د افغانستان څو ادبي او علمي کورنۍ

 لکه د اسلامي عربي خلافت عباسي سياسي بنياد چي د خراسانيانو په لاس ايښودل سوئ دئ او دغسي هم په عباسي دوره کي تر ۱۳۰ ه وروسته د خراسان خلکو د اسلامي دنيا په علمي غورځنگ کي دوني لوبه برخه اخيستي ده، چي . علومو اصلی روبان او بانیان هم دغه د خراسان خلک دی. د اسلام د راتگ په وخت یعنی په لومړۍ پېړۍ کی دې او ځای خلکو په خپل منځ کی قدیم علمى او فرهنگى میراثونه درلودل مثال: رتبېل د زابل یوه پاچا د هارون حضور ته د خپل دربے قول رون و گرو. بوت نومی عالم د کابلشاه اند پاله په دربار کی و چی د شکهت پرت نامه ئې یو د نجومو کتاب کښلی و. خراسان ډيري غتي كتابخانې هم لرلې او داسي وايي چي د مرو او نشاپور كتابخانې داسي مشهوري وې چي له ليري به خلك مطالعې ته ورته راتل او دغه كتابخانې تر اسلام دمخه زمانې څهخاره عجله و. دلته نادر کتابونه وگوری او . عتابی دغه نادری ذخیرې ولېدې نو ئې ویل عربی ژبه خو یوه تکړه ژبه ده مگر معانی خو ډېر د عجمو په کتابو کی دی دا روایات ښکاره کوی چی دلته زموږ په وطن کی یو علمى ښه ذهنیت موجود و او کله چی اسلام راغی نو د خراسان خلک تیه و حرکتم على. اسلامي علومو په روزنه کي يې ډېر کارونه کړي دي چي زه يې يو څو علمي کورنۍ درپېژنم : 

آل شاکر :

 موسی د شاکر زوی د خراسان له خلکو څخه و چی په ځوانی کی ی لښکری او دلاور سړی و ده هندسه زده کړه او په دې علم کی خورا ماهر سو د ده درې زامن په بنی شاکر مشهور او نومونه ئې احمد د ما حسن و عباسی خلیفه په بیت الحکمه کی تربیه محمد - سول لومړی زوی ابوجعفر محمد چی په ۲۵۹ ه کال مړ دئ په هندسه اونجوم او اقلیدس او المجسطی کی لوی استاد و او دغه درې سره ورونه داسی پوهان وو چی تل به یې د علم عالمانو پروره پھی لا اوھت. خرڅولې چی په یوه میاشت کی به تر ۵۰۰ دیناره رسېدې، دوی په هندسه او علم حیل او حرکاتو او موسیقۍ اونجوم او ریاضی کی ډېر کتابونه تالیف کړل او احمد په علم حیل کی دونی و چیا سیالی کویلا. په هندسه کی وتلی و، او ډیری مسئلې یې پکښی کشف کړی و چی زاویه یې پر درو مساوی برخو وېشله یا به یې دوه خطونه پېه دوو متوالی خطونو کی کښلہ چی پہ دے. د آل شاكر له مؤلفاتو څخه ابن ندیم پنځلس کتابونه د رياضي او 

هندسې په مختلفو فروعو کی ذکر کړی دی د گوستاولوبون په قول : مامون خلیفه محمد بن موسی ته امر ورکړ چی یوه ساده او عام فهمه کتاب په جبر و مقابله کی ولیکی نو دوی لومدی پلا جبر و مقابله با په هندسه کی استعمال کړه او د کروی مثلثاتو د حل کولو لپاره یې داسی اشکال تیار کړل چی تر اوسه لا هم معمول دي. هم دوی د سیاراتو تقویمونه ترتیب او د بغداد داسی وټاکه چی له اوسنی عرضه سره یې یې فقط لس ثانیې فرق او دغو درو ورونو په میکانیک یعنی علم حیل کی دونی شهرت و موند چی خلکو به دغه علم د بنی موس و حیل او. په مکتبه کی نوه خطی نسخه ست چی نوم یې داسی پر کښلی دی : عرض البلد کتاب الحل بنی موسی بن شاکر «منجم د فوات الوفیات د مؤلف په قول آل شاکر د اسلامى خلافت په مرکز بغداد کی دوهم رصدخانه د بغداد له پله سره جوړه کړه او هلته د استورو په لیدنه کتنه بوخت سول او د لمر او سپوږمۍ د حرکات حسابونه یی استخراج کړل.

 آل اماجور :

 بله علمي کورنۍ د جوزجان له آل فربغون څخه وه چي پلار يې اماجور د هرات اوسېدونکی و. د ده زوی ابو القاسم عبدالله بن اماجور هروی پخپل عصر کی لوی عالم او د گټورو تالیفاتو خاوند دئ، چی اکثر زیجونه یې ابن ندیم او القضطى ذكر كړی دی، دی دكترال ه په شاوخوا كمی ژوندی و تره علی ده زوی. (منجم) او د ارصاد عالم و او ډېر تالیفات لری چی د 300 ه کال په حدودو  کي یې علمي پلټني او کتني کولې، او ده د بطليموس د قول پر خلاف داسته کړه چي. د مياشتي فاصله له لمره څخه كميږي او دا يوه نوې نظريه وه چي د مياشتي په حرکاتو کي پيدا سوه. علی بن عبدالله اماجور په ۳۰۶ ه د صفری او لومړۍ خور په میاشتو کی د مشتری د رجعت رصد وکړ د مشتری  مریخ  قمر رصدونه یې وکښل او دا . وکښل او دا یې کشف کړه چی د لمر عرض پر یوه حال نه پاتیږی . د ابن آدمي په قول دغه علي دُرش كاله په فلكي تحقيقاتو بوخت و، د سياراتو د طول او اختلافات يې ضبط کړل او د قمر په طول کي ب شپارس دقيقي د رصد او حساب فرق راوبوست، وايي چي د قمر، اهتزازي حرکت هم ده. په غور مطالعه کر مگر کاملاً یې حل نکړای سو، دې علمى مشهور هراتى کورنۍ لومړی پلار عبدالله، دغه کتابونه اکثر یې د نجوم او فلکیاتو او فلکیاتو دي لکه : زيج خالص - زاد المسافر زيج مزند - هند زيج ممرات - زيج المريخ او نور..........ږ

د خالد مروزی کورنۍ:

 بله مشهوره علمی کورتی ده چی خالد بن عبدالملک د مړو رود وو. دا هغه مځکه ده چی اوس د هرات او هیمنې تر منځ د مرغاب وادی گڼله کیږی. پخوا په دغه سیمه کی ډېر ښارونه او آبادۍ وې او په اسا اسلامی تاریخ کی ډېر د مرو رود خلك مشهور دي. خالد په اسلامي دنيا کي مشهور راصد و، چي د ۲۰۰ ه کال په شاوخوا کي ژوندي و، او کله چي په ۲۱۴ ه مامون عباسي خليفه د نجومو پوهان سره راتل کړل او دوی یې د رصدی آلاتو په جوړولو او د استورو په ارصاد د بغداد په شماسیه او د دمشق په جبل قیسون کی و گمارل په دغو پوهانو کی، خالد ماروزی هم هست. ي رصد په عالم اسلام کی لومړی رصد دئ، چی یو خراسانی عالم هم پکښی شامل و د خالد د وفات تاریخ نه معلوم مگر د مامون تر مرگه ۲۱۸ ه پوری لا ژوندی و. په دغه رصد کی د مځکی د کرې د دور او اوږدوالی په اسلامی دنیا كي لومړی پلا و اکل سو، دوی د هری جغرافی درجې طول 56 میله و گاڼه او په دې ۲۵ حساب یې د کرکره ی ٨٠٠ حساب. ۱۵۱) میله تفاوت لری او دا په اسلامی علم دنیا کی یو لوی تحقیق گڼل سویدئ، ځکه چی د پخوانو حکیمانو او منجمانو ټاکنه له اوسنی تحقیق سره ډېر تفاوت لری دغه خالد یو زوی هم د محمد په نامه درلود چ. قول د خپل عصر لوى ترويتي و او د استورو په يون ښه پوهده. د محمد زوی عمر نومیده چی دی هم د خپل عصر مشهور منجم و او د خپل نیکه خالد په ډول یو لند زیج لیکلئ دئ، دی پخپله هم لوی اسمان پلټونکی او د رصد خاوند و یو کتاب یې د تعدیل الکواکب او بل د صناعة الاصطرلاب المسطح په نامه کښلئ دئ. له دغي لوړي څېړني څخه تاسي ته دا په ښه ډول ښکارېږي چي په خراسان کي د اسلامي دورې د عقلي علومو پرورښت په ښه ډول سوئ دئ، او بيشترين مشهور پوهان اوزه حكيمان او. دلته د یو څو نومیالیو پوهانو نومونه اخم : میشی خراسانی مرو چی عربو ماشاء الله باله ۲۵ تالیفونه په فلکیاتو کي لري ربن د مرو لوی معلم او د علمى کتابو مترجم و چی په ۲۴۷ ه وفات سوبدى، ابو معشر د بلخ لوى منجم چی اوس یې هم دوولس کتابونه موجود دي. حبش حاسب هم د مرو رود په ۲۲۰ ه کال کی مړ سو ډېر د ریاضی  آرټ او نجومو کتابونه لری. جابر خراسانی د ۲۳۲ کتابو مؤلف و دی د کاستک سودا کاشف دئ او گوستاولوبون یې ترلاوازیه دمخه د کیمیا موسس گڼی. ابو العباس هم د خراسان د سرخس و ۲۳ علمي تاليفونه يې معلوم دي. د رياضي او منطق - موسيقي او طب او فلكياتو استاد و. دا څو تنه ما د مث په توگه ذکر کړل که نه وي په عقلي او نقلي علومو کي د خراسان ډېر داسي استادان لرو، چي د بعضي علوم و مؤسسان. هم بلل کیږی. (1)