وثیقه آخرین از روی تاریخ
این و ثیقه مختوم به مهر نایب حفیظ الله خان می باشد که به حکم اعلیحضرت پادشاه علم پرور افغانستان امیر شیر علی خان مالیات دیوانی را از زمینهای موقوفه مزار ناصر خسرو معاف نموده اینک اصل وثیقه را در پنجا نقل می کنیم:
«غرض از تحریر و باعث از تسطیر آنکه جمهور و عموم متوطنین، جمیع رعایا و برایا و علمداران وصاحبکاران اطلاع یافته بدانند که جماعه شیخان مزار فیض آثار حضرت سید شاه ناصر خسرو از قدیم الایام تا بدین هنگام در پایه آستان متبرک شان متولی بوده و می باشند بنابران الطف بندگان اشرف اقدس همایون اعلی امیر گردون سریر امیر شیر علی خان بهادر را شامل حال و کفیل احوال مشار الیهم شناخته، به دستور قدیمه پادشاه سلف از جمیع عملات و اخراجات و مالیات وحواله جات و تکالیف مرفوع القلم وخارج الجمع گردانیدیم.
باید که هیچ کدام از حاکمان وضابطان به مجاوران دخل و تعلق نداشته، واگذار باشند که مجاوران مزار متبرکه آرام و آسوده بوده، به دعا گوی ازدیاد عمر و دولت بندگان ذی شان ثریا مکان اشرف اقدس امجد والا، شاغل ومشغول باشند».
«تحریر یوم سه شنبه تخاقوئیل ۱۲۹۰»
تعجب این جاست که در هیچ یک از این اسناد که تقریبا حاوی بر طول مدت پنج صد سال است ، ناصر خسرو به صفت حجت خراسان و پیشوای مذهب اسما عیلى و موسس طریقه ناصر یه و اباحتی و باطنی و قرمطی خوانده نشده بلکه او را به القاب برهان الاولیا والا تقیاء سالک سنن سید المرسلین خوانده و همه متفقا او را از سلاله طاهره سادات شناخته اند.
اکنون نیز متولیان مزار او که ساکنان دره یمگان می باشند او را پیرو مذهب سنت میدانند و خود نیز حنفی راسخ الاعتقادند ومزاروى مورد احترام و تمجید مردم است.
چند کلمه در پیرامون آرامگاه ناصر خسرو و روایات محلی :
آرامگاه ناصر خسرو در دره یمگان است و روستایی که آرامگاه در آن واقع شده «حضرت سید» یا «حضرت سعید» نامیده می شود. یمگان در منتهای دره جرم» واقع می باشد. از بهارک بدخشان تا محل حکومت «جرم» (١٤) میل و از آنجا تا روستای حضرت سید تخمینا ۷۲ میل مسافت است جاده عمومی از «جرم» تا «حضرت سید» قابل عبور ارابه شده ، یمگان دره سرسبز و شاداب است و کوه های بلند، آن را درر میان گرفته، جاده از کنار تربت ناصر خسر و گذشته به «معدن لاجورد» منتهی می شود.
در کتب ووثایق باستانی دهکده های «جرم» و «کران» یکجا نام برده می شد .کلمه «یمگان» را مردم محلی به فتح یا وسکون میم و برخی «ک» عربی و برخی به «گ» فارسی تلفظ می کنند.
خود ناصر خسرو نیز در اشعار خود یمگان را به سکون «میم» آورده است :
مرامکان به خراسان زمین به یمگانست
کسی چرا طلبد در سفر خراسان را
یا اینکه :
این جاست یمگان ترا دبستان
در بلخ مجویش نه در بخا را
گنجیست خداوند را به یمگان
صد بار فزونتر ز گنج دارا
آرامگاه ناصر خسرو بر فراز یک پشته - که متشکل است از خاک چونه و تخمیناسی متر ارتفاع دارد.
آرامگاه مرکب است از یک خانه چوب پوش و باغچه و مسجد و یک چله خانه . سطح گنبد باعر ض دیوارها تخمینا ۷ ضرب۷ متر می باشد . دیوارها ازهمان گل چونه دار تعمیر شده، ارتفاع سقف از ۳ متر تجاوز نمی کند دیوار مدخل عریضتر از سه دیوار دیگر است. قبر ناصر خسرو طرف آفتاب نشست داخل خانه است و دور آن را با کتاره چوبی به ارتفاع یکنیم متر احاطه کرده و روی آن را با پارچه های مختلف پوشیده اند.
دو قبر (دیگر به) طرف آفتاب برآمد قبر ناصر خسرو است که مردم (آن دو) را خواهر زادگان یا زاحفاد وی خوانند .
هیچ یک ازین قبر ها لوح و کتیبه ندارد .
سقف بنا از اندرون با چوبهای تراشیده و راست پوشیده شده، در فواصل دستکها سوره فتح سوره، یاسین سوره عم، آیه الکرسی و چند سوره دیگر دعای «نادعلیا» و غیره به خط جلی نهایت زیبا با مرکب نگاشته شده.
عبارات ذیل نیز در سقف در قسمت ماورای پنجره در کنار دستک نوشته شده است: «تجدید هذه الروضة المنورة و تربة المقدسة حضرت شاه ناصر طاب ثراه به اهتمام رفعتماب حاجی شاه خطاب بن المرحوم میر محترم بیگ یمگانی سنه ۱۱۰۹
یک پنجره آهنین نیز در داخل بناست که قبر ناصر خسرو را از سایر قسمت (سطح بنا) جدا میکند. متاسفانه متولیان آرامگاه به کس اجازه نمیدهند که دا خل کتاره چوبی را که قبر در آنجاست ، به دقت تفحص یا تعمق کند. عقیده خود (آنان) چنانست که از داخل کتاره مدخلی بوده که باطی بیست و پنج پله زینه جانب فرود به حجره خاص منتهی میشد و پیکر شاه ناصر خسرو نیز در آنجاست.
در پایان پشته با ارتفاع اندک یک تا قچه کوچک از بیرون به نظر میرسد که در آن چراغ می گذاشتند مجاوران میگویند در زمان حیات ناصر خسرو این تاقچه ، روزنی بود که در حجره خاص ازان نور و هوا داخل میگردید ، ولی اکنون آن را مسدود کرده و چراغ می نهند.