نیروی سخنوری و قدرت ادبی

از مطالعه هفت اورنگ و نظم انواع حکایات و داستان ها و پند ها و تمثیل ها و مطالب اجتماعی و عرفانی و سخنان کار آمد حیاتی در این کتب پیداست که حضرت جامی سخنور عالیمقام بوده و در قدرت بیان و لطف معانی و الفاظ و مضمون آفرینی و افادۀ ادبی و نزدیک ساختن شعر و سخن بزندگی، خاتم شعرای بزرگ زبان فارسی در کشور ماست . در مثنویات خویش مخصوصاً آنهایی که جنبه داستانی ندارد کوشیده است تا مطالبی را در کسوت شعر بیاورد که در زندگانی اجتماعی به  درد مردم بخورد و از آلام اجتماع بکاهد .

حضرت جامی در مثنوی های خود قیافت جدی و وقور "شاعر برای اجتماع" دارد و مبنای کلام و هنرش بر سود مندی و افاده و تلقین در هنماییست، وی شعر را چنین میشناسد :

شعر آبیست ز سر چشمۀ دل سر                        چشمۀ شده آلوده به گل

گر نه سر چشمه ز گل پاک شود              چه عجب زاب، که گل ناک شود

باید ت در سخن آسودگیئ                                پاک كن دل زهر آلودگیی

تا در این مرحلۀ مشغله ناک                         پاک خیزد گهرت از دل پاک

پاکبازان همه خاک تو شوند                             خازن گوهر پاک تو شوند

قدسیان طوف دیار تو کنند                                    تحفۀ نور نثار تو کنند

( سبحة الابرار، ص ۴۶۷ کلیات) 

در حالیکه حضرت جامی شعر را" گوهر پاک و برخاسته از دل پاک" پندارد، به نیروی قریحه زاینده و تابناک، سخن و هنر خود را مانند متاعی کار آمد و نفیس باجتماع عرضه میدارد و نیروی سخنوری خود را در راه رهنمایی و سود مردم بکار میبرد، و میکوشد از بحر مواج قریحه خویش گوهرهای تابناکی را نسار حمایل اجتماع

نماید و برای روشن ساختن این مطلب مثالی آورده میشود در مثنوی خسرو و شیرین استاد سخن نظامی گنجوی ، داستان کشتن شیرویه پدر خود خسرو را با نیروی شاعرانه بیان شده و استنتاج شاعر هم از این فاجعه جز نکوهش بی وفایی جهان ناپایدار چیزی نیست ، و هنگامیکه خسرو بدست شیرویه کشته میشود ، نظامی عبرتناکی منظر را بدین تمثیل ختم میدهد : 

شگفته گلبنی بینی چو خورشید

بسر سبزی جهان را داده امید 

براید ناگه ابری تند و سرمست 

بخون ریز ریاحین تیغ در دست

بدان سختی فرو بارد تگرگی 

كزان گلبن نماند شاخ و برگی 

چو گردد باغبان خفته بیدار

به باغ اندر نه گل بیند نه گلزار

چه گویی کزغم گل خون نریز د

چو گل ریزد ، گلابی چون نریزد ؟

(خسرو و شیرین، ص ۴۹۴ خمسه )

این تمثیل نظامی نهایت شاعرانه وادبیست ، ولی در اجتماع و زندگانی به درد ما کمتر می خورد شعر است برای شعر . اما حضرت جامی همین داستان را در خور انتفاع مردم و جامعه گردانید وازآن استنتاج میکند :

کو مکن کانبازی پرویز کرد 

روی در شیرین شورانگیز کرد

دید شیرین سوی خود میل دلش

شد به حکم آنکه دانی مایلش

غیرت عشق آتش سوزان فروخت 

خرمن تسكین خسرو را بسوخت

کرد حالی حیله یی تا زال دهر

ریخت اندر ساغر فرهاد زهـر

رفت آن بیچاره جانی پر هوس

ماند با شیرین همین پرویز و بس

چرخ کین کش هم همین آیین نهاد 

در کف شیر و یه تیغ کین نهاد

تا به یک زخمش ز شیرین ساخت دور

وز سریر عشر تش انداخت دور

هر چه بر ارباب آفات آمدست

یک سر از بهر مکافات آمدست

نیک كن تا نیک پیش آید ترا

بد مکن تا بد نفر ساید ترا

( سلامان و ابسال - ارنگ دوم ۳۵۲)

دیگر از مزایای هنر جامی نیروی سخنوری و گویندگی اوست در موارد خاص شاعرانه، که لطف کلام وی منظر نگاری را بمرتبۀ کمال میرساند: و قدرت تخیل و محاكاة او را نشان میدهد ، مثلا در این مثنوی ، سراپا و حسن و دل انگیزی ابسال را چنین ترسیم می کند:

    نازک اندامی که از سر که از سر تا پای

                                          جزو جزوش خوب بود و دلر بای

    بود بر سر فرق او خطی ز سیم

                                         خرمنی از مشک را كرده دونیم

     گیسویش بود از قفا آویخته

                                         زو بهر مو ، صد بلا آویخته

     قامتش سروی از باغ اعتدال

                                        افسر شاهان براهش پایمال

     بود روشن جبهه اش آیینه رنگ

                                       ابروی زنگاریش بروی چوزنگ

      چون ز دودد  زنگ از و آیینه وار

                                      شکل نونی مانده از وی بر کنار

      چشم او مستی که کرده نیم خواب

                                     تکیه بر گل زیر چتر مشک ناب

        گوشهای خوش نیوش از هر طرف

                                    گوهر گفتار راسیمین صدف

        بر عذارش نیلگون خطی جمیل 

                                      رونق مصر جمالش همچو نیل

       زان خط ارچه بهر چشم بد کشید 

                                       چشم نیکان را بلا بیحد رسید

     رستۀ دندان او در خو شاب

                                      حقۀ در خوشابش لعلنا

       در دهان او ره اندیشه گـم

                                       گفت و گوی عقل و فکرت پیش

    از لب او جز شکر نگرفته کام

                                    خود کدام است آن لب و شکر کدام ؟

   همچو سیمین لعبت از سیمش تنی

                                  چون صراحی برکشیده کردنی 

  بر تنش پستان چو آن صافی حباب

                                   کش نسیم انگیخته از روی آب

  زیر پستانش شکم رخشنده نور

                                   در سفیدی عاج و در نرمی سمور

   دید مشاط چـه آن لطف شكم

                                    گفت این از صفحۀ گل نیست کم

      کرد چون وی این اشارت سوی آن 

                                      از سر انگشت اشارت شد نشان

         آن نشان را واصفان خوانند ناف

                                           نافی از وی نافه را در دل شکاف

        هر که دیدی آن میان کم زمو

                                           جزکناری زو نکر دی آرزو

        مخزن لطف از دو دست او دونیم

                                           آستین از هر یکی همیان سیم

         در کف او راحت آزردگان 

                                          سیلمی غفلت بر از افسردگان

         آرزوی اهل دل در مشت او 

                                           قفل دلها را کلید انگشت او

(سلامان و ابسال ، اورنگ دوم ۳۳۲)

در تماثیل فرعی و شاخ و برگی که حضرت جامی به داستان میدهد و در ضمن جریان قصه حکایاتی را تضمین میکند ، هر حکایت آن در پند آموزی و عبرت اندوزی و تلقین یکی از مطالب اخلاقی و عرفانی خواند نیست ، و نمونه خو بیست از شاعری اخلاقی و اجتماعی، که جامی را در قطار سنایی و مولوی و سعدی قرار میدهد : مثلا در این حکایت بلندی نظر و عظمت مقام انسان: که باید خود را از آلودگی های اجتماعی بر کران نگهدارد بیان می شود : 

                آن موسوس بر لب در یا نشست 

                 تا کند بهر تقرب آبــد سـت

                                                  دید در یایی پر از ماهی و مار 

                                                  چغر و خر چنگش هزار اندر هزار

هر طرف مرغان آبی در شناه

غوطه زن از قعر دریا قوت خواه

                گفت دریایی که چندین جانور 

               گردد اند روی به صبح و شام در

                                                 کی سزد کروی بشویم دست وروی 

                                                  شستم اکنون دست خود زین شستشوی

               چشمه یی خواهم بسان زمزمی 

               کوته از وی دست هر نامحرمی

                                                   کانچه شد آلوده از آلودگان 

                                                     فارغند از وی جگر پالودگان

(سلامان و ابسال - اورنگ دوم ۳۳۳)

گاهی حرص انسان را با خطرات جانگاه مواجه می سازد و آسیب های وارده را فراموش میکند : 

               گفت با روباه بچه مادرش 

                 ن باغ میوه آمد رهبرش

                                                 میوه چندان خور که بتوانی بتگ 

                                                   ستگاری یا فتن ز آسیب سگ

                 گفت: ای مادر چو بینم میوه را

                   کی توانیم کار بست این شیوه را

                                                  حرص میوه پردۀ هـوشم شود

                                                    وز گزند سگ فراموشم شود

(سلامان و ابسال - اور نگ دوم ۳۴۶)

شهوات و امیال نفسی ، انسان را به حضیض ذلت می برد ، و از ریاض قدس تقوای اجتماعی به مزبلۀ بستی می نشاند:

با خروس آن تاجدار سر فراز                آن مؤذن گفت در وقت نماز

هیچ دانا وقت نشناسد چو تو                  وز فوات وقت نهراسد چو تو

با چنین دانایی ای دستان سرای!               کنگر عرشت همی بایست جای

گفت : بود اول مرا پایه بلند                    شهوت نفسم بدین پستی

گرز نفس و شهوتش بگذشتمی                 درته هر مزبله کی گشتمی

در ریاض قدس محرم بود می                   با خروس عرش همدم بود می

( سلامان و ابسال ، اورنگ دوم ۳۴۸)