مقایسه دو جنگ افغان

باید گفت که جنگ افغان در نتیجه حساسیت (بجا یا بیجای) دولت بریتانیه به ماقبل دسایس روسیه در افغانستان بوقوع آمد. دو و در حالیکه در هر دو جنگ بین هر دو حکومت اختلافات اساسی وجود نداشت در هر دو موقع مسئله فتح و ظفر پیچیده مانده و خواهش ارسال و قبول یک هیئت بریتانوی مورد نزاع بود. و بعد از هر دو جنگ بریتانیا شخصی را که برگزیده ایشان برای سلطنت نبود، به امارت افغانستان قبول کرده (درینجا این استنتاج صحت دارد، زیرا امیر عبدالرحمن منتخب انگلیس بود، مترجم) و دعاوی خود را بدر بارش پیش برد ولی حزب آزادیخواه آنگلستان همواره عقیده داشت که حکومت متجاوز است. اما جنگیان militarists و شهنشاهی پرستان، این پیشرفت را کافی نشمرده و میخواستند که کندهار نیز باید بطور دائمی ضمیمه هند میگردید، که در جمله این مردم شخص ملکۀ انگلستان نیز چنین عقیده داشت.1

به هر صورت درین هنگام که انگلستان به اوج شهنشاهی خود رسیده بود، در بین احزاب مختلف اقلاً اشخاصی هم وجود نداشتند، که اخلاقاً یک نیروی بزرگی را در تجاوز بر یک ملت کوچک و ضعیف و ادامۀ پالیسی پیشرفت گناهکار میشمردند، و بقول ناوی کوف (یادداشتهای روسی ص ۸۱) کارلایل این نوع سیاستهای شوم انگلیسی را "ناسوری که بجان صدر اعظم لعنتی ما چسپیده استگ خوانده بود.2 (ختم فصل ص ۴۸)