والی
محمد امین «والی » فرزند قلیچ علی بیک پسر ابدال خان علی چوپان بالفعل در شرق شهر مزار شریف متصل شهر منطقۀ ایست بنام علی چوبان که دران منطقه قبر ابدال خان علی چوپان مسجدی که خود بنا کرده موجود است و در صحن مسجد قبر خواجه قتال ( نام بزرگی) این ابدال خان از نژاد ترک موی تن است که سلسله اش به اوز بک خان میرسد . در عصر خود به محیط بلخ میر میران بوده و مرکز حکومتش خلم والی نبیرۀ اوست اصل نام ابدال خان عادل بیگ بوده والی بعد از پدر بامارت خلم رسید امارت خلم را پدرش از پدر بارت گرفت و به پسر بارث گذاشت ازین سه نفر تا هنوز در خلم و فیر و زنخچیر و مزار شریف آثاری از قبیل مدرسه مسجد بازار – حمام تالاب و غیره دران سامان دیده می شود . مدرسه که شخص والی بنا کرده تاریخ آنرا یکی از شعرای عصر گفته و در گنبد مسجد ثبت شده .
قطعه :
میرمحمد امین والی والاتبار
شاه سکندر حشم میر سلیمان سریر
خسرو والا نژاد کرد بناز کرم
خانقۀ با صفا مدرسۀ دلپذیر
پنجم از اشرفی صرف بکارش نمود
خاص برای خدا آن شۀ بیضا ضمیر
یافت دو تاریخ را فکر نثیب حزین
مدرسۀ اهل فضل مدرسۀ دلپذیر
۱۲۵۵ ق
و غالبت از همان شاعر که عبارت از قسام خواجه نقیب خانمی باشد . در تاریخ خانقا که شش سال بعد تعمیرش بسمت غرب مدرسه بپایان رسیده یک بیت جداگانه در ذیل قطعه فوق ثبت شده:
آمد ز پیر عقل بگوش من این ندا
تاریخ خانقا بگو خانۀ خدا
۱۶۲۱- ق
والی در حیات خود دیوانش را بخط گوبند رام هند و ساکن خلم که در خط نستعلیق چیره دست زده نو پسانیده است . دیوان مذکور در کتابخانۀ صالح خان بنظرم رسیده ولی انقدر که خصوصیات ذیل ازان دست آمد : بروز گار شاه شجاع در ۱۷ ربیع ۱۲۵۳ ف ه نوشته شده محتوی بر غزلیات رباعیات قطعات و مثنویات در (۸۳۴) صفحه و هر صفحه ۱۲ سطر مضامین و عبارت نسبتا ساده و روان و صوفیانه والی بیشتر در اشعار (امین ) که اسم است می آرد . انیجانب اورا در (ماثر بلخ) در حروف الف اورده ام :
قطعه ذیل را مرحوم گوهری کاه گاه زمزمنه میفرمود. گرفته شد
قطعه :
زماست جرم و گناه و زتست عفو خطا
کدام بنده نکرده بخواجه اش تقصیر
امین کمینه غلام محمد عربی است
که شاید انشرف الخلق گویدش قطمیر (۱)
(۱)سوانح والی بعدا بشعبه از طرف مولوی خسته سپر ده شد که از جی خود (از حروف تهجی) دور تر افتاده .