سمنگان

بین راه پلخمری وتاشقرغان محل خوش آب وهوائی داریم که دراین روزگاران اخیر درزبان زد عوام بنام(ایبک)شهرت یافته ولی نام اصلی وقدیمی آن(سمنگان) بوده وبدین نام در ماخذ باستانی ادبی داری شهرت ومعروفیت بسزائی دارد.

مولف گمنام حدودالعالم من المشرق الی المغرب که یکی ازجغرافیه نگاران بزرگ عصرخویش بود ودرقرن چهارم هجری درگوزگانان درشمال افغانستان میزیسته درسال 372 کتاب نفیس ومهم جغرافیائی خویش را تالیف کرده است؛ به شیوه مخصوصی که دارد راجع به (سمنگان)چنین می نویسد:

"سمنگان شهریست اندرمیان کوهها نهاده وآنجا کوهها است ازسنگ سپید چون رخام و انروی خانه های کنده است ومجلسها وکوشک وبت خانه ها است وآخراسبپن با همه آلتی که مرکوشکها را میباید بروی صورت های گوناگون ازکردار هندوان نگاشته وازو نبیذ نیک خیزومیوه بسیار"

ایبک یاسمنگان دریک منطقه مهمی ازصفخات شمال افغانستان واقع شده که درین سال های اخیر روزبروز دراثرکشف شواهد آثار تاریخی براهمیت آن می افزاید؛ چنانچه دراثر حفریات وتحقیقات داکتر کارلنتن کون متخصص قبل التاریخ امریکائی درغار قره کمر که در کوهای مجاور ایبک واقع است گفته میتوانیم که درحوالی 30 و50 هزار سال ق م شکاری های هندوکش مراتب زندگانی اولیه وقدیم حجر را درکوههای همین منطقه سپری میکردند وکوهای مجاور ایبک بحیث یکی از کانون زندگانی مردمان قبل التاریخ دوره قدیم حجر درافغانستان شناخته شده است؛ سمنگان بین غوری وبغلان یا بین یغولانگو وخلم وبلخ موقعیت بسیار مهمی دارد وکشف آتشگاه سرخ کوتل درمجاورت شرقی سمنگان روشنی جدید و مهم دیگری درعصرکوشانی شاهان بزرگ درقرن اولیه مسیحی به تمام این مناطق می اندازد.

نزدیک تربه سمنگان منطقه دیگری داریم معروف به(رباطک)که این هم درعصر کوشانی آباد بوده وآثارحصارومسکوکات این عصردرآنجا دیده شده است؛ همین قسم بطرف جنوب سمنگان درداخل دره ئی معروف به(زندان) سموچ هاوشواهد آبادانی زیاد بچشم میخورد ویک نقطه بنام(مزارسم)اهمیت خاصی دارد ودرنظراست که امسال متخصص قبل التاریخ هیئت ایطالوی دراینجا به تحقیقات علمی مشغول گردد.

خلاصه ازروی این چند سطرمختصر فوق معلوم میشود که سمنگان ازنظرتاریخ وجغرافیه موقعیت مهمی داشته ودارد وازدوره های قدیم حجربه این طرف درادوار قبل التاریخ وادوارتاریخی وادوارقبل ازاسلام ودورهای اسلام همیشه یکی ازمراکززندگانی ومدنی بوده وموقف آن سرراه بغلان وبلخ بدان اهمیت بیشترداده است.

متن وچیز ومختصرصاحب حدود الکلام باتمام اختصاری که دارد؛ برای کسانیکه به مفهوم متون قدیمه آشنائی دارند؛ بسیاردقیق وبسیارجامع است ودرجند کلمه مختصراوضاع جغرافیائی واقلیمی وچگونگی شواهد آثارتاریخی وممیزات عمرانی وپیداوارنباتی آنجا را شرح میدهد.

قراریکه همه میدانیم چیزمهمی که ازنظرآثارتاریخی باعث شهرت سمنگان قدیم شده استوپه ایست بزرگ ازیک پارچه سنگ که درعرف مردمان محلی بنام(توپ رستم)شهرت پیداکرده است این استوپه درمجاورت قریب خود معابدی هم داشته که چون درداخل بدنه کوهبچه ئی حفرشده بظاهر معمولأ جلب نظرنمیکند؛ حال آنکه یکی ازمعابد بسیارمهم باخترقدیم درهمین ایبک درداخل کوه بچه مذکورکنده شده بود.استوپه بزرگ سنگی سمنگان (80) متر احاطه دارد ویکی ازعجایب معماری عصربودائی افغانستان قدیم است.حفرمعبد بزرگ ومجلل درداخل بدنه کوه بچه یا تپه بادهلیزهاواطاق های اجتماعی راهب ها وملحقات دیگربه مراتب ازاستوپه سنگی عجیب تراست ویقینأ درزمان آبادی تعداد زیاد زوار را از نقاط مختلف کشورهای مجاوربخود میکشاند.

(خانه های کنده)که صاحب حدودالعالم متذکرشده است؛ عبارت ازهمین اطاقها وحجره های معبد است وبه تعبیر دیگر آن ها را(بت خانه) خوانده است؛ بت خانه به معنی لغوی(خانه بودا)راگویند که درزبان دری بدین شکل درآمده و(خانه بودا)درحقیقت همان اطاق ها و حجره هااست که درهرکدام آن یک یا چندین مجسمه های بودائی ازسنگ یا گل تراش یا ساخته شده بود.

درمتنی که دربالادادیم صاحب حدودالعالم درسمنگان از(کوشک ها و (مجلس ها) هم تذکرداده است(کوشک) رااگربه مفهوم عام کلمه خانه و قصربگیریم؛ بازگفته میتوانیم که دردل کوه بچه نزدیک استوپه سنگی خانه ها کنده شده بود(مجلس ها) دراینجا حتمأ عبارت ازصحنه های تزینائی وهیکل تراشی است که بصورت رنگه یا برجسته دردرودیوار های اطاق ها وجود داشت وخاطره ازآن را حدود العالم بگوش ما میرساند صاحب حدود العالم میگوید که (صورت های)گوناگون به کردارهندوان درآن کوشک ها کشیده شده بود؛ مقصد ازهندوان دراینجا(بودائیان)محلی سمنگان است ونقوش مجلس های رنگه تصاویر بردیواری آنها علاوه برسمنگان دربامیان وقندفستان غوریند وسایر نقاط مملکت معروف است.

صاحت حدودالعالم انگورومیوه سمنگان را هم تعریف کرده این تعریف خیلی به مورد وبجا است؛ زیرا میوه های لذیذ ایبک باغ های خرم آن درصفحات شمال مملکت معروف است.

تاجائی که شواهد بدست آمده واضح شده است که ایبک با سمنگان قدیم با کوها وتپه ها وجلگه های حاصل خیزخود ازروزگاران بسیارقدیم عصرحجرومغاره نشینی به بعد همیشه کانون زندگانی بوده و استوپه سنگی ومعبد داخل دل تپه درمجاورت آن بقایای دوره  بودائی آنجا است که بعقیده موسیوفوشه خاورشناس فرانسوی تاریخ آنرا به قرن 5 مسیحی نسبت داده میتوانیم .

استوپه سنگی ایبک ازنظرجهان گردان خارجی اهمیت بسزائی دارد و چون آیبک سرراه پلخمری وتاشقرغان ومزارشریف قراردارد بسیاری ازمسافران قهرأ ازآنجا عبور ومرورمیکنند؛ حفاظت ومراقبت معابد داخل تپه ازنظرحفظ آثارتاریخی وتوریزم توجه بیشتر وجدی ترمی خواهد وچون حیف است که جهان گردان آبادی های داخل تپه سمنگان را نه بینند؛ لذا پاک کردن اطاق ها و دهلیز های آن ونصب برخی چراغها وروشنائی زحمات ومخارجی را ایجاب میکند.

21/5/41