د هندوكش تهذيب

هندوکش په افغانستان کی دملا دتیر حیشيت لري چي د دنبا له بام پامیر خه شروع اودهیواد په منځ کي له شمال شرق نه جنوب غرب په لور اورد پروت دی او پدې هيواد کې ډير شمير غرونه که په شمال کې واقع دی او که په جنوب کې تقريبا ددي لويي غره شاخونه او لری گيل کیي دهمدغو غقرونو لورواليد افغانتان طبقات الأرض برخوته ارنفام ورییلی ده او دا غر به خپل تول اوږدوالي كي دگن شمير سپلابي اومستو سیندونو سرچبنه گرخپدلې ده دهندوکش د غرونو په لری کی دابیاک په سیمه کي چي دنوموري غره شمالي برخه ده امریکایی لرغون پیژندونكي دقبل التاريخ متخصص داکتر كارلنتن دقره کمر دسمځې په اړه يو لړ څيړنې ترسره کړي، هغه وايي چې له ۳۰-۵۰ زره کالو دمخه دالحای د پو شمیر بیکاریائو داوسید لو خای و چي دمدنیت شر تولو پخوانی پاله او لي تیك دوره او د حپواتاتو په نکار مشغول و دا په فرونو گی دگیندنو دسوړو ژوند له ډيرو ابتدائي وسايلو سره چې دچقماق له تيګې څخه به يې جورول تر نولو دگانی پخوانی یا رپاله او گائیلك، دوره بي منخ ته راوړلي ده دهند وکش دفروتو لري دعلمی شواهدوله مخی او دفولكلوری اسطورو او داستانونو په اساس د پخواني افغانستان داوسپدونکو مرکز او د اوسيدلو ځای و د اوبستا په دریعه فقره کی د دي غره پخوانی نوم ازمیاد پشت او په لسمه - يوولسمه فقره کې ایسناوي، او د ابوياني ریسنا به صورت یا رایشکنه یوپانی ري ستا یادشوی چي ادعقاب له الونی لور یا ردعقاب الوثني له حد خخه لور چې معني لري او دا غرد «پارسين ه نوم هم یاد شوی او دا پهلوي تسميه عبارت له همغه اوستائي نوم څخه دي چي چورته مو وليدل او په لي تحول سره د اپارسین په بنه راغلي چي دا له دوه گلمو اپار بعنی ماورا او پورنه سین يعنی اعقاب، څخه مرکپ دی چی بیا هم ددي عظيم لور والي د عقاب له پرواز با الولني څخه پورته ددېء یا ښيي د راپارسین) غخر د یونانیانو به نظر کی چي له سکندر سره افغانستان ته راغلی وو ډیر اسرار لرونکی معلوميده او هغه يې دجهان اخر او منتها باله. دهندوکش موجوده توم اصلاد راند یکس له گلمي خخه منخ ته راغلى او بيا له هغي څخه ( هندیکس او هندوکش، جور گر دهندوکش دغره لری له تاريخي پخوانيو اوسیدونکو را پدپخوا دکلو خلكو داوسیدلو مسکن و چی هغوی ته پاید په اروباني اصطلاح رهوموالپيوس يعني (د غره خلك ووایو. دوی چی هر خوك و خو ددي غره لومري اوسیدونگی وو او وروسته دارياني قومونو ډلې چې له شمالي برخو د سر دریا او آمو دريا دمنخ له خوزي ته دافغانستان په خاورو کی خپاره شوي ددي غره ددواړو خواو په لمنو کي بي خای ونيو، هندوکش داربائی لهجو په شهادت که هغه اریاني و او که هندي دواړه په مخلوط ډول داريائي قبایلو مقر وګرځید او دا خصوصیت يې حفظ کړ او با تر اوسه دنورو صافو ارياتي امواجو چي دي عظیم غره په لارو کې دی درك کولای شو. لکه څرنگه چي دهندوگش دري ژوري او ورتلل بي سئونزمن و اوهمد ارنگه كلاكاني بي ديري لوږي وي تو خکه پي لیو اوسیدونکو ددوه نیم زره گالو په اوږدو کې له خپلو خاپوئو حرکت کړی دی او په ځينو برخو کې خای په خای پاتي دی او په عموم دول بي دژوند گره وره دپخوا په خپر محافظه کری دی. متاسفانه چی دهندو کش دپخوانیو اوسیدونکو دژوند د مراتبو يعني اجتماعی، فرهنگی هنری او ادیی خرنگوالي جوتول اسان کار شه دي خو که چیرته ښه دقت وشي، نو ليدل کيږي چې ددې غره د لړۍ نيمه شرقي خوا له خنجان څخه تر چترال او پامیر وري تر اوسه د ژوند پوه خانگري صبغه لري چې دژوند په پخوانيو کوايفو يې لړږه ډيره رڼا اچوي. په خنجان، اندراب، شتل، پنجشیر، سالنگ، مسنجن، درنامه، ریزه گوهستان، نجرو، تگاب، لغمان، کشهار، تورستان، چترال، سوات، باجور، او دپامیر په لمنو کي خلک ژوند گوي چي دهندو کش دپخواني تهذیب وارثين دي. په دي توله پراخه ساحه کي او په خانگړي توګه په شرقي برخو کې بي دمعماری، طرن ہو شمير عوامل لري چې لوروارتفاعائو او غرئيو برخو کي دواورو په وجه منخ ته راغلی دي، دنورستان دلرگیو کورونه چي له تبرو اولرگیو خخه جور شوي دی اوكورونوته بي بو خانگری استحکام وریشلی دی هغه شر ديره حده د پري واوري دوزن په وجه جور گرای شوی دی او په الرگي کی بکلا لکه په دروازه ، کرکیو اود کور په نورو لوپواودکار په وسایلو کی چي لیدل گیږي هغه بي دهنر دوستی دروح استازی توب کوي دنورستان خلك چي دخنيخ هندو کش اصلی اوسیدونگی شميرل کیږي په جمیله فوتونوكي لکه موسیقی کي بي خاصه علاقه درلوده أو لرى يي دخلکو پیژندشي د ونمار کي پلاوي دځیرړتو په اساس هارپ، چي تن ورخ دنورسشانیانو په متخ کي رواج لري د سومریانو عصر ددری زره كالو قي م یادونه کوي دنوموړي پلاوي دتحقیق په اساس نه يوازې دنورستانیانو هارپ دسومریانو تر دوري رسيېږي بلکي اهنگونه چي نن ورخ بي تر مسره کوي هم همغه شاريخي سابقه الری لکه څنګه چی دنورستان خلك له نڅا، اتن او دنڅا له ډولو او ورزش سره علاقه لري دهندوکش دویرو درو خلد هم له دي اأدابو او رسومائو سره پو شان و دنوموي غره په خینو برخو گي دپخوانیو ادابو دلربدالو علت دبکته درو دخلکو سره تماس دی چې له باندي څخه افغانستان نه راغلی دی. دهندوکش خلكو حتما خانگری لباس، وسله، دموسفي الون ، نکار، گانه مفروشات، موبل، اثاثبه او دطبخ دولونه درلودل چي شواهد يي لي و دير دپنجشير په دره ،نجراو، تګاب او دنورستان په درو کې ليدل کيږي او هر يو يې خانګړي څرکندونه لري چې دهندوکش اوسيدونکو خپل مدنیت ، فرهنک او دژوند قانگري روش درلود.