معاهدۀ پاریس بین ایران و انگلیس راجع به افغانستان
چون شاه ایران از فتح هرات ناکام به ایران بازگشت، برای خاتمه جنگ با انگلستان راه حلی را جستجو نمود، و فرخ خان امین الدوله سفیر پاریس با مذاکره با ناپلیون سوم و توسط اولیای دولت فرانسه با انگلیس داخل مذاکره شده و بالنتیجه با بارون کاولی سفیر کبیر انگلستان در دربار فرانسه عهد نامه ای مشتمل بر ۱۵ ماده در هفتم شهر رجب ۱۲۷۳هـ ۴ مارچ ۱۸۵۷ منعقد گردید.
درین معاهده دولت ایران تخلیه فوری هرات و ترک تمام ادعاهای خود را بر خاک هرات متعهد شد، و مرزا آقاخان نوری صدر اعظم ایران به صورت فوری بقایای عساکر ایرانی را از هرات کشیده، و بموجب مواد ۵، ۷،۶، ۸ ،۱۴ معاهده پاریس تمامیت ارضی و استقلال افغانستان و عدم ادعای تملک هرات را برسمیت قبول کرده و خاک هرات را چنانچه از قرنها جز و خاک افغانستان و بلکه مرکز مدنیت و ثقافت قدیم این سر زمین بود، اکنون هم جزو لاینفک این کشور شناختند.
درینجا باید توضیح کرد که خاک هرات بعد از حلول اسلام و فتوحاتِ عرب همواره جزو مهم خاک کشوری بود که مرکز و پایتخت آن گاهی بلخ و مدتی زرنج و زمانی غزنه و فیروز کوه بوده، و در تحت تصرف سیاسی شاهان خاک غربی ایران (جز ایام معدود فترت ایام صفویه) نیامده بود.
شاهان آل طاهر فوشنج و آل صفار ،سیستان و غزنویان و غوریان تماماً شاهان بومی این سرزمین بودند، و هرات جز و خاک ایشان بود و بعد از خروج مغل و شاهنشاهی آل تیمور نیز این شهر مرکزیت شهنشاهی بزرگی را داشت، که تا دریای سند و بدخشان و درۀ بولان شرقاً حکم میراند و فقط در ایام صفویه بطور موقت و چند سالی هرات مرکزیت خود را از دست داد که در اواخر عهد صفوی با اقتدار حکمرانان ابدالی هرات ( اجداد
احمد شاه بابا ) این دورۀ موقت اسارت هرات ختم گردید و هرات و کندهار و فراه و حواشی غربی افغانستان تا مشهد در دست حکمرانان ابدالی هرات ماند. تا که بعد از قتل نادر شاه افشار و تخت نشینی احمد شاه بابا هرات باز بطور کلی جزو شاهنشاهی کندهار بود و قاجاریۀ ایران از ضعف دولت مرکزی سدوزائی و اختلاف شهزادگان این دودمان در اواسط قرن سیزدهم استفاده کرده و چشم طمع به هرات دوختند ولی نتوانستند، در مقابل مقاومت ملی مردم هرات کاری را پیش ببرند و این شهر را جز و خاک شاهی قاجاریه سازند. به هر صورت معاهدۀ پاریس این مسئله را یکطرفه ،کرد و دولت قاجاریه از تمام دعاوی گزاف و بی اساس خود دست کشید.اینک مواد معاهدۀ پاریس که به مسایل افغانستان و هرات تعلقی دارد:
فصل پنجم
عالیحضرت شاه ایران تعهد میکند که بلادرنگ تدابیر لازمه را به کار برد که عساکر و کارگزاران ایران را از خاک و شهر هرات و سایر اراضی افغانستان پس ،بکشد و تخلیه اراضی مزبوره تا مدت سه ماه بعد از مبادله و امحای این عهد نامه معمول خواهد شد.
فصل ششم
عالیحضرت شاه ایران کل ادعای سلطنتی خود را به خاک و شهر هرات و اراضی افغان برضای خود ترک می نماید. و هرگز از رؤسای هرات و اراضی افغان مطالبۀ علامت اطاعت از قبیل سکه و خطبه و باج را نخواهد نمود. و نیزعالیحضرت ایشان تعهد میکنند که بعد ازین از هر ملاحظه در امور افغانستان اجتناب نموده و وعده می که استقلالِ هرات و تمام افغانستان را اعتراف نمایند و هرگز باستقلال مملکت مزبور مداخله نکنند. در صورت ظهور منازعه فی مابین دولت ایران و مملکت هراتِ و افغانستان دولت ایران تعهد میکند، که اصلاح آنرا رجوع باهتمام دولت انگلیس نماید و اقدام بجنگ نکند، مگر در صورتیکه اهتمامات دوستانۀ دولت انگلیس مثمر ثمری نشود.
و از طرف دیگر دولت انگلیس تعهد میکند که هموارۀ اعتبار خور را در مملکت افغان بکار برده و نگذارد، که از آنها باعث هیچ نوع تشویش و پریشانی دولت ایران فراهم شود. و اگر دولتِ ایران در وقوع مشکلات، رجوع بدولت انگلیس نماید، دولت انگلیس نهایت کوشش را خواهد نمود که منازعات بینی ایشان را موافق حق و مطابق شان دولت ایران اصلاح نماید.
فصل هفتم
در صورتیکه از جانبِ هرات و اراضی افغان به سرحداتِ هرات تجاوز بشود هر گاه ترضیهٔ شایسته داده نشود، دولت ایران حق خواهد داشت که به جهت دفع و تنبیه جانب متعدی اقدام بحرکاتی جنگ نماید. اما هر لشکری که از جانب دولت ایران به جهت مقصود مزبور از سرحد بگذرد به محض اجرای مقصود خود مراجعت نموده و استعمال حق مزبور نباید موجب توقف دائمی عساکر دولتی ایران یا الحاق شهری یا یک جز و خاک مملکت مذکور، به مملکت ایران شود.
فصل هشتم
دولت ایران تعهد میکند که بلا فاصله بعد از مبادله و امضای این عهد نامه جمیع اسرائی که در حین جنگ در افغانستان بدستِ عساکر ایران افتاده باشد بدون عوض نقدی آزاد نماید. و همچنین جمیع افاغنه که به اسم گروی ( یرغمل) و یا به جهت امور دولتی در هر جای مملکتِ ایران متوقف باشند، همانطور متوقف خواهند بود، تا اینکه افاغنه هم از طرف خود مقیدین و اسرای ایرانی را که در دست آنها باشند، بدون عوض نقدی آزاد نمایند. دولتین متعاهدتین در صورت لزوم مامورین را نصب خواهند کرد که شرایط این فصلی را معمول دارند.
فصل چهاردهم
بلافاصله بعد از مبادله امضای این عهد نامه عساکر انگلیس هر نوع حرکاتِ خصمانه را نسبت بدولت و مملکت ایران ترک خواهد کرد. علاوه برین دولت انگلیس تعهد میکند که محض اینکه قرارداد تخلیۀ هرات و اراضی افغانستان از عساکر ایران، و نیز قراداد پذیرائی سفیر انگلیس به تهران کاملاً مجری شد، عساکر انگلیس را از جمیع ولایات و اماکن و جزایر متعلقۀ ایران بلادرنگ پس بکشد. و دولت انگلیس تعهد میکند: که درین اثناء سر کردۀ عساکر انگلیس عمداً هیچ رکتی که موجب ضعفِ اطاعت رعایای ایرانی نسبت بعالیحضرت شاه ایران باشد نخواهد کرد. الخ (ص۱۸۸ تاریخ سیاسی)