خلیل الله خلیلی
تولد ۱۹۱۰ باغ جهان آرا کنار رود کابل بعد از شهادت پدر (محمد سین خان مستوفی الممالک) مدنی حرمان از تمام حقوق و ظیفه اول معلم در مکتب میر بچه کوت سکرتر جنرال در کابینه معاون و استاد دانشگاه وزیر مطبوعات وزیر مشاور وکیل در پارلمان سفیر در جده سفیر در بغدا (دمشق، کویت، اردن، امارت خلیچ) دارای نشان اول معارف از کابل نشان اکادمیک از فرانسه عضو نویسندگان بین المللی آسیایی و افریقائی عضو افتخاری در آکادمی تاریخ افغانستان.
تالیفات:
۱-آثار هرات در سه جلد طبع هرات
۲-احول و آثار سنایی طبع کابل
۳-سلطنت غزنویان طبع کابل
۴-تفسیر قرآن کریم دوازده جزء اول یک جز آخر طبع کابل
۵-فیض قدس (شرح احوال بیدل) طبع کابل
۶-یمگان(راجع به آرامگاه ناصر خسرو) طبع کابل
۷-آرامگاه بابر طبع کابل
۸-یک نسخه مخطوط از کلیات سنایی کابل
۹-قرآت فارسی برای صنوف 11و12(کابل)
۱۰-نی نامه (شرح حال مولانا ) (کابل)
۱۱-از بلخ تا قونیه (کابل)
۱۲-عقاب زرین (کابل)
۱۳-دیوان اشعار جلد اول طبع تهران
۱۴-رباعیات با ترجمه انگلیسی و عربی طبع بغداد
۱۵-پیوند دل ها طبع تهران
۱۶-منظومه ستارگان (کابل)
۱۷-نورهات طبع کابل
۱۸-ابن بطوطه فی افغانستان (عربی) طبع بغداد
۱۹-الفقها المغانیون (عربی) (بغداد)
۲۰-هرات (آثارها-رجال ها- تاریخها) (عربی) طبع بغداد
۲۱-مقالات ادبی تاریخی سیاسی انتقادی به صورت پراکنده در مجلات افغانستان عراق- سوریه- ایران- ترکیه
آثار غیر مطبوع آماده چاپ:
۱-رویت ها و روابت ها (سه جلد)
۲-دو شنبه نامه (شعر)
۳-بلخ در ادب عرب
۴-ابوزید بلخی
۵-سفرا افغانستان(از محمود تا محمود)
بر گزیده ای از نظرات فضلا در باره شعر استاد خلیلی
در شعر و ادب داد هنر داد خلیلی
از پیشروان پیشتر افتاد خلیلی
پرسند اگر امروز که استاد سخن کیست
گوئیم همانگ که استاد خلیلی
تا نام ز افغان وز ایران به جهان است
نام تو به تاریخ بما ناد خلیلی
حبیب یغمائی
ای خلیل الله از مقام خلیل
بینوا را نوا فرستادی
سحر مطلق به شیوۀ هاروت
نه کنون بارها فرستادی
بل نه سحر است معجزی است شگرف
گز پی اهتدا فرستادی
کعبه آرایش است و مروه مثال
این سخن کز صفا فرستادی
گردن شاهدان فکرت را
زیور پربها فرستادی
(شادروان استاد فروزانفر)
بهترین مقیاس توانایی خلیلی در سخن منظوم دوبیتی ها مقطماتی است که در پیروی نوین سروده و سخت نمایان است که این شاعر توانا بهمان اندازه برای کسانی که در پی روش نوین بر خاسته اند گشوده است. نمونه هایی از نثر فصیح و بلیغ و سلیس وی ما را بیاد معدودی از سخنسرایان می اندازد که از نظم و نثر بیک مایه و پایه بر خوردار بودند.
(شادروان سعید نفیسی)
واقعا در این نظم طبیعت است زیبایی است، فن است، و سحر حلال است اسلوب ذاتا اوستایی است که در چوکات ادب جدید نهاده شده. شاعری است که به وی می نازم و گمان می کنم به عمر ها مانند او شاعری به وجود آید.
(شادروان علامه صلاح الدین سلجوقی )
شاعری افغانی که در همه چیز آزادی فکر و عقیده دارد جهانی از جهان طبیعت زیباتر خلق می کند، اشعارش مانند ابیات جلال الدین محمد دل را به رقص می آرد و مانند سنایی با احساسات آدمی انس و آمیزش دلپذیر دارد.
(شاد روان دکتور لطف علی صورتگر)
خلیلی شاعر امروز و دیروز
شده در شعر از فردا فراتر
اگر شعر است کشور اوست شاهش
اگر شعر آسمان است اوش اختر
حدود کشور زرتشت و هر مزد
ندار هیچ زو آتش زبان تر
(عبدالرحمن پژواک)
نه می توانم از عهده تجلیل سبک خراسانی آن بر آیم که براستی در آن وادی یکه تاز است و نه قادرم به تجلیل لحن افغانی آن بپردازم که الحق بی انباز است.
(شادروان دکتر رضا زاده شفق)
هیچ ثوک پیدا نشو چه د خلیلی شعرته په مینه و نه گوری او عیبی بیان کری
(گل پاچا الفت)
ای کلام تو متین و ای کمالت بی قرین
ای بیانت دلنشین و ای بنانت دلنواز
اوستاد ارجمند و فخر حی و فضل عصر
شخص مالک و صدر جمع و مرد شعر و اهل زار
(محمود فرخ)
استاد خلیلی صدای خود را زیر این گنبد منعکس نمود من معتقدم که طنین آن تا دیر گاه بگوشها خواهد رسید و سوامع و عواطف را نوازش خواهد داد.
(شمس الدین مجروح)
پیک مراد نامه ای جانپرور ترا
آورد و ریخت خرمن گل در کنار من
یک آسمان ستاره و یک کاروان گهر
افشاند بر یمین من و بر یار من
ای خلیلی ای گرامی اوستاد
ای تو در فلک سخن چون ژنده پیل
ای که پیش چشمه مهر تو بود
پهنۀ گیتی به چشم من قلیل
(جهانگیر تفضلی)
و شاه (خلیل الله) و شی خمیلة
حباها الربیع الطلق حسن نبات
نخیر من احلی اللغات بیانه
و الغی علیه سحر ها نغمات
افضل ذی علم و اتبع شاعر
احب بنیی قومی هدی و صفات
(محمد هجة الاثری ) شاعر عرب
ذالک الان عالما جلیلا
و شاعرا نابنة اصیلا
مستوعیا من کل علم فنا
و کم بشعره الادیب غنی
(جعفر خلیلی) شاعر عرب