موقعیت مالی خراسان در دولت عباسی

بموجب اطلاعاتیکه از ضبط مورخان بدست آمده ، مجموع درامدمالی دولت عباسی بغداد در عهد هارون و مامون و اوج قدرت آن خلافت قرار ذیل بوده :

۱/بموجب ضبط ابن خلدون از ۲۰۴ تا ۲۱۰هـ(۳۹۶،۱۵۵،۰۰۰) درهم

۲/« « قدامه در حدود ۲۲۵ هـ(۳۸۸،۲۹۱،۳۵۰)»

۳/« «ابن خرداذبه درحدود ۲۳۲هـ (۲۹۹،۲۵۶،۳۴۰ )«

واز این روشن میآید که تمام درآمد مالی دولت عباس دراوائل قرن سوم هجری ، درحدود چهارصد میلیون درهم بدون اموال اجناس وغلات بوده است ۱

اکنون اگر عواید مالی خراسان را که ۴۵ میلیون درهم بود ، باتمام در آمد خزانۀ عباسی بسنجم یک نهم (تسع ) آن ازینجا بوده است .در حالی که سیطره دولت عربی درین وقت از کران ها سند تا آنطرف نیل مصر پهن بود . وظاهر که اخصب بیلاد خلافت ومنبع مهم مالی آن همین سر زمین خراسان شمرده میشد.

درمالیات که از سر زمین خراسان به خزانه که عباسیان رسیدی ، وبه ۴۵ میلیون درهم (=۲۲۵ میلیون افغانی ) بالغ شدی ، تمام خراسان تا اقاسی نشاپور شامیل بود، ولی ولایاتی رخذ(قندهار کنونی ) وزابل وکابل درآن نبود ،ودر احصائیه های ابن خرداذبه والبشاری نام ازان نیست ، بنابران اوضاع مالی آن اوقات رابا عصر

۱تاریخ تمدم اسلامی ۲/۱۱۱ بااین وضعی مالی دولت عباسی ، نیروی مالی دولت روم رامقایسه کنید ، که بقول گبن مورخ ، دولت رومانی دراوج قدرت آن حدود ۴۰۰ میلیون درهم عائد داشت(امپراتوری روما ۱/۱۱۰) وبگفتۀ ابن خرداذبه به مالیات پارس در عصر کسری پرویز تا ۷۲۰ ملیون درهم میرسید .حاضر که جغرافیای سیاسی تغییر کرده تزبیق نمیتوان داد. باز هم اگر بخواهیم اوضاع مالی آن وقت را بازمان حاضر مورد مقایسه قرار دهیم افزونی ولایات کنونی قندهار رو کابل و غزنی و ننگرهار و پختیارا در مقابل کسر حصص غربی خراسان قرار میدهیم و بودجه امسالۀ افغانستان را که در ماه سنبله ۱۳۴۳ ش از طرف وزارت مالیه ترتیب و نشر شده می بینیم که جمله عائدات سال ۱۳۴۳ ش عبارتست از : ۱

در سال ۱۳۴۳ ش ۴،۲۹۴،۸۵۰،۰۰۰ افغانی

در حدود سال ۲۰۰ ق ۲۲۵،۰۰۰،۰۰۰ «

فرق یکهزار ساله ۴،۰۶۹،۸۵۰،۰۰۰ »

و باین حساب گویا مجموعۀ عوائ مالی در یک هزار سال اخیر چهارده بار افزوده شده است.

کاهش و افزایش مالیات :

در آغاز فتوح اسلامی ؛ نظم و تشکیل اداری فاتحان عرب در خراسان که درالحرب بود قوی نبود، و تمام خراسان هم در تحت ادارۀ اسلامی نیامده بود، بنابرین عوائد مالی و در آمد دولت اسلامی از مقدار کم آغاز شده و متدرجا افزایش یافته است ، که ما در تابلوی مجموعه کل مالیات خراسان عدد آنرا ۳۸ / ۳۹/۴۴/۴۵ ملیون درهم نشان دادیم .

اما این افزایش مداوم و مستقر نبوده ، و گاهی و قائع و عوامل جدید دران کمی و بیشی را بوجود آورده است . مثلا در حدود ۱۲۳ هـ خراج فاریاب هفتاد هزار درهم بود ۲ در حالیکه در حدود ۲۳۲هـ ۸۴۶م فقط پنجا و پنج هزار درهم بوده است.

همچنین تمام در آمد مالیات گوزگانان بقول ابن خرداذبه ۱۵۴ هزار درهم بود در حالیکه بگفتۀ ابن حوقل در حدود ۳۵۰ هـ۹۶۱ بصد هزار دینار و چهار صد

۱انیس کابل شماره (۱۴۳) ۱۹ اسد ۱۳۴۳ ش بقرار بیانیۀ وزیر مالیه .

۲طبری ۵/۵۰۹

۳ابن خرداذبه المسالک و الممالک.

هزاردرهم میرسید. ۱

مالیات نشاپور در عصر یعقوبی چهار ملیون درهم بود ۲ در حالیکه یک قرن بعد در زمان البشاری چنانچه گذشت در حدود دو ملیون درهم بود.

نمونۀ دیگر تفاوت اعداد اینست :

بهر صورت ازین تفاوت اعداد و ارقام نتیجه توان گرفت ، که میزان در آمد دولت استقرار نداشته و به تفاوت سنین و عوامل طبیعی و سیاسی همواره کمی و بیشی دران بوده است. مخصوصا در اوائل حلول اسلام و دورۀ نبرد های دفاعی مردم این سرزمین که کشور های پهناور گاهی از قلمرو خلافت جدا و مدتی ضمیمۀ آن گشته است.

در حدود ۲۹۰هـ۹۰۲م که ابوبکر احمد بن محمد همدانی مشهور به ابن فقیه کتاب البلدان خود را می نوشت، مجموع خراج کل خراسان را با سرزمین هاییکه در تحت تسلط عبدالله بن طاهر پوشنگی بود، مبلغ (۴۴۰،۸۴۷،۰۰۰) درهم نوشته ، ۳ که این قول واحد را در مقابل جمهور سابق اعتبار داده نمی توانیم ، زیرا این مبلغ از مجموع عائدات دولت عباسی که در سابق ذکر کردیم هم افزونتر است.

۱صورة الارض ۴۴۳

۲البلدان ۴۲

۳مختصر کتاب البلدان اب فقیه ۳۲۹طبع لیدن ۱۳۰۲ ق