود.در قرن ششم (۲) در شهر گنجه میزیست ، مسافرتهای زیادی کرد و چندی بدربار سلطان سنجر سلجوقی بحیث دبیره بسر برده ، بالاخره به گنجه مراجعه نمود با امیر پور خطیب ، خطیب این شهر ازدواج کرد و در همانجا وفات نمود .
یگانه چیزیکه میتوان بصورت قطی گفت آنست که مهستی هرکه بود و در هر عصریکه حیات داشته شاعرهٔ برجسته و باذوق و در فن شاعری استاد بود و از آن زمان تا اکنون شاعره دیگری بپایه او نرسیده و همسنگ او نشده نام اودر صف بزرگترین شعرای زبان شیرین فارسی مانند انوری و عمر خیام که هر دو معاصرین او بودند ، قرار میگیرد .
مهستی اکثراً رباعی میسرود ، ولی قصائد و غزلیات و قطعات نیز داشت ، متاسفانه تقریباً همه اشعارش از بین رفته و جز تعداد مختصریکه در تذکره ها ضبط و ثبت مانده چیزی به ما نرسیده ، اینک آن اشعاریکه در دسترس است :
رباعی
( ۱)
من عهد تو سخت سست می دانستم بشکستن آن درست می دانستم
هر دشمنی ای دوست که با من آخر کردی و نخست میدانستم
(۲)
آن بت که رخش رشک گل و یاسمن است وزغمزهٔ شوخ فتنه مر و زن است
دیدم برهش لطیف چون آب روان آن آب روان هنوز در چشم من است
(۱)تذکره دولت شاه سمرقندی و مقاله مسلسل آقای سعید نفیسی در( فالنامه فارس سنه (۱۳۱۳).
(۲)بنابر کتاب قلمی که در تصرف رشید یاسمی بوده در قرن پنجم در عهد سلطان محمود غزنوی حیات داشت .
«۱۲»
(۳)
ای باد که جان فدای پیغام نوباد گر بر گذری به کوی آن حور نژاد
گو در سر راه مهستی را دیدم کز آرزوی تو جان شرین میداد
(۴)
هم مستم و هم غلام سر مستانم بیزار زاهد و ( و علم )
من بنده آن دهم که ساقی گوید یک جام دیگر بیگیر و من نتوانم
(۵)
یک دست به مصحفیم و یک دست به جام که نزد حلال و گهی نزد حرام
ماییم درین گندم نا پخته خام نه کافر مطلق ، نه مسلمان تمام
(۶)
ای پور خطیب گنجه پندی بپذیز بر تخت نشین به کف ساغر گیر
از طاعت و معصیت خدا مستغنی است باری تو مراد خود درین عالم گیر
(۷)
برخیز و بیا که حجره پرداخته ام و زبهر تو پرده ای خوش انداخته ام
با من به شرابی و کبابی در ساز کین هر دو ز دیده و ز دل ساخته ام
(۸)
لعل تو مکیدن آرزو می کردم می با تو کشیدن آرزو می کردم
در مستی و در جنون و در هشیاری چنگ تو شنیدن آرزو می کردم
(۹)
در دل همه شرک روی در خاک چه بود ؟ زهری که به جان رسید تر پاک چی بود ؟
خود را بجان خلق زاهد کردن با نفس پلید جامه پاک چه بود ؟
(۱۰)
ما را بدم پیر نگه نتوان داشت در حجره دلگیر نگه نتوان داشت
آنرا که سر زلف تو زنجیر بود در خانه به زنجیر نگه نتون داشت
(۱۱)
افسوس که اطراف گلت خار گرفت زاغ آمده لاله را به منقار گرفت
سیمای خندان تو آورد مداد شنجرف لب لعل تو زنگار گرفت
(۱۲)
تا سنبل تو غالیه سایی نکند باد سحر نافه گشایی نکند
گر زاهد صد ساله بیبند دستت بر گردن من که پارسایی نکند
(۱۳)
ایام بر آن است تا بتواند یک روز مرا به کام دل ننشاند
عهدی دارد فلک که تا گرد جهان خود می گردد مرا همی گرداند
(۱۴)
قصه چی کنم که اشتیاق تو چه کرد با من دل پر زرق ونفاق تو چه کرد
چون زلف دراز تو شبی می تا با تو بگویم که فراق تو چه کرد
(۱۵)
در رهگذری فتاده دیدم مستش در پای فتادم و گرفتم دستش
امروزش از آن هیچ نمی آید یعنی خبرم نیست و لیکن هستش
(۱۶)
هر شب ز غمت تازه عذابی بینم در دیده بجای خواب آبی بینم
و آنکه که چو نرگس تو خوابم ببرد آشفته تر از زلف تو خوابی بینم
(۱۷)
با ابر همیشه در عتابش بینم جوینده نور آفتابش بینم
گر مردمک دیده من نیست چرا هر گه که نگه کنم در آبش بینم
(۱۸)
در دام غم تو خسته ای نیست چو من وز جور تو دل شکسته ای نیست چو من
بر خاستگان عشق تو بیسارند لیکن به وفا نشسته ای نیست چو من
(۱۹)
هرگه که دلم فرصت آن دم جوید کز صد غم دل با تو یکی بر گوید
نا محرم و ناجنس ذر آن دم گویی از چرخ ببارد ، از زمین بر روید
(۲۰)
هر کارد که از کشته خود بر گیرذ وندر لب و دندان چو شکر گیرد
گر با دگر بر گلوی کشته نهد از ذوق لبش زندگی از سر گیرد
(۲۱)
شاه فلکت اسب سعادت زین کرد و زجمله خسروان ترا تحسین کرد
تا در حرکت سمند زرین نعلت بر گل ننهد پای زمین سیمین کرد
(۲۲)
کار از لب خشک و دیدهٔ تر بگذشت تیر غم او زجان و دل بر بگذشت
آبیم تنگ نمود پس آتش عشق چون پای درو نهادم از سر بگذشت
(۲۳)
از من طمع وصال داری الحق هوس محال داری
وصلم نتوان به خواب دیدن این چیست که در خیال داری
جایی که سبا گذر ندارد آیا تو کجا مجال داری ؟